SIMBOLIZMI
Nga Xhelal Zejneli, Shkup 23 shkurt 2022
Krijimi artistik mund të jetë i kapshëm vetëm nga rrethi i zgjedhur dhe elitar i njohësve, arti ndërkaq nuk mund t’i shërbejë asnjë qëllimi politik, shoqëror apo moral. Asgjë nuk është më e bukur se ajo që nuk ekziston.
(parnasistët)
Nocioni simbolizëm ka domethënie të shumëfishtë – filozofik, linguistik, artistik, letrar. Si shkollë dhe si drejtim letrar, simbolizmi paraqitet duke filluar nga viti 1880, ndonëse tendencat simboliste shfaqen që në romantizëm, madje edhe më herët. Si në teori, ashtu edhe në praktikë, simbolizmi paraqet kryesisht negacion të realizmit dhe të natyralizmit. Simptomat e para të rëndësishme “të revolucionit letrar” manifestohen në shkrimet teorike dhe në poezinë e të ashtuquajturve “dekadentë”.
Fjalën “dekadent” e përdori i pari poeti dhe romancieri francez Teofil Gotje (Théophile Gautier, 1811-1872) lidhur me poezinë e poetit dhe kritikut francez Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867). Gotje ishte edhe tregimtar, kritik letrar, arti dhe muzike. Me përmbledhjen poetike “Smalt dhe gur të çmuar” (Émaux et Camées, 1852-72) dhe me shqyrtimet kritike të mëhershme u bë përfaqësues dhe teoricien i larpurpartizmit (l’art pour l’art – art për art).
Por, për kundërshtarët e risisë në poezi, kjo fjalë u bë sinonim i negatives. Për ta përqeshur rrymën e re në letërsi, gazetari francez Zhorzh dë Labryer (George de Labruyère, 1856-1920), më 22 shtator 1885 botoi në gazetën “Le Figaro” epigramin: Dekadenti: “Bir i modernistit / Nip i idealistit / Djalë vëllai i parnasistëve / Në njëfarë mënyre, kopil i realistëve / Dhe djalë motre i brezit të dymbëdhjetë i romantikut plak”.
Letërsia e re e cila shprehte “senzualitet shqetësues”, “pikëllim të thellë” u manifestua sidomos te grupi i tubuar rreth poetit francez me prejardhje greke Zhan Moreas (emri i vërtetë Ioannis Papadiamontopoulos, Athinë, 1856 – Saint-Mandé/Paris, 1910). Ky erdhi në Paris në vitin 1875 për të studiuar drejtësinë. I frekuentonte kafenetë dhe qarqet letrare të Lagjes Latine (Quartier Latin). Shpejt u imponua si një prej udhëheqësve të simbolistëve. Përpos Moreasit, në këtë grup bënin pjesë edhe poeti francez Rene Zhil (René François Ghilbert, i njohur si René Ghil, 1862-1925) i cili ishte bashkëpunëtor më i madh i lëvizjes simboliste në Francë dhe nxënës i Stefan Malarmesë (Stéphane Mallarmé, 1842-1898); poeti dhe romancieri francez Anri dë Renjie (Henri François Joseph de Régnier, 1864-1936); poeti amerikan i cili shkruante në gjuhën frënge, e që i përkiste shkollës së simbolizmit – Stjuart Merill (Stuart Fitzrandolph Merrill, Hempstead/Nju-Jork, 1863 – Versajë/Francë, 1915) etj.
Moreasi botoi dy manifeste: më 1885 në revistën “XIXe” dhe më 1886 në shtojcën letrare të gazetës “Le Figaro”. Në to i paraqiti parimet e estetikës të simbolizmit. Në vitin 1886 themeloi revistën “Le symboliste”.
Shënim: në vitet ’20 të shekullit XX në grupin e simbolistëve bënin pjesë edhe poeti dhe eseisti francez Pol Valeri (Paul Ambroise Toussaint Valéry, 1871-1945), romancieri, eseisti, dramaturgu dhe poeti francez, laureat i çmimit “Nobel” (1947) Andre Zhid (André Gide) etj.
Letërsia e re u manifestua edhe në revistën e gazetarit dhe shkrimtarit francez Anatol Bazhy (Adrien Joseph Bajut, i njohur si Anatole Baju, 1861-1903) “Dekadenti artistik dhe letrar” (Décadent artistique et littéraire).
Në mënyrën e jetesës, në idetë për botën dhe artin të heroit De Esent të romancierit dhe kritikut francez Zhoris-Karl Hyismans (Joris-Karl Huysmans, 1848-1907) vërehet fryma dekadente e një kohe. Ky dhe bashkëmendimtarët shpirtërorë të tij shfaqnin edhe ide të filozofit dhe eseistit gjerman Artur Shopenhauer (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) si dhe konceptet e kompozitorit, dirigjentit, teoricienit të muzikës dhe eseistit gjerman Rihard Vagner (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) mbi artin.
Dekadentët krijuan një klimë shpirtërore të re dhe ia përgatitën rrugën simbolizmit. Por grupi i të ashtuquajturve poètes maudits (poetë të nëmur): poeti dhe kritiku francez Sharl Bodler (Charles Baudelaire, 1821-1867), poeti dhe eseisti francez Pol Verlen (Paul Marie Verlaine, 1844-1896), poeti francez Artyr Rembo (Arthur Jean Nicolas Rimaud, 1854-1891), poeti francez Stefan Malarme (Stéphane Mallarmé, 1842-1898), me pikëpamjet e tyre teorike-letrare, me manifeste dhe me poezi i paraqitën premisat thelbësore të simbolizmit:
Bodleri – teorinë e sinestezisë, analogjisë universale, të ngërthyer në poezinë “Korespondenca” (Correspondances) në të cilën kërkon nga artisti që nëpërmjet vargjeve të zgjidhë enigmën e “pyllit të simboleve”, të zbulojë analogjitë e thella nëpërmjet cilave mund të shprehet më së miri thelbi i njerëzve dhe i sendeve. Autori i “Luleve të së keqes” (Les Fleurs du mal, 1857) tregoi po ashtu se sa poezia i ka borxh muzikës dhe paralajmëroi “romanin vagnerian” në prozë.
