Tiranë, 23 tetor 2018: (Korrigjimet e kalendarit Julian sipas kalendarit Gregorian) – Konkretisht dua të theksoj faktin se data reale, që përmenden nga vetë Gjon Buzuku në Pasthënie, bëhet fjalë për 20 marsin 1554 kur filloi ta shkruajë librin, deri në 5 janar 1555, kur e mbaroi, janë data që kanë statusin e kalendarit julian, kalendar i cili u reformua në vitin 1592.
Në historiografi çështja e kronologjive që lidhen me kalendarin e pareformuar para vitit 1592 është rishikuar dhe në të gjitha librat e historisë së ditëve të sotme datat historike jepen sipas kalendarit gregorian, duke bërë korrigjimin që i bëri ky kalendar, kalendarit julian.
Është për t’u habitur që në shumë raste në historiografinë shqiptare datat historike para vitit 1592 kanë mbetur pa u reformuar sipas kalendarit gregorian.
Kjo ka bërë që datat që lidhen me historinë e Shqipërisë në kronika të ndryshme deri në vitin 1592 të jenë të pakorrigjuara sipas reformimit kalendarik dhe të ruajnë statusin e numërimit kronologjik të kalendarit julian.
Nuk është rasti këtu të tregoj se sa shumë data të tilla duhen reformuar.
***
Edhe me rastin e librit të Gjon Buzukut kemi të bëjmë me dy kronologji.
E para është kronologjia e kohës së shkrimit të librit.
Siç del qartë edhe më poshtë Buzuku e ka nisur shkrimin e tij në 10 mars 1554 dhe e ka përfunduar në 26 dhjetor 1554.
Pra libri i tij ka përfunduar gati në Krishtlindjet e vitit 1554, sipas kalendarit të sotëm të reformuar.
E dyta ka të bëjë me datën e botimit të librit të shkruar.
Data e botimit të librit është e dallueshme dhe më e vonë se data e shkrimit të tij.
Por është logjike që libri është botuar në vitin 1555.
Pra tërë viti është viti kronologjik i 453-vjetorit të botimit. Do të ishte absurde të thuhej se libri i Buzukut u shtyp gjoja në 5 janar të vitit 1555.
Ka shumë mundësi që ai të jetë botuar në tremujorin e parë të vitit 1555.
Libri i Gjon Buzukut përmban jo vetëm ndryshimin e shumëfishtë në kalendarin e mijëvjeçarëve të shqiptarëve të krijimit të institucionit jetik dhe qytetërues të shqipes së shkruar dhe të botuar, por ka edhe një ndryshim simbolik dhe konkret kalendarik në vetvete.
Në pasthënien e shkurtër të librit gati në formë epigramatike Gjon Buzuku na thotë se punoi për veprën e tij nga 20 marsi 1554 deri në 5 janar 1555.
Buzuku nuk përdor numrat arabë por numrat romakë, numrat që paraqiten me germat e alfabetit latin.
Për më shumë se dhjetë muaj, gati për një vit Buzuku është marrë me shkrimin e librit në shqip.
Libri kërkonte përkujdesje dhe një tension të skajshëm, sepse dhe përgjegjësia qe e veçantë, qe më shumë se sa përgjegjësi historike.
Tashmë ne jemi të qartë se midis dy viteve 1554-1555 është historia e të shkruarit por edhe të botuarit të “Mesharit”.
Vepra buzukiane është fiksuar përjetë në kalendar si e vitit 1555.
Ky vit është fillimi ose konsiderohet fillimi i parë i madh i bibliotekës shqipe.
***
Në 1555 bota europiane dhe shqiptare vazhdonte të bënte përllogaritjet e ditëve dhe të viteve sipas kalendarit julian, i quajtur kështu për nder të Jul Çezarit.
