Pashtriku.org, 18. 09. 2015: Në vitin 1998 në Tetovë u botua libri “Komploti botëror” i autorit bullgar Nikola Marinov Nikolov. Kryeredaktor dhe redaktor përgjegjës i librit është Prof.Nuredin Ahmedi, recensent – prof.Mahir Hasani bashkë me prof.Ahmedin, lektor Sali Abazi, ndërsa e përktheu Hamdi Ilazi. Nikola M. Nikolov u lind më 30 qershor 1920 në qytetin Vidin të Bullgarisë. Në Sofje mbaroi kolegjin francez. Në vitin 1944 mori pjesë në luftë si oficer i artilerisë dhe u dekorua me dy dekorata për trimëri. Në vitin 1969 emigroi në SHBA. Atje mbaroi Universitetin shtetëror Portland (Oregon), specializoi „Shkencat Evroqendrore” dhe „Artin”. I mbaroi me sukses kurset universitare të shkencave politike të profesorit të njohur botëror Frank Munkut. Libri për herë të parë u botua në vitin 1990 në gjuhën angleze (në SHBA) dhe vetëm për dy vjet u ribotua katër herë. “Komploti botëror” është përkthyer në shumë gjuhë të botës. Sipas anketimeve që i bënë shumë gazeta dhe revista, në vitin 1991 libri më i kërkuar dhe më i lexuar ishte „Komploti botëror”.
***
Në vazhdim portali pashtriku.org, boton kreun e parë të këtij libri “Bankat dhe bankierët”:
BANKAT DHE BANKIERËT
A e dini se çka nuk mundet asnjëherë të kënaqet?
-Syri i pangopur – të gjitha bankat botërore nuk mund t’i plotësojnë dëshirat e tij. Fjalë e urtë persiane
Sistemi bankar e ka nismën e tij në Babilon para rreth 3 mijë vjetësh. Shkaktar për zbulimin e tij është ari. Pasi që ata të cilët kanë poseduar ari nuk kanë mund ta bajnë me vete metalin e rëndë, e kanë lënë nën kujdesjen e ndonjë miku te i cili kanë pasur besim. Ndërsa ai u ka dhënë një copë pergament ose lëkurë me nënshkrimin ose vulën e tij. Më vonë, çdonjëri që ia ka sjellë atë vërtetim ruajtësit ka mund ta marrë arin. Gjatë kohës ky sistem bëhet i njohur. Njerëzit specialë e gjithë më profesionalë bëhen ruajtës të arit dhe ata fillojnë t’i ruajnë arkat e shumë njerëzve të pasur. Në participimet e tyre tregtare, pronarët e arit më vonë fillojnë që ata vërtetime t’i ndërrojnë në mes veti, kështu që nuk ishte patjetër që ari të merrej prej ruajtësit. Bëheshin vetëm ndërrime të pronarëve. Në këtë mënyrë te ruajtësi grumbullohej ari dhe gjërat e çmueshme. Edhe pse ky metal i shtrenjtë nuk ishte i tyre, ruajtësit fillojnë t’ua japin hua tregtarëve tjerë, të cilët iu paguanin një përqindje për shfrytëzimin e tij. Më vonë këta ruajtës të arit dhe të gjërave të çmueshme bëhen të njohur me emrin fajdexhinj.
Në shekullin e mesëm fajdeja u ndalua. Pak më vonë, në kohën e marshimeve kryqtare shumë u rrit tregtia në Evropë, gjë që krijoi kushte për formimin e bankës së parë ndërkombëtare. Aty kah gjysma e shekullit të XV Kosimo de Mediqi e themeloi një bankë ndërkombëtare me seli në Firencë. Kjo ndoshta është banka e parë më e përkryer në atë kohë me përfaqësitë e saj në qytetet e tjera italiane, si dhe në Avinjon dhe Londër. Në filialën romake banka i ruante llogaritë dhe avoaret e papës. Fajdeja që e fitonte banka ishte 10 përqind.