Verleni me poezinë-manifest “Arti poetik” (L’Art poétique) tregoi sesi muzika dhe fjala bashkohen në tingull të ngjyrosur, por i cili ende shfaq një vezullim emocional të thellë, kuptimi i të cilit mund të ndjehet dhe logjikisht të perceptohet.
Remboja shkoi më larg: ishte për alogjizëm, për “shfrenim të shqisave”, për “alkiminë e fjalëve” e cila do të krijojë “botë të reja dhe lule të reja”. Por, teorinë parashikuese të tij (voyant) do ta anticipojë në radhë të parë surrealizmi. Për këtë arsye, shumë më vonë ajo do të lëvdohet, të vlerësohet dhe do të mbiçmohet shumë.
Malarmeja, duke i kontrastuar figurat poetike sipas parimeve të kontrapunktit, u përpoq që fjalën ta shndërrojë në “figurë plastike, në shprehje të ndonjë mendimi, në dridhmë të ndonjë ndjenje dhe në simbol të ndonjë filozofie”. Malarmeja ngulte këmbë sidomos për rëndësinë e muzikës si thelb i vërtetë i poezisë. “Poezia duhet ta marrë nga muzika të mirën e vet”, është parullë e njohur e tij. Të flasësh, të analizosh, të përshkruash – kjo nuk është më detyrë e poezisë moderne. Vargjet duhet të ndikojnë sikur emanacioni muzikor, jo me kuptimin por me sonoritetin (kumbimin), jo me domethënien por me vibracionet muzikore.
Poezia bëhet lloj i partiturës muzikore. Simbolizmi i gjendje frymës (e shpirtit), si revolucion në poezi, në pikëpamje teorike së pari përmblidhet në manifestin e Zhan Moreasit. Manifesti u botua në revistën letrare “Figaro littéraire” më 18 shtator 1886. Autori i manifestit përpiqej të dëshmonte se simbolizmi është një dukuri artistike e domosdoshme, shprehje “e evolucionit ciklik me ndryshime të caktuara në mënyrë rigoroze”. Sipas Moreasit, paraardhës të vërtetë të kësaj lëvizjeje duhet konsideruar Bodlerin. Malarmeja simbolizmin e ndau nga domethënia e misterit dhe e asaj që nuk mund të shprehet. Verleni u dha fund grindjeve të ashpra rreth vargjeve “që i kishin zbutur paraprakisht gishtërinjtë çudibërës të Teodor dë Banvilit”.
* * *
Simbolizmi është novatorizëm në poezi që sjell me vete stil kompleks, fjalor të pazakonshëm, ritëm “që ndërrohet kohë pas kohe me ritmin e qetësimeve valëzore, të pleonazmave domethënëse, të elipseve misterioze, të anakoluteve të papërfunduara (mendime të palidhura) tejet guximshëm dhe shumë thjesht…”
Poeti dhe teoricieni i shquar francez i simbolizmit Rene Zhil (Ghil) insiston për rëndësinë e simbolit i cili duhet të jetë “i vërtetë dhe sugjestiv”. Poeti amerikan i cili shkroi në gjuhën frënge, Stjuart Meril flet për raportin midis fjalës dhe muzikës. Sipas tij, poezia që ka vlerë është vetëm poezia lirike. Ajo është bijë e “fjalës destruktive dhe e muzikës kreative”.
Që nga Bodleri deri te Pol Valeri, drejtimi letrar i ri dëshiron të ndeshet me muzikën. “Ta bëjmë me fjalë atë që Vagneri e bëri me nota”. Te aluzioni dhe te sugjestioni simbolistët i kanë parë mundësitë më subtile, më të holla, më delikate që poezia të shndërrohet në muzikë, në formë të kulluar, e cila maksimalisht do t’i mundësojë poetit t’i shprehë mbresat që lindin nga vështrimi i vibracioneve më të thella të psikes njerëzore. Sipas filozofit dhe semiotikut amerikan Çarls Moris (Charles William Morris, 1901-1979), sugjestioni është gjuhë e korrespondencave dhe e lidhjeve ndërmjet shpirtit dhe natyrës. Ai e shpreh atë që nuk mund të shprehet dhe që nuk mund të sqarohet. Ai është tingull, jehonë e më intimes; vetëm ai e ka mundësinë që me disa vija të shprehë lëvizjen e amshueshme; Sugjestioni është mënyrë polifonike e të shprehurit me fjalë të melodive të shpirtit.
Gjuha e poezisë simbolike është sugjestive dhe e rëndë për ta kuptuar.
