Tiranë, 21. 07. 2015 – William Morton Fullerton ka qenë një qytetar amerikan i lindur në Norwich (Connecticut) më 18 shtator 1865. Studioi në Akademinë Philips të Andoverit në Universitetin e Harvardit, ku u laureua më 1886. Redaktor i “Advertiser”-it të Bostonit, e pastaj në Paris u bë bashkëpunëtor i korrespondentit të famshëm De Blowitz të “Times-“sit, që e zëvendësoi pas vdekjes. Më 1911 u bë publicist i lirë, shkroi shumë libra të ndryshëm në mes të cilëve “Problems of Power” (Probleme të pushtetit). Gjatë Luftës së Parë Botërore zhvilloi një aktivitet të gjerë e të rëndësishëm kontaktesh midis Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Aleatëve. Vdiq më 1952 në Paris, ku kishte qëndruar gjithë kohës. Po ç’lidhje ka ky amerikan me Ismail Qemalin?
Përse e përmend rastin e tij të pashkëputur nga emri i Ismail Qemalit? Është për t’u vënë në dukje se ishin pikërisht gazetarët amerikanë dhe ata të Evropës Perëndimore që treguan një kujdes maksimal për figurën e Ismail Qemalit.
William Morton Fullerton (18 Shtator 1865 – 26 Gusht 1952)
Dhe ishin amerikanët që punonin në gazetat e mëdha të kontinentit Evropian, të cilët bënë edhe intervista me Ismail Qemalin, madje edhe shkruan përshtypjet e tyre koncize dhe të thukëta për të.
Dhe ishte pikërisht një amerikan, gjatë viteve 1917-1918, Somer Sommer Wille Story, i redaksisë së gazetës “Times” të Parisit që regjistroi kujtimet e cituara nga Ismail Qemali. Këto kujtime u fiksuan në gjuhën angleze.
U botuan po në Paris në vitin 1920.
Botimi u shoqërua me një parafjalë shkruar nga gazetari dhe studiuesi William Morton Fullerton.
Në këtë parafjalë jepen detaje tejet interesante për mënyrën se si u formuluan rrëfimet e Ismail Qemalit.
Fullerton shënon: “Formulimi i këtij libri ka kërkuar një proces të vështirë. Gjatë tregimeve të tij, Ismail Qemali ishte shpesh i përpirë nga probleme personale, shpesh torturuese dhe me shqetësime për atdheun e tij nga intrigat që rëndonin mbi Shqipërinë. Ai nuk i kushtonte, dhe sigurisht nuk mund t’i kushtonte gjithë kohën kësaj pune.
Çastet e tij të entuziazmit dhe të frymëzimit këmbeheshin me largimet e tij të papritura. Pastaj sa herë rifillonte, nguronte për të vënë rregull në kujtimet e tij.
E gjithë kjo krijonte një kompleks kushtesh, jo të favorshme, për vazhdimin e mirë të veprës, që Story kishte marrë përsipër ta përfundonte, dhe prandaj pa ndihmën e tij “këto kujtime” nuk do të kishin dalë në dritë.
Story e intervistoi Ismail Qemalin gjatë shumë muajve, duke e takuar atë ku të mundte. Shpesh periudha të qeta dhe të rregullta të një pune frytdhënëse, ndiqeshin nga ndërprerje të gjata.
Atëherë redaktori rifillonte punën me durim të admirueshëm duke marrë shënime, duke i lidhur me vetëdije dhe duke ia parashtruar për rishikim Ismail Qemalit shënimet mbi kujtimet e tij, shpesh pak të çrregullta, me mungesë vazhdueshmërie kronologjike ” por gjithnjë shumë të pasura.
Lidhur me rrethanat rezultati ishte i rëndësishëm dhe më duket se e justifikon gjerësisht këmbënguljen për të nxitur Ismail Qemalin që të zbulojë të gjithë përvojën e tij të gjatë dhe të thellë”.