Në shekullin XVI importohen prej Amerikës Jugore në Spanjë sasi të mëdha të arit, gjë që jep idenë dhe mundësinë për kreditim. Gjatë këtij shekulli themelohen edhe bankat e para moderne, prej të cilave disa ekzistojnë edhe sot e kësaj dite: Banko di Santo Spirito në Romë, Monte de Peata në Napoli dhe Banko di Palermo në Sicili.
Këta banka e kanë finansuar tregtinë ndërkombëtare, grumbullojnë fitime të mëdha prej fajdeve dhe më shumë prej dallimit të valutës. Faza më e rëndësishme në zhvillimin e bankave paraqitet në momentin kur ata fillojnë të shërbehen me paratë e huaja dhe kur fillojnë t’i shfrytëzojnë deponimet dhe kursimet e njerëzve. Ata iu paguajnë deponuesve njëfarë dhurate minimale, kurse paratë e tyre ua japin njerëzve të tjerë, organizatave dhe shteteve me kamata shumë më të mëdha. Shfrytëzohen mashtrime të ndryshme që përkojnë me emrat e bankave. Disa prej tyre janë quajtur „Banka nacionale” për të qenë më bindëse dhe më stabile. Banka e parë e këtij lloji në vitin 1674 e mori emrin Banka nacionale suedeze. Pas saj vijon Banka nacionale angleze në vitin 1694, kur një grup tregtarësh bënë marrëveshje që t’ia japin 1.200 milionë funta hua mbretit Vilhelm III me 8 përqind kamatë. Përveç kësaj ata fitojnë edhe të drejtën e monopolit për të botuar banknota dhe të pranojnë depozit.
Kah mesi i shekullit XVII Rothshildi sjell një sistem shumë më modern dhe më të përkryer bankar. Ai i dërgon pesë djemtë e tij në kryeqytetet financiare të Evropës: në Paris, Vjenë, Napol, Frankfurt dhe Londër.
Rothshildi formon edhe sistemin më të shpejtë komunikativ me pëllumba, korierë dhe agjentë të vet. Njëri ndër faktorët më të rëndësishëm për suksesin e Rothshildit është informimi i tij i gjerë i jashtëzakonshëm politik dhe ekonomik. Ai i pari informohet për fitoren te Vaterloja, gjë që i mundëson që nëpërmjet manipulimeve të mundshme tregtare të grumbullojë pasuri të mëdha. Djemtë e tij bëhen bankierë privatë të kalibrit ndërkombëtar, financojnë hekurudha, shoqëri për sigurime dhe projekte ndërkombëtare. Në atë kohë Rothshildët tashmë bëhen të zotët dhe mësuesit e kapitalizmit ndërkombëtar.
“Paratë janë Zot të kohës sonë”, thotë filozofi Hajne, „kurse Rothshildi dhe djemtë e tij janë profetët e tij”. Shumë shtete dhe qeveri evropiane kanë qenë të mvarur prej bankave të Rothshildit, posaçërisht anglezët. Në vitin 1847 Rothshildët i japin para hua Irlandës për shkak të urisë së madhe që e kishte përfshirë atë; e financojnë luftën e Krimesë dhe i japin mjete Anglisë që ta blejë gjysmën e Kanalit të Suezit prej Egjiptit në vitin 1876. Kreditanshtallt Banka në Vjenë e udhëhequr nga Solomon Rothshildi bëhet banka kryesore depozitore e Austro-Hungarisë. Banka britanike e Rothshildit i financon minierat e arit në Amerikën Jugore.
Prej mbarimit të luftërave të Napoleonit, në vitin 1815 e deri në fillim të shekullit XX, Londra ka qenë qendër botërore financiare dhe qyteti më i pasur. Nga e tërë bota arrinin pasuri dhe para në Londër, sepse konsiderohej se ai është vendi më i sigurtë dhe më i dobishëm për t’i deponuar paratë, si dhe për të marrë hua. Në atë kohë depoziti në bankat e Londrës ishte 120 milionë funta, përkundër atij në Nju-Jork i cili ishte 40 milionë funta, në Paris 13 milionë dhe në Gjermani 8 milionë.