Duke marrë parasysh ambiciet plotësisht të reja të simbolizmit, teoricienët e tij kujdes po aq të madh i kushtuan edhe çështjes së gjuhës. Poezia tradicionale franceze, qëkur e prangosur nga ritmi i fuqishëm i vargut aleksandrin*, nëpërmjet simbolizmit arrin cilësi të re, lirohet nga njëllojshmëria e ritmit. Vargu i lirë poezinë tradicionale e çliron nga ligjet e vjetra të versifikimit (të vargëzimit). Në të vërtetë, qysh poeti, romancieri dhe dramaturgu francez Viktor Hygo (Victor Marie Hugo) i lëkundi themelet e vargut aleksandrin, por vetëm simbolistët dëshmuan se çfarë bukurish mund të pasqyrohen me vargun e lirë. Ky bëhet jo vetëm “formë grafike”, por në radhë të parë “raport i vetëdijshëm”. Në këtë drejtim, Rene Zhil (Ghil) shkoi edhe më larg. Në shqyrtimin e tij “Traktat për fjalën” (Traité du Verbe) Zhili u përpoq të krijojë një poezi instrumentale dinamike. Në këtë rast vargu duhej të ishte tejet fleksibil (i lakueshëm). E drejta e poetit për të shkruar një varg dhjetë me rrokje, ndërsa një tjetër me katër, për të ndërruar ritmet për arritjen e një muzikaliteti sa më të madh dhe për zbulimin e bukurive platonike, u konsiderua një fitore e madhe ndaj vargut aleksandrin “fitues” të vjetër. Sipas Rene Zhil-it (Ghil), poezia është liruar nga simetria dhe e ka pranuar rendin e gjallë të simfonisë. Duke u nisur nga tingëllima e njohur senzuale-ontologjike “Zanoret” (Voyelles) e Artyr Rembo-së në të cilën çdo shkronjë ka ngjyrë të caktuar, duke përpunuar parimin e korrespondencave ndërmjet ngjyrave, tingujve dhe aromave. Pastaj, duke i studiuar punimet e fizikanit dhe filozofit gjerman, Herman fon Helmholc* dhe muzikën e Rihard Vagner-it (Wagner), Rene Zhil-i (Ghil) e krijoi teorinë e vet “të poezisë instrumentale”, në të cilën fjalët do të ishin nota, në të cilën muzika do të ishte e dukshme, në të cilën zëri njerëzor do të mbetej “lloj instrumenti të lirë”, “pipëz me rezonator rezonancash të ndryshme”. Në këtë mënyrë, poeti i dikurshëm i fjalës do të bëhej poet muzikor, ndërsa krijimi i tij do të ishte “copë e muzikës sugjestive”, varg dinamik i figurave të ngjyrosura të cilat do të shprehnin ekzistimin e përhershëm të emocioneve, me një ritëm imanent për to.
Vargun e lirë e kanë interpretuar edhe shkrimtari francez Eduar Dyzharden (Édouard Dujardin, 1861-1949), poeti dhe kritiku francez i artit Gystav Kan (Kahn), Adolf Rete (Adolphe Retté), A. Mokeli dhe të tjerë.
* * *
Gjurmimi i gjuhës së re dhe ritmeve të reja, për t’u shprehur ajo që s’mund të thuhet, i vuri simbolistët në një situatë që poezia e tyre të bëhet e paqartë dhe hermetike. Por. duke qenë se poezia është mister dhe enigmë të cilën duhet zgjidhur, një dozë e paqartësisë që ngërthen kjo poezi, përkundrazi, ndihmon që ajo të jetë mistershëm tërheqës. “Në poezi gjithmonë duhet të ketë enigmë dhe pikërisht ky është qëllimi i letërsisë – s’ka qëllim tjetër, përpos ta evokojë objektin. Sidoqoftë, simbolistët ku duhet përfshirë edhe Edgar Alan Ponë (Poe) theksonin se nuk duhet ngatërruar terrin e shprehjes me shprehjen e territ”.
* * *
Simbolizmi shpejt i përfshiu të gjitha degët e artit, që nga muzika deri te skulptura dhe teatri. Ai u bë, jo vetëm dukuri evropiane, por edhe tej evropiane. Në Belgjikë, në Rusi, në Amerikë mori forma të ndryshme. Po qe se teoria dhe praktika e simbolizmit francez, me të drejtë konsiderohen tejet të pasura, po kjo mund të thuhet edhe për simbolizmin rus në pikëpamjet dhe në poezinë e poetit dhe dramaturgut rus Aleksandër Aleksandroviç Blok (1880-1921), të poetit rus Valerij Jakovleviç Bërjusov (1873-1924), të poetit dhe prozatorit rus Andrej Bjeli (emri i vërtetë Boris Nikolaeviç Bugajev, i njohur si Andrej Belyj, 1880-1934), të poetit, prozatorit dhe kritikut rus Dmitrij Sergejeviç Merezhkovski (Dmitrij Sergeeviç Merežkovskij, 1865-1941) etj.
Sipas Blokut, detyrë e artistit është “të tregojë dhe jo të dëshmojë”. Simbolizmi është kërkim dhe zbulim i botëve të reja, shmangie e asaj që është e sipërfaqshme e dhe vulgare, rrugë drejt ngritjes, vetëthellim apo “biseda të shenjta” me pafundësinë e qiellit dhe të hapësirës së gjithmbarshme. Por, pas vitit 1905 Bloku do të ketë mendime krejt të reja për shtigjet e poetit dhe të poezisë s re. Tani Bloku shkruan: “Poeti që shkon rrugës së simbolizmit është organ i pavetëdijshëm i kujtesës popullore. Rruga martirizuese e simbolizmit është lëshim në stuhinë e folklorizmit, ku poeti dhe e shenjta përsëri e gjejnë njëri-tjetrin”. Sipas Bërjusovit, simbolizmi në “fazën e artë” të vet krijoi edhe stil të ri edhe varg të ri që dalloheshin nga stili e vargu romantik dhe realist.
Andrej Bjeli duke u nisur nga të vërtetat shkencore të kohës së vet, i entuziazmuar nga biologjia, nga matematika dhe nga muzika thotë: “Muzika është gur këndi i konceptimit tonë, në muzikë kuptohet thelbi i lëvizjes…. muzika është skeleti i poezisë. Po qe se muzika është trung i përbashkët i krijimtarisë, atëherë poezia është kurora e tij e degëzuar”.
Poeti kroat Tin Ujeviq thotë: “Simbolizmi bashkëpunoi me Evropën dhe në disa pika depërtoi mbi truallin e gjuhës frënge dhe jo si një ndikim i thjeshtë, por si një nevojë e kohës dhe e hapësirës”. Kështu për shembull, simbolizmi francez ndikoi fuqishëm te simbolistët gjermanë: liriku Stefan Georg, H.fon Hofmanstal, P. Geradi, Ludvig Klages etj. Simbolistët belgjianë – Rodenbah dhe Verharen e të tjerë, te simbolizmi francez gjetën si të thuash, natyrën e dytë të tyren. Teoria dhe praktika e simbolizmit francez ushtroi ndikim edhe te poetët spanjollë, Azorini, Unamuno, Maçad e të tjerë. Kostis Palmas është simbolist grek origjinal.
Me plejadën e përmendur të simbolistëve francezë deh evropianë nuk përfundon as teoria as praktika e kësaj lëvizjeje moderne. Në figurat e Fransis Zhamit (Jammes), A. de Renjiesë, Pol Valerisë, Klodelit (Claudel) tendencat simboliste marrin variante dhe interpretime të reja.