Kalendari julian kishte 365 ditë dhe net dhe gjashtë orë dhe që tejkalonte vitin astronomik me 11 minuta dhe 14 sekonda. Mund të duket që një gabim i tillë ishte i shpërfillshëm, por diferencat grumbulloheshin vit pas viti.
Në vitin 325 diferenca ishte tre ditë e net, kështu dita e ekuinoksit të pranverës nuk ra 24 mars, siç i takonte me kohën astronomike, por më 21 mars.
Për këtë arsye u mblodh Koncili i Nikesë, që e zhvendosi në kalendar ditën e ekuinoksit të pranverës nga 24 marsi në 21 mars.
Por gabimi vazhdoi të grumbullohej dhe në fund të shek. XVI arriti në dhjetë ditë e net.
Ekuinoksi i kalendarit julian u largua nga ekuinoksi astronomik.
U vendos të bëhej një reformë e kalendarit, duke hequr dhjetë ditët e tepërta, pasojë e gabimit të llogaritjes.
Nismëtari i reformës qe Papa i Romës, Grigori XIII, por tërë procesin e përpunimit shkencor e bëri mjeku, mendimtari dhe astronomi italian Aliozi Lilio.
Vendimi i komisionit për reformën e kalendarit të ri ishte shumë i thjeshtë, të zhvendoseshin datat aktuale dhjetë ditë më përpara.
Kalendari i ri, për nder të Papës Grigori XIII u quajt kalendari gregorian.
Sipas këtij kalendari shmangia midis tyre qe 26 sekonda.
Kalendari hyri në fuqi në vitin 1592.
E tërë kjo histori e reformimit të kalendarit na ndihmon ne të saktësojmë diçka vërtet kalendarike në lidhje me Buzukun.
Meqenëse Buzuku e ka mbaruar veprën në 5 janar 1555, duke respektuar reformimin e kalendarit gregorian na del se vepra në të vërtetë ka përfunduar në 26 dhjetor 1554 dhe është nisur më 10 mars 1554.
Këtë gjë e ka vërejtur edhe Namik Resuli, edhe Shuteriqi.
***
Këto dhjetë ditë të korrigjuara të kalendarit mund të quhen si dhjetë ditët buzukiane që nuk tronditën botën, por që nuk janë thjesht një kuriozitet i rëndomtë.
Data e ngulitur tashmë në histori është viti 1555.
Mundet që ky të jetë realisht dhe konkretisht viti i botimit tipografik të librit.
Të paktën kështu nënkuptohet ndonëse nuk thuhet drejtpërdrejt nga vetë njoftimi i Buzukut.
Por nuk mund të mohohet që procesi i të shkruarit dhe i përfundimit të librit si dorëshkrim është dhe do të mbetet përgjithmonë viti 1554.
***
Por çfarë na kujton ne tjetër viti 1554 ?
Për një simetri të mrekullueshme apo për një binjakëri kuptimplote viti 1554 nuk është vetëm viti i Buzukut, por edhe viti i Onufrit.
Pra në të njëjtin cak kohor edhe Buzuku, edhe Onufri pavarësisht nga njëri tjetri, por edhe së bashku kanë lënë dëshmitë e tyre të kronikës së pashlyeshme të historisë shqiptare.
Edhe Buzuku, edhe Onufri e kanë shkruar me dorën e tyre vitin 1554.
Buzuku e ka shkruar fillimisht me penë dhe letër duke e përjetësuar në tipografinë e librit.
Onufri e ka shkruar me penelin e tij në formën e një mbishkrimi pikturik të afreskuar në sipërfaqen vertikale murore në pjesën veriore, në murin e kishës së Shën Premtes në fshatin Valsh të krahinës së Shpatit.
Mbishkrimi i Onufrit është me germa të mëdha, të zeza dhe me shkurtime (monograme).
Ky mbishkrim është transkriptuar dhe kthyer në shqip nga onufrologu i ndjerë Theofan Popa.
