Pashtriku.org, 14. 04. 2014 – Në 136 vjetorin e Sanxhakut të Nishit, më 11 prill 2014, në ambientet e Shtëpisë së Kulturës në Bujanoc, grupi i historianëve të komunës së Bujanocit, hapi një ekspozitë hartografike (me 108 fotografi) “Sanxhaku i Nishit nëpër shekuj’”. Me këtë rast Koordinatori i kësaj ekspozite Muhamed Jashari, ka thënë se, kjo ishte punë e përbashkët mes grupit të historianëve të komunës së Bujanocit dhe historianëve të trojeve shqiptare, si nga Maqedonia, Shqipëria dhe Kosova. Për rëndësinë e ekspozitës folën, historianët e komunës së Bujanocit, Ismet Bajrami dhe Sali Salihu, si dhe Albulena Halili, zyrtare për hulumtime shkencore dhe Reshat Avdiu, kryetar i Shoqatës së Muhaxherëve të Luginës së Preshevës.
Në vijim lexoni kumtesën e kryetarit të Shoqatës së Muhaxherëve të Luginës së Preshevës, z.Reshat Avdiut.
SANXHAKU I NISHIT NËPËR SHEKUJ
– Reshat Avdiu –
Të nderuar pjesëmarrës të kësaj ekspozite e cila një pjesë i kushtohet edhe dëbimit biblik të muhaxhirëve. Shoqata e muhaxhireve për Kosovën Lindore me seli në Preshevë, grupin e historianëve nga Bujanoca e në rend të parë përgëzon koordinatorin e këtij projekti z.Muhamed Jasharin për këtë inicativë shumë të qëlluar dhe me vend mbi dëbimin e shqiptarëve autokton nga Sanxhaku i Nishit dhe Kazaja e Vranjës që kishte ndodhur para 136 viteve, pikërisht gjat vitit 1877-1878.
Për të folur për këtë temë dua para se gjithash ta japë një vështrim të shkurtër në retrospektivë, të rrethanave politiko-shoqërore që i paraprinë kësaj ngjarje shumë të dhimbshme dhe mjaft tragjike për muhaxhirët shqiptarë të Nishit, Toplicës, Pllanës së Madhe, Prokuples, Kurshumlisë, Vidinit, Tërnit, Negotinit, Zajçarit, Pirotit, Smederevës, Qyprisë, Krushevcit, Soko Banjës, Leskocit, Vrajës etj.
Serbët, më 1830 në Pashallëkun e Beogradit e kishin fituar një gjysmë autonomie, dhe vepronin në dy drejtime në planin politik dhe në atë diplomatik. Në këtë mënyrë serbët duke e pranuan vasalitetin ndaj Portës së Lartë të Stambollit, i kishin aktivizuar komitët, hajdutët dhe të gjitha bandat të cilat vrisnin e masakronin shqiptarët autokton në viset e tyre, deri në thellësi të Serbisë të sotshme, duke i trajtuar ata si turq! Meqë e kishin pranuar fenë e turkut.
Pikërisht se ata kryenin krime, kundër shqiptarëve autokton të Nishit, Toplicës dhe Kazasë së Vrajës shqiptarët nga viset e Kosovës, nën flamurin e Maliq Pashë Gjinollit, shkuan bajraqe-bajraqe, për të luftuar kundër zgjerimit të Serbisë në kohën kur Porta e Lartë, kishte filluar të tregtonte me trojet shqiptare të Shqipërisë së Vjetër Verilindore të Nishit dhe Toplicës. Ishte gjaku i Zeqir Llaushës, dhe i vegjëlisë shqiptare që derdhej rrëke. Pastaj edhe shpata e Ramadan Zadriqit përballë serbëve kryengritës nuk thyhej dot. Porse nami për ato luftëra të përgjakshme i mbetej flamurit turk, ndërsa derdhej rrëke gjaku shqiptar nën komandën e Maliq Pashë Gjinollit i cili ishte një shqiptari trim por shumë kotraverz.