Nëpërmjet teorisë dhe praktikës së poetit belg Moris Meterlink (Maeterlinck), në eksperimentet dhe në shkrimin e teatrit bashkëkohor ka lënë gjurmë edhe teatri simbolist. “Neosimbolistët” ose “simbolistët e pabesë” në radhë të parë vazhduan ta zhvillojnë dhe ta modifikojnë frytin e madh të simbolizmit vers libre (vargun e lirë). Doktrina për vargun e lirë që e kristalizoi në vitin 1897 G. Kan (Kahn), vazhdoi të jetë objekt interesimi të gjallë i atyre të cilët, siç thotë Alber Tibode (Thibaudet), kanë parë te simbolizmi një revolucion të ri të krejt poezisë moderne. Klodeli (Claudel) për shembull, thelbin e vargut modern e përfytyron si ritëm vital specifik, i ngjashëm me rrahjen e zemrës dhe me frymëmarrjen. Vargu i lirë është emanacion (shprehje) e pastër e unit tonë intern, kështu që ngjyra dhe tingujt e vargut i përgjigjen muzikës interne të qenies së poetit. Së këndejmi, poeti duke sugjeruar figura muzikore, nuk insiston për pamjen sipërfaqësore, por për domethënien e tyre. Njeriun si pjesë të universit, si qenie shpirtërore të tij, e kuptojmë vetëm atëherë kur arrijmë t’i njohim korrespondencat e thella të universit. Për dallim nga teoria e analogjisë universale e Bodlerit, vizioni Klodelit (Claudel) për raportet e thella të njeriut dhe të kozmosit përshkohet nga ndjenja katolike. Në parabolën e tij të njohur “Animus et anima”, Klodeli flet për frymën që “e ka ngulfatur shpirtin”. Poezia duhet t’i ndihmojë njeriut në konverzionin (kthimin) e tij kah mistika e krishterë. Simbolizmi ndikoi në mënyrë specifike te Fransis Zham (Jammes), Pegi (Péguy), Valeri, Zhan Kokto (Cocteau), Zhak Prever dhe të tjerë. Valeri dallohet sidomos me interpretimin filozofik të simbolizmit dhe me poezinë e tij neosimboliste e cila u manifestua për herë të parë te “Parka e re” (La Jeune Parque, 1917).
* * *
Simbolizmi është tendencë apo drejtim i veçantë në poezinë moderne që paraqitet së pari në Francë me “Manifestin” e botuar në vitin 1886 në gazetën Figaro të Parisit. Më 1890 lë gjurmë të dukshme në të gjitha letërsitë evropiane. Kultivon vlerën e madhe të fjalës si simbol. Nëpërmjet fjalëve, poeti krijon një realitet të ri poetik, që dallohet nga bota reale që na rrethon dhe që nuk varet prej saj. Thellohet në botën e fshehtë dhe simbolike të shprehjes poetike dhe qëndron larg realitetit të përditshëm, nevojave të drejtpërdrejta të tij. Çfarëdo lidhjeje praktike, racionale, jashtë-poetike e poezisë me shoqërinë e zbeh, e nënçmon dhe e dobëson forcën e fshehtë dhe vlerën e poezisë, të artit. Së këndejmi paraqitet nocioni poezi e kulluar si model dhe qëllim i shumë poetëve të kësaj periudhe.
Simbolizmi është kundër përshkrimit, mësimit dhe deklamimit dhe vendosmërisht ia mohon artit qëllimin dhe lidhjen e drejtpërdrejtë me shoqërinë. Arti ndahet nga shoqëria, ndërsa poeti mbyllet në kullë të fildishtë, është në kundërshti me kohën dhe me kulturën e vet. Poetët e simbolizmit, si në asnjë periudhë tjetër, shkaktuan konflikte të ashpra me shoqërinë e vet dhe me konvencionet (mirësjelljet) shoqërore.
Teorikisht për herë të parë dhe në mënyrë më të plotë formulohet dukuria e tjetërsimit ose e alienimit të njeriut në shoqëri. Pas simbolistëve e deri në ditët tona, përfshi edhe ditët tona, çështja do të ndërlikohet akoma më shumë dhe do të jetë një nga çështjet më të rënda si për letërsinë ashtu edhe për shoqërinë.
Poezia e kulluar (poésie pure) – Termin poezi e kulluar (poésie pure) e vuri në përdorim Stefan Malarme. Poezia e kulluar (e pastër) dëshiron të krijojë gjuhë artistike të spastruar në të cilën secila fjalë, e sidomos tërë poezia do të kishte forcë kryekëput figurative dhe emocionale. Për këtë arsye, simbolistët nuk u kushtojnë aq rëndësi mendimeve në poezi sa zbulimit të bukurisë muzikore dhe figurative të gjuhës; zbulojnë kënaqësi të reja në harmoninë e tingujve, në renditjen dhe në përputhjen e fjalëve, në pasurinë e rimës dhe në shumësinë e ritmeve të ndryshme. Poetët i jepen ndjenjës së vet muzikore dhe asociacioneve. Te fjalët, te lidhjet dhe ndërlidhjet e fjalëve zbulojnë kënaqësi të panjohura të cilat poetët e më përparshëm s’kanë mundur as t’i parandiejnë. Pol Verleni thoshte: “Në radhë të parë muzikë.” Poetët simbolistë, në lirikë dhe në shprehjen lirike e gjejnë atë fushë në të cilën sonorizmi (tingëllimi) dhe figuracioni i gjuhës së pari do ta tregojë idealin e tyre të bukurisë, si dhe atë botë që është kundërpeshë e botës së egër reale. Edhe gjuha poetike e simbolistëve niset për një rruge të re. Gjuha e përditshme, njësoj si tematika këtu nuk do të kenë vend. Karakteristika kryesore të simbolizmit janë metaforat e guximshme, liritë e mëdha në ndërtimin dhe në renditjen e fjalisë, fjalori poetik i pazakonshëm. Forma kryesore të simbolizmit janë lirika dhe drama lirike.