Në atë kohë bankierët në Londër gëzonin respekt më të lartë. Zakonisht krediti dhe besimi dorëzoheshin sipas trashëgimisë prej babës në djalin. Ndër bankierët dhe tregtarët që u vendosën në Londër ishin edhe dy djemtë e tregtarit të njohur gjerman me rrobe Johan Beringut. Djali i tij, Francisi, u bë i famshëm si një ndër bankierët më të mëdhenj në kohën e tij. Pas vdekjes, në vitin 1910, ai la pas veti një pasuri prej rreth shtatë milionë funta. Familja Beringovët, njësoj sikur Rothshildët, ka pasur të drejtë të hyjë në qeverinë britanike, të cilën e kanë financuar. Përderisa Rothshildët u orientuan nga Evropa, Beringovët u drejtuan nga bota e re – Amerika. Ata e financuan bankën e Njujorkut në vitin 1823, shtetin e Luizianës dhe shumë të tjerë, i ndihmuan hekurudhat amerikane dhe u bënë kreditorët më të mëdhenj amerikanë.
Rreth vitit 1880 të ardhurat e Beringovëve kanë qenë më të vogla se të Rothshildëve, por besimi i njerëzve ndaj firmës ka qenë më i madh. Beringovët i japin shumë hua Argjentinës e cila kah viti 1880 shumë shpejt lulëzoi ekonomikisht dhe tërhoqi shumë emigrantë dhe kapital nga Evropa. Megjithatë, kah viti 1890 qeveria e korruptuar argjentinase e sjell vendin në një gjendje të mjerueshme. Deponuesit dhe kursimtarët e humbën besimin e tyre. Filloi katastrofa financiare dhe Beringovët bankrotuan. Kjo krizë la gjurmë në tërë botën, por më shumë humbën investitorët e Londrës.
Kahmoti ari ka filluar të luajë rolin e dorës së parë në jetën ekonomike të shteteve. Baza e artë e parave ka vlerë shumë të madhe. Vlera e metalit të verdhë është caktuar nga tregu i lirë, do të thotë nga parimi i kërkesës dhe ofertës. Tash, megjithatë, gjendja krejtësisht ka ndryshuar. Vlera e arit nuk caktohet më nga tregu i lirë, por nga pesë tregtarët më të mëdhenj botëror me ari. Dy herë në ditë në Londër, në kabinetin e „Rothshildit dhe dijve të tij” tubohen ata pesë magnatë dhe e caktojnë çmimin e arit me të cilin atë ditë ai do të shitet dhe do të blehet.
Pasi që ari ka qenë dhe gjendet në sasi shumë të kufizuara, në arka pothuajse është e pamundshme të bëhen keqpërdorime me të. E gjithë ajo që paramendoi njeriu mund të jetë shumë e çmueshme dhe e dobishme, po qe se shfrytëzohet drejtë, por mund të bëhet edhe përbindësh. Shumë magacionerë të pandershëm, bile edhe sundimtarë, kanë menduar se si ta shfrytëzojnë atë. Një rast klasik në lidhje me këtë ka ndodhur midis viteve 1716 dhe 1722 në Francë. Kjo është nisma e të gjitha manipulimeve financiare që ekzistojnë dhe shfrytëzohen deri më sot.
Pas vdekjes së „Mbretit diell” Luj XIV në vitin 1715, Franca u gjet para bankrotimit të tërësishëm. Ky mbret i Francës për dallim nga të tjerët nuk synoi të arrijë famë me anë të luftërave. Ai ka pasur për qëllim që të mbahet mend sundimi i tij me madhështi dhe shkëlqim, të shquhet si udhëheqës i klasicizmit francez. Ai me të vërtetë arriti ta bëjë një gjë të tillë duke e ngritur jashtëzakonisht shumë prestigjin e Francës në çdo aspekt jo vetëm si fuqi politike, por edhe si një ndër kombet më të kulturuara. Megjithatë, ai të gjithë këtë e arriti me shkatërrimin ekonomik dhe financiar. Pas tij Franca mbeti borxh 3 miliardë funta (përafërsisht aq franka të sotshme). Një irlandez i gjykuar për vrasje arrinë të strehohet në Francë dhe ta bindë qeverinë franceze se është në gjendje ta shpëtojë ekonominë e saj. Në atë kohë bankat private e kontrollonin furnizimin e vendit me para në të cilat ishin të deponuara sasi të nevojshme të arit.