– Pamje nga ekspozita … –
Pastaj, shqiptarët si kolektivitet i etnisë së tyre e patën fatin tragjik dhe dramatik në rrugën gjatë për të mbijetuar në natën e tmerrshme dhe sterrë të zezë të historisë së tyre të përgjakshme, ndër luftëra dhe sakrifica jo për të pushtuar toka të huaja por për t’i mbrojtur tokat e veta etnike shqiptare. Mu për këtë shqiptarët morëm pjesë nëpër luftërat mbrojtëse dhe çlirimtare si në Janinë, Boletin, Kaçanik, përtej Urës së Qabesë, në Pleme të Vogël nëpër shkretëtirat e Sirisë në Bjeshkë të Uzdrumit në Sevastopullin e Krimes në Çanakalanë e Stambollit, nëpër betejat e Jemenit, në Gula de Harë dhe Fuente del Ebro të Spanjës. Kjo përpjekje të thuash mbinjerëzore e shqiptarëve u bë gjithmonë për t’i mbrojtur dhe mbijetuar në tokat e veta të stërlashta, të cilat toka fillojnë prej bregdetit Adriatik, dhe atë nga gryka e Zhpuzës, për të vazhduar pastaj te Tivari, dhe për tu përmbyllur duke e ndjekur drejtimin në verilindje të liqenit të Shkodrës dhe maleve të Trogirit, Shkodrës, Hotit, Grudës, Ulqinit, Tivarit, Podgorices, Plavës, Gucisë, Kolashin, Beranit, Rozhajit, Yeni Pazarit, Pejës dhe tërë rrafshi verior i Mitrovicës, e deri në katundet e Kurshumlisë, Nishit, Prokuples, Pllanës së Madhe, Pirotit, Negotinit, Zajçarit. Aty, nga Molla e Kuqe e Nishit, vija e demarkacionit kufitarë zbret kah jugu deri në Kumanovë, duke vazhduar pastaj kufiri shqiptarë në drejtim të Shkupit, Manastirit, Kosturit, Artës, Prevezës, Pargës dhe ishujt ku jetojnë edhe sot arvanitasit si në: Athinë, Hidra, Atikë, Salamani, Livadhjas, Mesologji, Korinth, Pire, Rodos, Peloponez, kryesisht Morenë e bukur, prapë kjo vijë etnike shqiptare bashkohet në detin Jon dhe në atë Adriatik. Dhe se në këtë qark prej 130.000 kilometrash katrore jeton dhe jetoi gjithmonë etnikumi shqiptarë. Ku gjithmonë pati dhe ka tendenca për ta zvogëluar këtë territor të shqiptarëve, nga ivadorët ortodoks serbo-sllavo-grekë të Ballkanit.
Gjatë viteve të 70-ta, të shekullit XIX, kur Perandoria Osmane ishte në krizë të rëndë fuqitë e mëdha evropiane, dhe principatat ballkanike i hartuan planet e tyre të cilat vërtetë ishin katastrofale për popullatën shqiptare dhe territorin e saj.
Më 1844, shovinistët greko-serbë, dolën haptazi me planet e tyre hegjemoniste dhe ekspansioniste ndaj tokave shqiptare përmes Megali-Idesë të antartave të Jani Koles, Napoleon, Zervës, Venizelosit etj. nga Greqia, respektivisht të çetnikëve të Naçertanisë së Ilija Garashaninit, Vasa Çubrilloviqit, Ivo Andriqit etj. Me këto plane strategjike serbo-greke do të fillonte që Shqipëria prej 130.000 km2 . Që i kishte para Traktatit famëkeq të Shën Stefanit dhe Kongresit te Berlinit, të ndahej dhe sakatohej pa mëshirë nga toka dhe deti. Thjesht ndaheshin tokat e Shqipërisë, për t’i përmbushur dhe ngopur apetitet e etshme të shteteve ortodokse Ballkanike dhe se kufiri ndarës hegjemonist greko-serb do të ishte në lumin Semberia (Shkumbin).
