Tiranë, 27. 01. 2015 – (Qendra e Studimeve Albanologjike (QSA), Tiranë – Dr. Rovena VATA – Studiuese/Antropologe) – Objekti: Ky punim ka për objekt: Të trajtoj disa motive biblike ose gjetje të motiveve biblike ose parabiblike në folklorin shqiptar. Qëllimi: Të gjej pikat e përbashkëta ose përkimet midis motiveve biblike dhe si janë marrë dhe shfrytëzuar këto motive nga biblike në motive folklorike. Punimi ka si qëllim të zbulojë, se si trajtohen secili nga këto motive në bibël dhe si trajtohen ato në folklor. Sa afër dhe sa larg janë këto motive biblike me motivet e përdorura në folklorin shqiptar. Parashtrimi: Motivi i flijimit në bibël e hasim tek Abrahami, kurse në folklor të baladat kryesisht, në folklorin tonë është murosja e Rozafës. Motivi i ringjalljës në bibël përkon me ringjalljn e Krishtit, ndërsa në folklor me ringjalljen e Kostandinit, motivi tjetër biblik që e hasim në bibël dhe që përkon me motivin e folklorit është heroi me fuqi mbinjerëzore me një dobësi të fshehtë, që e hasim në bibël me figurën e Samsonit, kurse në folklor me zanat që janë të pranishme në ciklin e kreshnikëve.
Fjalë kyçe: “Kreshnik”, “zana”, “Muji”, “Krishti”, “besa”, “Samsoni”.
Emri “kreshnik”, vetë si fjalë është dyshuar shumë dhe janë hedhur shumë hipoteza për vertetimin e prejardhjes së tij, nga studiues të shumtë, të cilët dhanë alternativa nga më të paparashikueshmet, këto i ka paraqitur edhe Pr. Shaban Sinani në studimin e tij për eposin(1). Kre (2) shnikët janë thuajse si qënie fantastike, janë gjigantë, i kanë sytë “si grykë kazanash”, në opingat e tyre mund të flërë një njeri, pijnë një kazan kafe dhe hanë një ka në vakt: ata vdesin e ringjallen, verbohen e shërohen, dashurohen me qënie hyjnore dhe, kur luftojnë, malët gjëmojnë e toka dridhet sikur po bie tërmet.
“Prania e zanave”, e orëve dhe e ndonjë figure tjetër të besimit popullor ndihet kudo në rapsoditë e ciklit. “Muji” është një figurë tipike edhe përsa i përket përzjerjes së elementeve mbinjerëzore me ato njerëzore. Muji u kap zanave për hakmarrje “dhitë me brina dukati”. Kadarja në entuziazmin e tij të papërmbajtur para këtij eposi, ku, sië thotë, paraqiten “njerëz të jashtëzakonshëm në ditë të jashtëzakonshme”(3). “Krishti” është figurë biblike i dërguar nga perëndia në tokë, ai ishte Shpetimtari i njerëzimit, krishtërimi nuk ka kuptim pa ringjalljën. “Samsoni” edhe ky një figurë biblike me fuqi të mbinatyrshme, kerkon të luftojë, por mundet sepse i zbulohet “thembra e Akilit” dhe fuqia e tij bie.
1. Motivi biblik i ringjalljës së Jezu Krishtit në bibël ka analogji me motivin folklorik të ringjalljës së Kostandinit. Ringjallja është një nga vlerat më të rëndësishme që kënga laike ka marrë prej botës biblike, shprehet Pr. Shaban Sinani(4). Koncepti i ringjalljës është i gjerë. Për shëmbull të egjipttianët e periudhës antike ekzistonte riti i mumifikimit të faraonëve, madje këtë fakt e shohim edhe të historia e qytetërimeve, e cila e trajton në mënyrë të detajuar këtë fakt: “Egjiptianët veçohen mbi gjithë të tjerët me besimin se shpirti ose ka, pas gjykimit përfundimtar të të vdekurit, rikthehej prapë ndër të gjallët dhe do t’i gëzonte sërisht të mirat materiale të jetës së tij të mëparshme. Faraonët e vdekur i balsamosnin dhe i varrosnin thellë në dhoma të fshehta që të ishin përherë të gatshëm e në pritje për të rimarrë ka-në shpirtin e tyre. Bashkë më Faraonët flijohëshin dhe varroseshin gruaja, shërbëtorët, vozitësit e anijëve, ushtarët. Eksiston edhe një muze i madh në Egjipt për të gjithë ata që deshironjë të shikojnë mumjet e balsamosura e t’i prekin ato nga afër”(5).