Mbishkrimi ka disa fjalë të shuara dhe të humbura nga koha, por gjithsesi informacioni na përafërson një ide konkrete.
Ja çka mbetur nga ky mbishkrim: “… u shtua nga katundi i valshakëve dhe është pikturuar me shpenzimet… dhe fort i devotshmi prift Gjergji i Logothetit ka thënë e mbolla… ju të Neokastrës që e vështroni lutuni për zotërinë që ka dhënë dhuratën, në vitin 7062 (dmth) viti 1554 pas Krishtit, cikli i Diellit 12, cikli i Hënës…”
Shihet se Onufri i numëron vitet sipas kalendarit biblik bizantin sipas idesë së origjinës së botës, të krijuar nga Zoti në gjashtë ditët e gjenezës.
Pra Onufri nuk e njeh as kalendarin julian të Buzukut, vetë kuptohet se nuk njeh as kalendarin gregorian të pasbuzukut dhe të vetes së tij.
Nëse Buzuku e shënon vitin 1554 për librin e tij, Onufri e shënon të njëjtin vit për kishën e tij.
Libri i Buzukut qe i përcaktuar për kishën, por dhe kisha e
Onufrit nuk mund të kishte asnjë kuptim pa Biblën e Shenjtë. Kështu libri modul i krishterimit, arkitektura dhe pikturat engjëllore përbëjnë një unitet të çuditshëm dhe qoftë Buzuku, qoftë Onufri janë të ndërlidhur me vitin e njëjtë 1554.
Sa ishte mosha e Buzukut në vitin 1554? Po mosha e Onufrit në vitin 1554?
Të dy duhet të kenë qenë në moshë të pjekur, në kulmin e jetës dhe të pjekurisë.
Ndoshta Buzuku në 1554 qe disi më i ri nga Onufri.
Në librat e mi kushtuar Onufrit unë them se Onufri nuk ka jetuar shumë pas vitit 1554.
Madje ka mundësi që Onufri të jetë varrosur brenda kishës së vogël të Valshit.
Nga kjo pikëpamje Onufri paraqet disa mundësi të identifikimit fizik në të ardhmen shumë më tepër nga Gjon Buzuku për të cilin nuk mund të themi asgjë përfundimisht të saktë mbi vendin e vdekjes dhe për varrin e tij.
Viti 1554 i mbart të dy këta emra ashtu siç mbart një kalë i paepur dhe i fuqishëm dy kalorës të binjakëzuar të fjalës së shkruar, por dhe të fjalës së pikturuar.
Që të dy janë metafora të ikonologjisë dhe të ikonografisë. Që të dy janë edhe biblikë edhe shqiptarë, janë edhe ide të mëdha edhe individë konkretë, janë edhe emra, edhe thesarë shpirtërorë të shekujve.
Ne pasardhësve nuk na hutojnë kronologjitë, sistemet e ndryshme të numërimit të viteve, sepse koha është e lëvizshme, e kalueshme dhe e pakapshme si ajri.
Koha na rezervon befasitë e saj nëpërmjet disa emrave të mëdhenj.
Koha nuk i zhduk dot këta emra, sepse ndryshe do të zhdukte vetveten.
Këto emra e fuqizojnë, e shumëfishojnë kohën dhe janë vatra të burimit të saj në amshim.
Ne kemi nevojë për ndihmën e përfytyrimeve që na mundësojnë t’i afrohemi të vërtetës.
Çfarë mund të përfytyrojmë ne?
Nëse libri i Gjon Buzukut ka qarkulluar në viset shqiptare padyshim që priftërinjtë shqiptarë qoftë të ritit katolik, qoftë të ritit ortodoks, kanë patur një kuriozitet të thukët dhe të papërmbajtur për ta lexuar, për ta mbajtur në dorë, de për ta prekur “Mesharin”.