Fullerton e ka njohur personalisht Ismail Qemalin.
Ka ndenjur gjatë me të, ka biseduar, kanë shkëmbyer mendime politike të ndryshme për të ardhmen e Shqipërisë, por edhe të vetë Evropës.
Duket qartë admirimi i sinqertë që ndjen dhe shpreh Fullertoni për Ismail Qemalin. Marrëdhëniet e dy miqve amerikanë të cilët u bënë arsyetuesit kryesorë, regjistruesit dhe sendërtuesit e librit memorialistik të Ismail Qemalit ende nuk janë ndriçuar siç duhet.
Ne dimë vetëm diçka, por jam i sigurt se kërkimet arkivore do ta shtjellojnë më hollësishëm dhe në mënyrë më të shumëfishtë këtë motiv.
Pas një shekulli ne mund të kuptojmë se lidhjet e dy amerikanëve me shqiptarin e madh e tejkaluan cakun e rastësisë sepse pa këto lidhje ne nuk do të kishim një libër konkret, pikërisht librin e paravdekjes të Ismail Qemalit.
Ismail Qemali (16 Janar 1844 – 24 Janar 1919)
Nuk kemi të bëjmë ndërkaq vetëm me një histori të librit, por kemi të bëjmë me një konceptim të drejtë dhe vizionar të dy personaliteteve amerikane që ngulmuan për të regjistruar në mënyrë të pashlyeshme vetë thëniet dhe rrëfimet e Ismail Qemalit, të cilat mund të kishin humbur në harresë dhe në terr.
Ideja amerikane e lirisë dhe e mëvetësisë së popujve ishte e gjallë dhe i paraprinte ngjarjeve.Prandaj, Fullerton dëshmon admirimin që Ismail Qemali kishte për Amerikën. Fullerton shkruan “Mbaj mend kënaqësinë e Ismail Qemalit, kur në shkurt të vitit 1918 më tregoi një pergamenë të hollë, të dërguar nga një asamble e “Partisë Kombëtare të Shqipërisë”, që ishte bërë dy muaj më parë Worcester të Massachussetit.
Me këtë i jepeshin kredencialet për të përfaqësuar koloninë shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës me mandatin për “të siguruar dhe garantuar pavarësinë politike dhe ekonomike të Shqipërisë” dhe për të realizuar ndryshimet e nevojshme të kufijve shqiptarë që të futeshin brenda kufijve ato toka dhe krahina të banuara krejtësisht nga shqiptarë që Konferenca e Ambasadorëve të Londrës i kishte shkëputur më 1912 dhe 1913 në mospërfillje dhe padrejtësisht, duke ia dorëzuar Greqisë, Serbisë dhe Malit të Zi.”.
Dhe më tej shton: “Burri i vjetër i shtetit Ismail Qemali u nis nga Parisi duke lënë në duart e zotit Story “Kujtimet” e tij të papërfunduara. Ato janë një bulëzë e jetës së tij, sikurse edhe vendi për të cilin nuk kurseu asgjë dhe sakrifikoi shumë. Ismail Qemali vdiq në Itali (në Peruxha, në hotel “Brufani”, më 26 janar 1919) me planet dhe dëshirat e tij të paplotësuara për të ardhmen”.
Në këtë pikë interesante kuptojmë se jeta politike e Ismail Qemalit nuk mbaron aspak me aktin final të shpalljes së Pavarësisë, sepse edhe për shtatë vjet më pas derisa mbylli sytë idetë e tij politike ishin frymëzuese dhe përmbanin një modernitet të madh bashkëkohor.
Koncepti i tij për të mos u mposhtur, por për të këmbëngulur deri në fund që të sqaroheshin dhe të eliminoheshin padrejtësitë e mëdha historike që lidheshin me copëtimin e trojeve dhe të kombit shqiptar përbën një lëndë inkandeshente për të gjithë historinë që pasoi më pas, për historinë e shqiptarëve gjatë gjithë shekullit XX dhe deri më sot.