Austro-Hungarez, i kishte planet e veta për ta okupuar Bosnjën dhe Hercegovinën, ndërsa Franca dhe Anglia mbajtën atëbotë qëndrim indiferent. Gjatë kësaj kohe paraqitet Kriza Lindore e viteve 1875-1878, e cila krizë politike, pikën më të lartë të saj e arriti më 27 prill të vitit 1877, kur edhe Rusia i shpalli luftë Perandorisë Osmane.
Duke e parashikuar disfatën e pashmangshme të Perandorisë Osmane të gjitha palët u ndërlidhën mes veti dhe u vunë në lëvizje në përputhje me interesat e tyre. Gjatë kësaj kohe papritur fare Serbia dhe Mali i Zi, satelitët e Rusisë, i shpallën luftë Perandorisë Osmane për t’i realizuar edhe ato qëllimet e tyre ekspansioniste dhe hegjemoniste në drejtim të tokave shqiptare të Nishit, Toplicës dhe Kazasë së Vrajës. Ky sulm i papritur nga ana e soldadeskës serbe u bë nga vet fakti se të gjitha forcat ushtarake Shqiptaro-Osmane, me në krye komandantin dhe luanin shqiptar Osman Nuri Pashain ishin fortifikuar në kalanë e Plemes së Vogël, të Bullgarisë në luftë ndaj forcave ruso-rumune. Luftime tjera zhvilloheshin në trojet shqiptare duke filluar nga lugina e Krushevcit e deri në luginën e Vrajës, të gjitha këto troje ku zhvilloheshin luftime të përgjakshme mes forcave ushtarake shqiptaro-serbe ishin pjesë përbërëse të Vilajetit të Kosovës gjegjësisht të Shqipërisë Verilindore. Dhe se me largimin e ushtrisë osmane, popullsia myslimane, e në rend të parë ajo shqiptare mbeti krejtësisht e pambrojtur! Me depërtimin e ushtrisë serbe nëpër trojet shqiptare të Nishit dhe të Toplicës përshkruhej me një terror dhe gjenocid marramendës ndaj popullatës shqiptare. Në aksionet e tyre ushtria serbe nuk i kurseu as gratë, as fëmijët, as pleqtë dhe të sëmurit e shumtë. Përballë kësaj katrahure popullata shqiptare detyrohet që të shpërngulet nga trungu i saj shekullor.
Shpërngulja e shqiptarëve nga Nishi, Toplica dhe Kazaja e Vrajës etj. është bërë gjatë dhjetorit të vitit 1877, dhe janarit të vitit 1878, kur edhe ishte një dimër shumë i ashpër. Kushtet klimatike nga një anë, dhe ndjekja nga ushtria serbe-kozako-ruse nga ana tjetër ishin tragjike për popullatën tonë muhaxhire. Atëbotë ata mezi arritën që t’i merrnin vetëm se njerëzit e gjallë me veti, kishte raste kur nëna muhaxhire nuk mundi t’i marrte të gjithë fëmijët e saj, dhe nëpër atë acar të madh ia mësyn pjesës jugore të Vilajetit të Kosovës dhe atij të Monastirit.
Edhe kënga regjiake apeluese e muhaxherisë të cilën ma rrëfeu plaka 92 vjeçare Salie Tërbunja e reprodukuar nga gjyshi i saj Ibrahim Tërbunja fshat ky nga Kazaja e Nishit e cila thotë: “N’Silxheliq të Nishit”, u falë jacia, çonu vllazën se na ra Serbia”, “muhaxhirët ka po shkojnë”, “me ujë të shiut po gatuajnë”. Flet më së miri mbi cilat konjuktura të fuqive të mëdha evropiane dhe të shteteve ortodokse të Ballkanit kishte kaluar gjithë ajo popullatë e dëbuar dhunshëm nga trojet e veta stërgjyshore. Në këto pakë rreshta të kësaj kënge apeluese vërehet një karakteristikë evidente se shqiptarët autokton nga rrethinat e Nishit, Toplicës, Leskocit, Vrajës etj. Në të shumtën e rasteve sulmoheshin nga ushtria vrastare dhe piromane serbe natën gjatë faljes të namazit të jacisë.