Poezia e kulluar është poezi pa kurrfarë elementi “jopoetik” (narrativ, didaktik, politik). Nuk shpreh ndonjë ide të caktuar, por vepron si muzikë. Konceptin e poezisë së kulluar e zhvilluan Sharl Bodleri, Stefan Malarme, Pol Valeri të cilët e morën prej Edgar Alan Po. Përvoja dhe teoria e ndërlidhur me të e poezisë së kulluar janë shprehje e parë, historikisht e rëndësishme, e autonomisë së poezisë, ide e cila më vonë tejkalohet, por nuk braktiset.
* * *
Zbulohet një rreth i ri i temave poetike të cilat më parë kanë qenë plotësisht të panjohura. Në simbolizëm do të mbizotërojnë motivet e vetmisë, e kënaqësive të natës, e qetësisë, e viseve të vetmuara, e peizazheve të vjeshtës, të gjitha të përshkuara nga një pikëllim i pashpjegueshëm. Lirika e simbolizmit merret me njeriun e pazakonshëm dhe të veçuar i cili në botën e sendeve dhe në natyrë lëviz kryesisht vetë.
Poetët e këtij drejtimi letrar janë shumë më të rëndësishëm me realizimet e veta artistike sesa me programin teorik. I zgjeruan dhe i thelluan mjetet e shprehjes të muzikalitetit: rimën, metrin dhe ritmin, sintaksën dhe pasurinë e fjalorit.
Me shumë koncepte teorike dhe me shumë tendenca krijuese, pararendës i simbolistëve ka qenë poeti amerikan Edgar Alan Po.
Përfaqësues kryesorë të simbolizmit në letërsinë franceze janë: Pol Verleni me përmbledhjet “Romanca pa fjalë” (Romances sans paroles, 1874) dhe “Urtësia” (Sagesse, 1880). Ai mbronte tezën se se arti duhet të pasqyrojë nuanca, frymën përreth sendeve, gjurmët e jetës së ikur; Stefan Malarme me antologjinë “Parnasi bashkëkohor” (Le Parnasse contemporain, 1866). Poezitë e përfshira aty kanë lindur nën ndikimin e Bodlerit nga i cili e ka marrë edhe temën e ikjes nga realiteti; me përmbledhjet poetike “Fletët e albumit”, “Disa sonete” dhe me poemën “Pasditja e një faune” (L’Apres-Midi d’un faune, 1876). Tendencat e simbolizmit Malarmeja i shprehu në mënyrë më të plotë në gjuhën e re poetike duke i zbuluar cilësitë e saj që më parë as që kanë mundur të paramendohen dhe duke caktuar synimin e poezisë së kulluar (poésie pure) e cila do të duhej të zbulonte realitetin absolut të çliruar nga ndryshueshmëria dhe vulgariteti i jetës së përditshme.
Në rrethin e ngushtë të simbolistëve ndodhen Sharl Bodleri (Baudelaire) dhe Artyr Rembo (Rimbaud).
Në letërsinë gjermane u krijuan vepra simboliste të çmueshme. Me vëllimet “Himne” (Hymnen, 1890), “Pelegrinazhe” (Pilgerfahrten, 1891) dhe sidomos me vëllimin “Viti i shpirtit” (Das Jahr der Seele, 1897) Stefan George theksoi në tendencat simboliste estetizmin dhe aristokratizmin. Personazhet e tij janë të veçuar në vise të pazakonshme dhe në mjedis shoqëror të veçantë i cili nuk ka dhe nuk duhet të ketë çfarëdo lidhjeje me problemet reale të jetës. Poeti austriak Rainer Maria-Rilke, autor veprash në prozë, për këtë periudhë është i rëndësishëm me vëllimet poetike “Libër fotografish” (Buch der Bilder, 1902), “Poezi të reja” (Neu Gedichte, 1907-1908), “Libri i orëve” (Das Stundenbuch, 1905). Motivet kryesore i gjen në kujtimet nga fëmijëria dhe në jetën e fshehtë të natyrës dhe të sendeve të vdekura. Botën e re poetike e zbulon në psiken e njeriut, në botën misterioze të kafshëve, të dukurive të natyrës, të përmendoreve të vetmuara dhe të ngrehinave tërheqëse. Rilke e zgjeron teknikën dhe motivet e simbolizmit me mbresat personale të drejtpërdrejta dhe subjektive, duke lëvizur disi nëpër shtigjet dhe botën e impresionizmit letrar.
Përfaqësues të shquar në letërsinë ruse janë Valerij J. Bërjusov dhe Konstantin D. Balmont.
* * *
Shënim: Vargu i lirë është rezultat i dëshirës dhe i nevojës poetike të brendshme që kërkimi i përjetimit të drejtpërdrejtë të varet sa më pak nga format e jashtme, tradicionale të vargut të lidhur të letërsive të hershme. Lindi si revoltë kundër formave metrike tradicionale me dëshirën dhe nevojën për t’i zbuluar mbresat e reja të ritmit te elementet gjuhësore të cilat më parë nuk janë përdorur në poezi. Këto synime paraqesin një ndihmesë të konsiderueshme për shkatërrimin e shumë normave në krijimtarinë poetike. Për të siguruar vendin e vet, vargu i lirë zhvilloi një luftë të gjatë kundër formave të vjetra dhe të ngurta. Përgatitje të çmuara për vënin e tij në përdorim hasim te vëllimi poetik “Fije bari” (Leaves of Grass, 1855) të poetit amerikan Uolt Uitman (Whitman). Prej tij e marrin simbolistët francezë. Vargun e lirë e kemi edhe te poezitë në prozë të Bodlerit. Vargu i lirë ndodhet edhe në madrigalin italian, në veprën “Fabula” (Fables, vëllimi i parë më 1668; i dyti më 1678-79) të La Fontenit (La Fontaine), në komeditë e Molierit (Molière) etj. Në letërsitë evropiane vargu i lirë i mirëfilltë shfaqet jo më parë se në shekullin XX. Në Itali e zbatojnë liriku Gabriele D’Anuncio (D’Annunzio, 1863-1938) dhe futuristët. Në Gjermani e aplikojnë ekspresionistët. Në Bashkimin Sovjetik futuristët, ndërsa me sukses më të madh Vladimir Majakovski.