Ari ka qenë i kufizuar dhe nuk ka pasur mundësi të lëshohen më shumë para se sa kanë pasur mbulesë ari. Irlandezi i cili quhej Zhan Lou fiton të drejtë ekskluzive me dekret mbretëror që ta furnizojë shtetin me para. Ai lëshoi në qarkullim më shumë para se sa kishin mbulesë të vërtetë ari dhe në këtë mënyrë për një kohë të shkurtër i lau borxhet e shtetit. Të gjithë e lavdonin si gjeni të ekonomisë pa e pasur të qartë se çka do të ndodh më vonë. Teprica e parave që i lëshoi ai në qarkullim e zvogëloi si tërësi vlerën e vërtetë të parave. Sundimtarët, si dhe Zhan Lou, shashtisen dhe e rritin mjaft dallimin e parave, gjë që shkakton rritjen e çmimeve të mallrave, të shërbimeve dhe të gjërave tjera në përgjithësi. Si rrjedhojë e saj paraqitet inflacioni dhe kriza ekonomike. Zhan Lou ikë nga Franca, kurse shteti e ndalë lëshimin e rrejshëm të parave në qarkullim.
Mënyra tjetër nga e cila janë dëmtuar njerëzit janë edhe monedhat e arta dhe të argjendta. Përderisa metalet e çmueshme janë deponuar në monedha të vlerës së njëjtë, njerëzit nuk janë dëmtuar. Mirëpo, bankat private dhe ato që kanë pasur dhe kanë monopol mbi paratë fillojnë që arit t’i shtojnë përzierje të ndryshme si bakër dhe metale tjera të padobishme, gjë që e zvoglon vlerën e vërtetë të parave dhe në këtë mënyrë bankat pasurohen pa masë në llogari të njerëzve.
Perandoria e hershme romake e ka praktikuar sistemin e njëjtë. Monedhat e tyre të para kanë përmbajtur 60 përqind argjend të pastër, pas kësaj gjatë 60 vjetëve të ardhshëm në shenjat e monedhave të tyre ka vetëm mbeturina të argjendit. Ata hyjnë në qarkullim dhe i zëvendësojnë paratë. Mënyra tjetër e inflacionit shkaktohet atëherë kur shteti i mbledh të gjitha monedhat e arta dhe të argjendta dhe i ndërron me monedha të ndonjë metali më të lirë, siç është bakri, alumini, etj. I tillë është rasti në SHBA në kohën e administratës së Lindon Xhonsonit. Njësoj është edhe me banknotat të cilat, ashtu sikur edhe monedhat, nuk kanë kurrfarë mbështetje ari.
Shtetet e Bashkuara kanë pasur mbështetje ari të parave deri në prill të vitit 1933, kur kryetari Ruzvelt jep urdhër që të gjithë amerikanët ta dorëzojnë arin e vet dhe monedhat e arta të Rezervës federale, e cila i paguan me banknota të letrës. Ligji për mosdorëzimin e arit në banka ka paraparë 10 mijë dollarë dënim dhe 10 vjet burgim.
Pasi që pjesa më e madhe e arit u tubua, në të njëjtin vit kryetari Ruzvelt bën devalvimin e dollarit duke thënë se shteti duhet ta blejë arin e njëjtë prej Rezervës shtetërore me çmime më të larta. Kjo do të thotë se banknotat të cilat njrëzit sapo i morën tashmë u ra vlera përreth 30 përqind, kurse „Rezerva federale” me ndihmën e kryetarit vetëm për pesë muaj fiton sasi të mëdha të pasurisë. Njësoj veprohet edhe me argjendin. Ruzvelti e dyfishoi vlerën e tij dhe ndihmësi i tij Bernard Baruhi, i cili kontrollonte një të tretën e furnizimit botëror me argjend, e shfrytëzoi mirë këtë shërbim të kryetarit. Motiv i kësaj ka qenë që të ndihmohen minierat e argjendit në Amerikë.