Muhaxhirët tanë gjithnjë mendonin se së shpejti do të krijoheshin kushte për kthimin e tyre në vatrat e veta. Dhe atë pas përfundimit të Kongresit të Berlinit, që do t’i fillonte punimet e tij nga 13 qershori dhe do t’i përfundonte të 20 seancat plenare dhe diplomatike më 13 korrik të vitit 1878, pa ndonjë favor në dobi të Muhaxhirëve që bridhnin atëbotë rrugëve të botës. Për më tepër Kongresi i Berlinit ligjëroj padrejtësisht mbi fatin dhe tragjedinë e të parëve tanë. “Në fakt në nenet 35 e 39 të Traktatit të Berlinit është formuluar shprehimisht se në rrethet e cederuara*, si myslimanët (shqiptarë), ashtu edhe të krishterët (serbë), do t’i gëzojnë në mënyrë të barabartë të drejtat civile e politike dhe do t’i zotërojnë lirisht pasuritë e tyre të tundshme dhe të patundshme”. Pavarësisht nga dispozitat e Traktatit të Berlinit, e drejta ndërkombëtare publike në fuqi në të gjitha kombet e qytetëruara mbron pronat private dhe në kohë paqe nuk lejon asnjë lloj konfiskimi arbitrar.Për fat të keq, Traktati i Berlinit dhe parimet e së drejtës kombëtare publike qenë të pafuqishme për të na mbrojtur neve popullatën autoktone shqiptare nga Sanxhaku i Nishit dhe Kaza e Vrajës… autoritetet serbe bënë atë që as lufta civile dhe as ushtritë ruse nuk e kishin bërë, duke konfiskuar kafshët tona të ngarkesës, kafshët e punës, veglat bujqësore, farën, prodhimet, duke pushtuar tokat tona, shtëpitë, depot, me nji fjalë u sollën si armiku në vend armik”.
Fati i muhaxherisë atëbotë kishte kaluar nëpër dyert e Fuqive të Mëdha të Evropës, për t’u shndërruar në golgotën më tragjike në këtë pjesë të Rumelisë Ballkanike, nga kontradiktat e krijuara politike. Dhe mu për këto parregullsi të Fuqive të Mëdha të Evropës At Gj. Fishta ynë i Mall do të shprehej kështu: “Uh! Evropë, t’i kurva e motit, që i ra amonit e besës së Zotit, po a ky a sheji i qytetnisë: me nda tokat e shqipnisë për me mbajtë këlyshët e Rususë”?
Pas 16 dhjetorit të vitit 1877, ushtria serbe do ta fillojë fushatën më tragjike që është zhvilluar ndonjëherë në Ballkan kundër popullsisë së pambrojtur shqiptare të Nishit dhe të Toplicës! Divizionet serbe të Danubit dhe Moravës ua kishin dhënë flakën 720 katundeve shqiptare dhe tetë venbanimeve urbane ç’do shtëpi e tyre digjej dhe shndërrohej në hi e pluhur! Varre masive ishin hapur gjithkund në Nish, Leskoc, Kurshumli, Vrajë, kurse nëpër Nishavë, Vërllë dhe Moravë notonin me qindra dhe mijëra kufoma të shqiptarëve të vrarë dhe të hedhura nëpër to.