Shënim: Hermetizmi (sipas emrit të alkimistit egjiptian të shekullit III Hermes Trisegistos; mister; mbyllje) është tendencë në lirikën moderne, por shpeshherë edhe në format e tjera letrare që ndjenjat dhe përvojat e njeriut të komunikohen në formë të mbyllur, në kundërshti me format stilistike tradicionale dhe me mënyrat e kapshme të të kuptuarit. Përfaqësuesit e lirikës hermetike heqin dorë nga kategoritë sintaksore logjike dhe e përdorin të shprehurit e lirë e të palidhur që herë-herë bëhet në mënyrë kaotike dhe e vështirë për t’u kuptuar. karakteristike është përpjekja që fjala poetike të bëhet ezoterike që të përkujton gongorizmin. Hermetistët përpiqen të gjejnë shtigje shprehëse të reja. Kur është fjala për formën e përkryer të krijimit artistik, poeti francez Pol Valeri vuri në plan të parë rendin e vetëdijshëm, forcën e vullnetit e të mendjes dhe mbi të gjitha intelektin. rrjedhimisht, poezitë e tij bëhen vështirë të kapshme, lexohen me vështirësi, ndërsa në aspektin e motivit dhe të temës i kanë karakteristikat e hermetizmit. Me fjalë të tjera, ato janë në rrethin e ndërlikuar dhe të mbyllur të motive poetike. Për shembull poema simboliste “Varreza pranë detit” (Le Cimetière marin). Poeti anglo-amerikan Tamëz Stërnz Elliët (Thomas Stearns Eliot) shprehjen poetike të tij e ndërtoi mbi bazat e simbolizmit, duke e ruajtur karakteristikën themelore të tij – karakterin simbolik të shprehjes – në të gjitha veprat e veta. Por, zhvilloi edhe mbylljen e posaçme të figurave poetike të cilat në shikim të parë vështirë mund të lidhen dhe të përjetohen. Megjithëkëtë, ndërmjet tyre ekziston një lidhje më e thellë e ndërtuar në botën intelektuale të mbyllur të poetit. Për shembull poema në pesë pjesë, kryevepra “Vendi i shkretë” (The Waste Land, 1922).
TË DHËNA THEMELORE PËR POETËT E SIPËRTHËNË
Azorini (emri i vërtetë Jose Martinez Ruiz, 1873-1967) romancier dhe eseist spanjoll;
Bajron, Xhorxh Gordon (George Gordon Byron, 1788-1824) poet anglez i epokës së romantizmit;
Balmont, Konstantin Dimitrijeviç (1867-1942) poet simbolist rus;
Banvil, Teodor de (Theodor Faullain de Banville, 1823-1891) poet dhe romancier francez. Me veprën e vet ushtroi ndikim mbi lëvizjen simboliste të letërsisë franceze në shekullin XIX);
Bazhy, Anatol (Adrien Joseph Bajut, i quajtur Anatole Baju, 1861-1903) gazetar dhe shkrimtar francez;
Bergson, Anri (Henri Louis Bergson, 1859-1941) filozof dhe shkrimtar francez; më 1927 mori çmimin “Nobel” për letërsi;
Bërjusov, Valerij (Valerij Jakovleviç Brjusov, 1873-1924) poet, romancier, dramaturg, kritik rus; teoricien dhe përfaqësues i simbolizmit rus; përktheu Verlenin (Verlaine), Metrlinkun (Maeterlinck), D’Anuncion (D’Annunzio), Verharenin (Verhaeren), Uajlldin (Wilde), Bodlerin (Baudelaire) etj.;
Bjeli, Andrej (Andrej Belyj, emri i vërtetë Boris Nikolajeviç Bugajev. 1880-1934) poet, prozator, teoricien rus; njohës i kulturës gjermane; më 1903 kreu studimet e matematikës; më pas studioi filologjinë; hyri në rrethin e simbolistëve;
Blok, Aleksandar Aleksandroviç (1880-1921) lirik, dramaturg dhe eseist rus; përktheu Bajronin (Byron), Grilparcerin (Grillparzer), Hajnen (Heine), Hamsunin etj.