Kryetari i komitetit bankar, Luis Mak Fadeni, në kongres e akuzoi oficialisht marrjen e arit si një aksion i përgatitur në mënyrë speciale në favor të bankave ndërkombëtare. Pasi që kongresmeni ka qenë mjaft autoritativ dhe me ndikim për ta asgjësuar këtë veprim, pas dy orvatjeve të pasuksesshme për ta vrarë, ditën e debatimit në Kongres ai në foltore bie dhe vdes, paramendohet – prej helmimit.
Nuk është e preferueshme që të investohet në ari, sepse shteti gjithmonë mund ta marrë atë në mënyrë të plotë ligjore. Në SHBA, si dhe në shumë shtete tjera, ekzistojnë ligje të cilët i japin të drejtë shtetit që në rast nevoje ta mbledhë arin prej qytetarëve.
Shteti po ashtu ka fuqi që të shkaktojë hiperinflacion, duke lëshuar në qarkullim në mënyrë të jashtëzakonshme një numër të madh të parave të letrës. Rast i këtillë ka ndodhur në Gjermani pas Luftës së Parë Botërore. Gjermania duke shtypur sasi të mëdha të banknotave e asgjësoi vlerën e markës. Shkak kryesor i kësaj kanë qenë riparimet e imponuara nga kontrata e Versajit – 269 miliardë marka është dashur të paguhen për katërdhjetë e dyvjeç pagesa.
Në vitin 1923 Rajhbanka lëshoi në qarkullim 93 kvintilionë marka të letrës. Kjo shkaktoi rritjen astronomike të çmimeve të tregut: një vezë arrinë çmimin 80 miliardë marka, kurse një kilogram patate – 100 miliardë marka. Ky inflacion i tmerrshëm e solli edhe Hitlerin në pushtet. Populli, i cili kishte rënë në një gjendje shumë të vështirë, kërkonte rrugëdalje. Hitleri, njëri ndër kandidatët e mundshëm për pushtet, premtoi se menjëherë do ta ndalë inflacionin dhe se do t’i përmbush reparimet e imponuara nga kontrata e Versajit.
Hiperinflacioni në Gjermani pothuajse e zhduku klasën e mesme e cila paraqitte shumicën e popullatës. Pikërisht ajo e përkrahu ardhjen e Hitlerit në pushtet më shumë për shkak të premtimeve të tij. Në fillim të shekullit tonë një punëtor amerikan paguan shumë më pak tatime dhe jeton pothuajse pa borxhe. Momentalisht tatimet dhe borxhet e tij janë pothuajse tre të katërtat e të ardhurave të tij. Kur është fjala për amerikanët dhe për njerëzit e vendeve perëndimore, fantazia është e madhe. Kështu ka qenë edhe jeta ime, kështu është edhe e shumicës së njerëzve që jetojnë në vendet lindore. Megjithatë, realiteti është ndryshe, edhe atë shumë më i dhembshëm. Secili lufton që të zë orë plotësuese pas orarit të punës. Fëmijët ende pa arritur moshën e pjekurisë punojnë si shpërndarës të gazetave ose nëpër farma bujqësore. Nxënësit dhe studentët punojnë dhe përmbahen vetë. Nuk kam takuar ndonjë amerikan i cili nuk ka marrë borxh qoftë për automobil, për shtëpi ose për kartëkreditore. E gjithë kjo është borxh i sistemit ekzistues kreditor me para. Në të vërtetë çka paraqet ky sistem?
Paratë i bën njeriu. Prej asgjëje bëhet diçka. Një copë letër pothuajse pa kurrfarë vlere shtypet me numra të ndryshëm. Kjo na jep mundësi të blejmë automobil, bile edhe shtëpi mvarësisht prej madhësisë së numrave të shtypur. Ata të cilët i prodhojnë paratë në fakt fitojnë shumë më shumë në krahasim me amerikanin e rëndomtë, fitimi mesatar ose të ardhurat neto të të cilit arrinë rreth 5 përqind, përderisa fitimi i prodhuesve të parave është i pakufizuar. Vlera prodhuese e një banknote (letra dhe shtypja) prej një dollari ose prej 10 mijë dollarësh nuk është më tepër se 1-2 centë.