Qeveria serbe në të gjitha viset e pushtuara shqiptare do të vendosë diktaturë ushtarake, ç’do shqiptarë që konsiderohej me vlerë do të pushkatohej ose do të therej nga njësitë çetnike dhe njësitë tjera të rregullta ushtarake. Kështu që me 6 janar të vitit 1878 do të pushtohej Vraja.
Më 10 shkurt të vitit 1878,qeveria serbe,do ta vendosë në Vrajë një komision Ekspertësh ushtarak prej të cilëve kërkohej që të nxirreshin sa më shumë përfitime territoriale dhe ata duke biseduar me oficerët e huaj tentonin që këta të fundit t’i bindnin se tokat e pushtuara padrejtësisht banoheshin më parë nga serbët.
Në këto rrethana, çdo bashkëbisedues eventual shqiptar e kishte të ndaluar të shprehej në gjuhën shqipe para të huajve. Nga ana tjetër, në Vrajë menjëherë do të fillojnë bisedimet për caktimin e kufirit të ri në Ristoc, vendbanim ky mes Bujanocit dhe Vrajës.
Marrëdhëniet shqiptaro-serbe pas përfundimit të luftës do të hynin në një fazë të re dhe mjaft tragjike. Si pasojë e luftës, jo vetëm që shqiptarëve ua grabitën pronat dhe i larguan në tërësi nga: Kosanica, Toplica, Dobriqi, Pllana e Madhe, Nishi, Vraja etj. por edhe u krijua tragjedia e muhaxhirëve. Ajo plagë nuk do të shërohet me asnjë çmim dhe gjithmonë do të kulloj gjak! Sepse kjo çështje është kontekst i pa zgjidhur gjer më tani mes Serbisë dhe popullatës autoktone shqiptare e dëbuar dhunëshëm nga ato troje që Serbia edhe më tutje i mbanë të uzurpuara. Shoqata e Muhaxhirëve në Luginën e Preshevës me simotrën e saj Shoqatën e Muhaxhirëve të Kosovës është ka tubon fakte relevante për në gjykatat ndërkombëtare të drejtësisë si ajo e Strazburkut dhe ajo Hagës për pasuritë tona të patjetërsueshme të Nishit, Toplicës, Kazasë së Vrajës etj. Do të kërkojmë revidim dhe përmirësim të gabimeve fatale që fuqitë atëbotë evropiane ua shkatuan shqiptarëve autokton dhe trojeve të tyre. Sot shumë familje muhaxhire si në Kosëvë dhe Luginën e Preshevës i kanë tapitë e pasurive të tyre porse tapia dhe dëshmia më reale e jona është se neve muhaxhirët në Kosovë dhe më gjërë kur u vendosëm nëpër vendbanimet e reja për mbiemra tonë i muarrëm emrat e vendbanimeve paraprake stërgjyshore si: Pllana, Nishliu, Kurshumliu, Leskovçalia, Vraja, Masurica, Dragodeli, Megjuani, Bllaca, Kutllovci, Kosanica, Prebreza etj.
Të nderuar pjësëmarrës në fundë me shpërnguljen e shqiptarëve autokton është bërë një spastrim etnik. Gjatë asaj kohe para tytave barbare serbo-ruse-malazeze, për tri javë ditë do të vriteshin hiç më pakë se 35.000 shqiptar-muhaxhirë dhe dëboheshin dhunshëm mase 430.000, të tjerë nga trojet e tyre të patjetërsueshme stërgjyshore nga Katundi i Mollës së Kuqe i cili vendbanim shqiptar ndodhet mes Nishit dhe Aleksincit gjer tek gjymrikana në Ristoc të Bujanocit.
B U J A N O C – 11. 04. 2014
– Autori është i burgosur politikë, njëherit edhe kryetar “Shoqatës së Muhaxhirëve” për Kosovën Lindore me seli në Preshevë.
……………………………
Shikoni Dokumentarin – Molla e Kuqe…
—————————————————————-
(Ilustrimet i përgatiti kryeredaktori i pashtriku.org, sh.b)