Bodler, Sharl (Charles Baudelaire, 1821-1867) lirik francez, kritik letrar dhe kritik arti, figurë poetike më e rëndësishme e poezisë evropiane moderne;
D’Anuncio, Gabriele (Gabriele D’Annunzio, 1863-1938) lirik, romancier dhe dramaturg italian; e ka quajtur Gjergj Fishtën (1871-1940) “poeti më i madh i popullit të lavdishëm të Shqipërisë”;
Dyzharden, Eduar (Édouard Dujardin, 1861-1849) shkrimtar francez, nxënës i Stefan Malarmesë (Stéphane Mallarmé). Vepra më e njohur e tij është romani “Dafinat janë të prera” (Les lauriers sont coupés, 1887). Për të arritur subjektivizimin e skajshëm të prosedeut dhe të temës, Dyzhardeni e përdor në mënyrë konsekuente teknikën tregimtare të monologut të brendshëm, që është një prej prosedeve kryesore të modernizmit. Me këtë vepër u rendit ndër paraardhësit e ripërkufizimit të zhanrit romanesk, që do të arrijë kulmin me romanet e romancierit francez Marsel Prust (Marcel Proust, 1871-1922), të prozatorit dhe poetit irlandez Xheimz Xhois (James Joyce, 1882-1941) dhe të prozatores dhe eseistes angleze Virxhinia Ulf (Virginia Woolf, 1882-1941);
Elliët, Tamëz Stërnz (Thomas Stearns Eliot, 1888-1965) poet, kritik dhe dramaturg anglo-amerikan, i shkolluar në Harvard, në Sorbënë dhe në Oksford; në vitin 1948 iu dha çmimi “Nobel”;
Fihte, Johan Gotlib (Johann Gotllieb Fichte, 1762-1814) është filozof gjerman, një prej themeluesve të idealizmit gjerman që u zhvillua prej shkrimeve teorike dhe etike të Emanuel Kantit;
Fishta, Gjergj (1871-1940) poet, dramaturg, prozator, estet, publicist, klerik i lartë; e kanë quajtur Homeri shqiptar; për lirikat e tij, e kanë quajtur Tirteu shqiptar;
Georg, Stefan (Stefan George, 1868-1933) lirik gjerman; përfaqësues i estetizmit simbolist;
Gotje, Teofil (Théophile Gautier, 1811-1872) poet dhe romancier francez, iu kundërvu klasicizmit;
Grilparcerm, Franc (Franz Grillparzer, 1791-1872) dramaturg, lirik, tregimtar, shkrimtar epigramesh;
Hajne, Hajnrih (Heinrich Heine, 1797-1856) poet dhe eseist gjerman me prejardhje hebraike;
Hamsun, Knut (mbiemri i vërtetë Pedersen, 1859-1952) shkrimtar norvegjez pa ndonjë arsimim formal të madh; dy herë qëndroi në ShBA;
Helmholc, Herman fon (Hermann von Helmholtz, emri origjinal Hermann Ludwig Ferdinand Helmholtz, 1821-1894) shkencëtar dhe filozof gjerman; ishte nën ndikimin e filozofit gjerman Johan Gotlib Fihte;
Hofmanstal, Hugo fon (Hugo von Hoffmannstal, 1874-1929) romancier, poet, dramaturg, eseist austriak;
Hygo, Viktor (Victor Marie Hugo, 1802-1885) poet, romancier dhe dramaturg francez, figurë tejet e shquar e romantizmit francez;
Hyismans, Zhoris-Karl (Joris-Karl Huysmans, emri i lindjes Charles Marie George Huysmans, 1848-1907) shkrimtar dhe kritik francez arti;
Kan, Gystav (Gustav Kahn, 1859-1936) është poet francez i simbolizmit dhe kritik në lëmin e artit figurativ;
Kant, Emanuel (Immanuel Kant, 1724-1804) filozof gjerman, një prej mendimtarëve qendrorë të iluminizmit. Me veprat e veta në epistemiologji, në metafizikë, në etikë dhe në estetikë u bë figurë me ndikim në filozofinë moderne të Perëndimit;
Klages, Ludvig (Ludwig Klages, 1872-1956) filozof, psikolog dhe teoricien gjerman;
Klodel, Pol (Paul Claudel, 1868-1955) poet dhe dramaturg francez; përfaqësues diplomatik në Japoni, në ShBA, në Belgjikë;
Kokto, Zhan (Jean Cocteau, 1889-1963) poet, dramaturg, romancier dhe autor filmash;
La Fonten, Zhan dë (Jean de La Fontaine, 1621-1695) tregimtar dhe poet francez;
Makad (Maçad) – poet spanjoll;
Merezhkovski, Dimitrij Sergejeviç (Dimitrij Sergeeviç Merežkovskij, 1865-1941) poet, prozator dhe kritik rus; në letërsinë ruse u paraqit në kohën e estetizmit; ishte i afërt me simbolistët rusë;
Merill, Stjuart (Stuart Fitzrandolph Merill; Hempstead, Nju-Jork, 1863 – Versajë, 1915) poet amerikan i cili shkroi në gjuhën frënge; i kontribuoi simbolizmit francez;
Meterlink, Moris (Maurice PolydoreMarie Bernard Maeterlinck, 1862-1949) dramaturg, poet simbolist dhe eseist belg i shprehjes gjuhësore franceze; më 1911 mori çmimin “Nobel”;
Mokeli, A. – poet francez;
Noli, Fan Stilian (1882-1965) poet, dramaturg, klerik, politikan, përkthyes veprash letrare, figurë e shquar dhe e shumanshme e letërsisë, e kulturës, e jetës fetare dhe politike shqiptare;
Majakovski, Vladimir (1893-1930) poet sovjetik; me entuziazëm të madh e priti revolucionin e tetorit (1917); përfundoi me vetëvrasje;
Malarme, Stefan (Stéphane Mallarmé, 1842-1898) poet francez; punoi si mësues i gjuhës angleze;
Moris, Sharl (Charles William Morris, 1901-1979) filozof dhe semiotik amerikan;
Molier, Zhan-Batist (Jean-Baptiste Molière, 1622-1673) komediograf francez;
Moreas, Zhan (Jean Moréas, Athinë, 1856 – Saint-Mandé, Paris, 1910). Moreasi ishte me prejardhje greke. Emrin e vërtetë e kishte Ioannis Papadiamantopoulos;
Palmas, Kostis (1859-1943) simbolist grek; në poezinë të privuar nga ndikimi grek, synonte të ringjallë thelbin e neohelenizmit, duke e lidhur Heladën me traditën popullore dhe erudite të letërsisë bizantine dhe greke të re;
Pegi, Sharl (Charles Péguy, 1873-1914) poet dhe eseist francez;
Po, Edgar Alan (Edgar Allan Poe, 1809-1849) lirik dhe tregimtar amerikan; ndikoi fuqishëm në poezinë evropiane të fundit të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX; Poezinë “Korbi” (The Raven) dhe poezinë ”Anabel Li” (Annabel Lee) i përktheu në shqip Fan Noli (1882-1965).
Prever, Zhak (Jacques Prévert, 1900-1977) poet francez dhe skenarist filmi;
Rembo, Artyr (Jean Nicolas Arthur Rimbaud, 20.10.1854 – 10.11.1891) poet francez i njohur për ndikimin mbi letërsinë dhe artin modern, sidomos mbi surrealizmin; opusin poetik e realizoi në moshën 16 deri 20 vjeç; shpesh ikte nga shtëpia; njihej si njeri i shfrenuar dhe shpirt i trazuar. Lajmin për Komunën e Parisit e pret me entuziazëm. Shpesh brohoriste “Rendi u mund!” Në këtë periudhë bëhet anarkist, fillon të pijë, del i leckosur, me flokë të gjatë, sillet në mënyrë të pahijshme.