Sistemi i parave jo që është shumë i domosdoshëm, por edhe i pazëvendësueshëm për një shoqëri njerëzore që të jetojë pa të.
Ҫfarëdo industrie qoftë do të ishte e pamundshme që të zhvillohet pa para. Ekonomitë bujqësore, familjet ose individët e veçanë do të jetonin rreptësisht të kufizuar, do të prodhonin pasuri vetëm për vete. Askush nuk do të prodhonte më tepër, sepse nuk do të kishte çka t’i bënte. Nuk do të mund të mendohej funksionimi i çfarëdo administrate qoftë. Pa sistem të parave do të duhej të kthehemi mijëra vjet mbrapa dhe të jetojmë ashtu siç kanë jetuar fiset më parë. Paratë janë potencial i shoqërisë së civilizuar. Po qe se paratë eleminohen ose zvogëlohet qarkullimi i tyre, rezultatet do të jenë katastrofale. Fitohet depresion. Një depresion i tillë ka qenë krijuar artificialisht në Shtetet e Bashkuara në vitin 1930 prej bankierëve. Në atë kohë në SHBA asgjë nuk iu ka munguar. Industria ka qenë në një nivel shumë të lartë, ka pasur farma frytdhënëse, sistem të mrekullueshëm hekurudhor, ka ekzistuar sistemi më i mirë komunikativ në botë, i cili ka shfrytëzuar telefonin, teleprinterin, radion dhe sistemin postal shtetëror i cili funksiononte shumë mirë i paprekur prej shkatërrimeve luftarake.
E vetmja gjë që iu mungonte SHBA-ve në vitin 1930 ka qenë furnizimi i rregullt dhe i mjaftueshëm me para që ishin të domosdoshme për ndërrim dhe tregti. Pasi që bankat i tubojnë të gjitha paratë dhe nuk i lëshojnë në qarkullim, e gjithë tregtia bllokohet. Fabrikat nuk janë në gjendje t’i shesin prodhimet, sepse konsumatorët nuk kanë kurrfarë parash. Punëtorët lirohen nga puna, kështu që paraqitet papunësia më e madhe që mbajnë mend Shtetet e Bashkuara. Përgjigjja dhe arsyetimi i bankierëve ishte: „Kohërat janë të vështira dhe nuk ka para”. Mbasi njerëzit nuk e kuptojnë këtë sistem eksploatimi, ata lejojnë të grabiten egërsisht. Bankat bënë ekspropriacionin e mijëra tokave të farmerëve, për shkak se ata nuk qenë në gjendje t’i paguajnë këstet e mara hua. Shumë njerëz i humbën të gjithë mallërat dhe kursimet. Të njëjtat banka të cilat vetë i shtypnin paratë, e pohonin se nuk ka para, pas vetëm disa vitesh lëshuan në qarkullim miliarda dollarë dhe e përgatitën Luftën e Dytë Botërore.
Vetëm për disa vjet SHBA-të kalojnë prej njërit ekstremitet në tjetrin, prej papunësisë dhe bllokimit të tërësishëm – në kapacitet të plotë të prodhimtarisë luftarake. Përderisa farmat nuk kanë mundur të prodhojnë ushqim për popullatën, fabrikat kanë filluar të prodhojnë në sasi të mëdha uniforma dhe rezerva luftarake. Lëshuarja e papritur e parave në qarkullim rrënjësisht e ndryshon jetën. Farmerët fillojnë t’i shesin prodhimet e tyre, fabrikat e organizojnë punën e tyre me ndërrime, sërish fillojnë të punojnë minierat. Depresioni merr fund. E vërteta del në shesh – mungesa e parave që e shkaktuan bankat e shkaktoi depresionin.
(***)
(Përgatiti për botim editori i pashtriku.org, sh.b)