***
Edhe politika e botimit të “Mesharit” qe një politikë e mirëfilltë fetare, qe një strategji e katolicizmit për të treguar epërsinë e tij edhe ndaj ortodoksizmit.
Nuk besoj se “Meshari” qe përcaktuar ngushtësisht vetëm për kishat e ritit katolik të Shqipërisë, por funksioni i tij qe edhe për kishat ortodokse të të njëjtit qerthull etni.
A mundet vallë që Onufri si një nga intelektualët më të mëdhenj të shek. XVI të jetë interesuar posaçërisht dhe të ketë shtënë në dorë një ksombël të “Mesharit”?
Nuk është çudi që titullarët e Patrikanës së Ohrit, ku Onufri gëzonte statusin e lartë intelektual të Protopapës ta kenë shtënë në dorë “Mesharin” madje në disa ksombla, për ta studiuar, për ta njohur, qoftë si një fakt historik, qoftë dhe si një ngjarje teologjike dhe gjuhësore.
Nëse ky përfytyrim është i besueshëm atëherë ne mund të arsyetojmë sipas logjikës së këtij përfytyrimi.
Çdo të ketë ndjerë vallë Onufri i madh duke lexuar librin e bashkëkombasit të tij Buzukut?
Do të jetë mrekulluar dhe do të jetë ndjerë krenar.
Do ta ketë kuptuar se një epokë e re ka nisur për kulturën e Shqipërisë.
Ndoshta dhe do të ketë nënqeshur pak me vete.
Do të ketë menduar se Biblën e Shenjtë ai Onufri e ka bërë të lexueshme, nëpërmjet shikimit të tët tjerëve jo nëpërmjet simboleve fonetike dhe të abstraguara të alfabetit, por nëpërmjet figurave paorë të skenave dhe të kompozimeve rrëfimtare.
Onufri e ka ditur se nuk ka pasur nevojë për përkthimin nga një gjuhë në tjetrën, për filologjinë e krahasuar, nuk është stërmunduar për të bërë barazinë e kuptimeve të fjalëve të ndryshme që i përkasin gjuhëve të ndryshme.
Por Onufri megjithatë nuk mund t’i shpëtojë dot rolit universal të përkthyesit të madh.
Ai me të gjitha kuptimet e mundshme semantike nuk ka bërë gjë tjetër veçse është marrë dhe ka realizuar një përkthim epokal: tekstet biblike i ka shndërruar në strukturat ikonografike jo dosido, jo siç kanë bërë të tjerët, por sipas atij vetë, sipas stilit të Onufrit, pa harruar se stili është vetë Onufri dhe se Onufri është vetë stili.
Kështu është kthyer në substancë të dukshme shpirti i shkronjave biblike, kjo gjë të kujton materializimin e valëve televizive të atmosferës së planetit me programet e përcaktuara dhe të sakta filmike të TV-ve.
Është sekreti i të njëjtit proces.
Por me rastin e valëve televizive shpjegimi ka të bëjë me ligjet fizike të shkencës, kurse në rastin e rafigurimeve të afreskeve dhe ikonave të Onufrit kemi të bëjmë me një ligj shumë herë më të papërcaktuar dhe të fuqishëm atë të psikologjisë dhe fantazisë vetiake të piktorit si një ndërmjetës, vetëkuptohet përkthyes që e bën shpirtin e padukshëm, një mbretëri të fiksuar dhe të paeleminueshme dot, të së dukshmes. Buzuku është një përkthyes fonetik por i pashkëputur nga psikologjia.
Onufri është një përkthyes figurativ gjithashtu i individualizuar nga psikologjia.
Përvojat e tyre krijuese nisen nga pika dhe skaje të ndryshme, por sinteza nuk mund të arrihet pa psikologjinë, madje për të qenë më të saktë duhet ta mbiquajmë si etnopsikologji, gjë të cilës antropologët e sotëm i japin një rëndësi plazmuese dhe origjinale të pakufishme.