Në shtator 1871, me ftesë të poetit simbolist eminent, Verlenit prej Sharlvilit Remboja vjen në Paris. Qëndron ca kohë në shtëpinë e tij. Ndonëse i martuar, Verleni dashurohet tek i riu sykaltër. Lidhja romantike midis Rembosë dhe Verlenit ka zgjatur gati dy vjet. Bëjnë një jetë të çrregulluar, përdorin apsing dhe hashash. Në qarqet letrare të Parisit Rembonë e cilësojnë si enfant terrible (fëmijë që s’lë dy gurë bashkë; i pashtruar). Në shtator 1872 dy poetët nisen për në Londër. Verleni lë gruan dhe fëmijën. Raportet ndërmjet dy poetëve bëhen gjithnjë më të ashpra. Nga Londra, Verleni vjen në Bruksel. Më 10 korrik 1873, me ftesë të Verlenit Remboja vjen në Bruksel. Në një zënkë midis tyre, Verleni e qëllon me revole Rembonë në dorë. Për këtë akt dënohet me dy vjet burg. Prej Londre Rembo kthehet në Sharlvil (Charleville). E përfundon kryeveprën e vet “Qëndrimi në ferr” (Une Saison en Enfer) të shkruar në prozë lirike. Është një nga veprat e para që e manifeston frymën e letërsisë së re simboliste. Këtu e tregon në mënyrë metaforike lidhjen e tij të çuditshme (drôle de ménage) me Verlenin. Për herë të fundit Remboja dhe Verleni takohen në vitin 1875 në Shtutgart, pasi lëshohet nga burgu dhe bëhet katolik. Remboja jepet pas punëve dhe shëtit vende të ndryshme të botës. Sinovitisi që i shfaqet në gjurin e djathtë i shndërrohet në tumor kancerogjen. Më 9 maj 1891 kthehet në Francë. Shtrohet në spitalin e Marsejës ku më 27 maj 1891 i amputohet këmba. Muajt e fundit të jetës i kalon në Marsejë pranë së motrës Izabelë. Përjeton dhimbje të mëdha. Vdes më 10 nëntor 1891, në moshën 37-vjeçare.
Renjie, Henri dë (Henri François Joseph Régnier, 1864-1936) poet dhe romancier francez, me prejardhje fisnike;
Rete, Adolf (Adolphe Retté, 1863-1930) poet simbolist francez;
Rilke, Rainer Maria (1875-1926) poet austriak;
Rodenbah, Zhorzh (Georges Raymond Constantin Rodenbach, 1855-1898) poet simbolist dhe romancier belg;
Shopenhauer, Artur (Arthur Schopenhauer, 1788-1860) filozof dhe eseist gjerman;
Tibode, Alber (Albert Thibaudet, 1874-1936) eseist dhe kritik letrar francez; historian i letërsisë; student i shkrimtarit dhe filozofit francez Anri Bergson (1859-1941). Alber Tibode është autor i veprës “Historia e letërsisë franceze: prej vitit 1789 deri në ditët tona”; (Histoire de la littérature française de 1789 à nos jours, 1936; i veprës “Mendime për letërsinë” (Réflexions sur la littérature, 1938;
Uajlld, Oskar (Oscar Fingal O’Flahertie Wills Wilde, Dublin,1854 – Paris, 1900) dramaturg, poet dhe prozator irlandez; studioi në Dublin dhe në Oksford;
Uismans, Zhoris-Karl (1848-1907) romancier dhe kritik francez. Emri i vërtetë i tij ishte Georges Charles Huysmans. Nga vija e të atit është pasardhës i piktorëve të famshëm flamanë;
Uitman, Uolt (Walt Whitman, 1819-1892) poet amerikan;
Ujeviq, Tin (August Josip Ujević “Tin”, 1891-1953) poet dhe prozator kroat; shkrimin e kishte profesion; përktheu në kroatisht poetë francezë, amerikanë dhe italianë;
Unamuno, Miguel de (1864-1936) tregimtar, eseist dhe poet spanjoll; profesor i gjuhës greke; për idetë e lira, në kohën e diktaturës së M. Prima de Rivera u përndoq dhe u vendos në Francë;
Vagner, Rihard (Wilhelm Richard Wagner, 1813-1883) kompozitor gjerman;
Valeri, Pol (Paul Ambroise Toussaint Valery, 1871-19450 poet dhe eseist francez; një prej përfaqësuesve më të rëndësishëm i hermetizmit* në poezinë evropiane;
Verharen, Emil (Émile Verharen, 1855-1916) poet simbolist dhe dramaturg belg i shprehjes gjuhësore franceze; opusi i tij mban gjurmët e fin du siècle (fundit të shekullit);
Verlen, Pol (Paul Marie Verlaine, 1844-1896) poet dhe eseist francez; Më 1851 vjen në Paris ku u shkollua dhe u punësua; më 1871 u njoh me Artyr Rembonë dhe nisi një jetë plot shqetësime; midis tyre kishte një miqësi intime; në Bruksel, në gjendje të dehur, qëlloi me revole Rembonë; për këtë vuajti dy vjet burg në Mons; duke mos qenë i aftë për ta zgjidhur konfliktin intim midis senzualitetit të vet dhe dëshirës për jetë të qetë, më 1874 iu kthye katolicizmit;
Zham, Fransis (Francis Jammes, 1868-1938) poet francez;
Zheradi, P. (Geradi P.) poet francez;
Zhid, Andre (André Gide, 1869-1951) romancier dhe dramaturg francez, i njohur si intelektuar i guximshëm dhe i papërmbajtur, përplot mendime të lira dhe dilema për të cilat shkroi pa nguruar dhe pa rezerva; më 1949 mori çmimin “Nobel”;
Zhil, Rene (Réne Ghil, mbiemri i vërtetë Ghilbert, 1862-1925) poet francez, teoricien i shquar i simbolizmit;