Edhe të shqiptarët ndodh pothuajse e njejta gjë, sepse ka ekzistuar besimi se shpirti i të parëve herë pas herë mund të vizitojë këtë botë. Besime ndërballkanike dhe madje botërore janë për ngritjën e të vdekurit nga varri në formën e lugatit, hijës, fantazmës ose të shpirtit të paqetë. Thelbi i motivit biblik dhe motivit folklorik ëdhtë dhënja e fjalës dhe mbajtja e saj edhe i vdekur. Besa, në traditë dhe në folklor ka qenë dhe është një virtyt i shqiptarëve për periudha shekullore. Besa, thotë Kadare në kuptimin e saj të mirëfilltë ka qenë një nga cilësitë madhore, titanike dhe disa herë tragjike të shqiptarit(6). Shprehja “Shqiptari, kur jep fjalën, vret djalën” nuk është frazeologji, por një realitet, që është vërtetuar shpesh dhe, disa herë, në mënyrë tepër të dhimbshme në jetën tonë të kaluar. “Edhe lisit, po ia le fjalën e s’e mbajti, i thahen degët”, thotë populli. I lagësht me ujë e me baltë është vazhdimisht varri i Kostandinit, ngaqë ai nuk e mban besën. Kur nëna, e mbetur qyqe, shkon në varreza ditën e të vdekurve dhe e mallkon të birin me fjalët:
“Kostandin, të ardhtë gjëma,
Ku e ke besën që më dhe?
Besa jote nënë dhe…”
Kjo është vërtet gjëma më e madhe për një shqiptar. Është një gjëmë e tillë përpara së cilës sprapsen edhe kufijtë e vdekjës. Nga një mallkim i tillë s’ të mbron dot as dheu dhe as varri. Thirrja e nënës dhe asgjë tjetër e bën Kostandinin të bëjë të pamundurën, të thyejë ligjet e jetës e të vdekjës, të ngrihet nga varri dhe të vrapojë natën nën hënë nëpër rrugën e pluhurosur për t’i sjellë nënës motrën e martuar larg, ashtu sië i kishte dhënë fjalën dikur(7). Për besën kanë folur jo vetëm studiues e letrarë, por edhe sociologë duke e quajtur atë “kontratë” të pashkruar. Në folklorin shqiptar ka një numër shumë të madh këngësh, fjalësh të urta që ëmojnë aspekte të ndryshme të besës dhe rolit të saj. Ja disa prej tyre: “Detit i ka hije vala, burrit i ka hije fjala”, “E humbe besën humbe gjithëka”, “Muri luan, besa s’ luan”, “Ku është besa aty është edhe shpresa”.(8) Apo formulime të tilla si “shkelja e besës”, “marrja e mikut në besë”(9), “dhënia e besës njëzetëkatërorëshe gjaksit”, “dhënia e besës tridhjetëditëshe”, “besa e lidhur midis njerëzve”, “besa midis katundeve”, “midis flamureve”(10). Legjenda e Fjalës së dhënë (Kostandini dhe Doruntina) është një nga margaritarët më të ëmuar në thesarin e krijimtarisë folklorike të popullit tonë, margaritar që ka emertuar reflektime intensive, shumëngjyrëshe edhe në folklorin e shumë popujve të tjerë. Duke u paraqitur në motërzime të ndryshme edhe në krijimtarinë folklorike të shumë popujve të tjerë, shpesh është debatuar dhe ende diskutohet intensivisht ndër studiuesit për autorësinë e kësaj legjende. Vlen të përmendet se edhe studiuesit e vizitorët e huaj janë mrekulluar ose, së paku, habitur nga besa, ose besnikëria e shqiptarëve në mbajtjën e fjalës së dhënë. Këtu misionari i Foreign Office në vendët ballkanike Edmund Spenceri, i cili ka vizituar edhe Shqipërinë në mesin e shekullit të kaluar shkruante se: “Shqiptarët kur e japin fjalën nuk e thyenjë atë”. Ndësa Edith Durhami ka nënvizuar se: “Shqiptarët i mbahen fjalës së dhënë me ndershmëri krejt të panjollosur, se besa justifikon e bën të mundur të pazakonshmen, se shqiptarët me instinktin e një fisniku krenohen me besnikëri të palëkundur ndaj miqve dhe të njohurve”. Një nga njohësit e drejtëpërdrejtë të kulturës tradicionale të shqiptarëve gjatë gjysmës së parë të dhjetëvjeëarit të dytë të shekullit tonë, diplomati e dijetari amerikan Xhorxh Fred Ëilliams ka shkruar: “BESA” është tradita më e shenjtë; kur njeri ka besën e një personi të mirë të njerit fis, ënderimi më i madh e prêt fyesin e saj prej ëdo personi të atij fisi. Besa e shqiptarit jo vetëm që mbahet dhe mbrohet me vullnetin më të mirë, por shqiptari po të jetë nevoja jep edhe jetën për të mbajtur besën. Një udhëtar nën fjalën e besës është nën mbrojte të shenjtë”(11).Që të bëhej më e imponueshme në vetëdijen e malësorëve, besa sidomos për ëështje të rëndësishme, “lidhej” në vende të konsideruara të shenjta si: kisha, xhamia, teqe, tyrbe, vende të mira. Në situatë lufte, kur koha nuk priste për të shkuar në vende të shenjta, besa “lidhej” edhe mbi varret ose kufomat e të rënëve në luftë.(12) Në baladat kryesisht kanë konflikte, në baladën me motiv të vëllait të vdekur ose të besës së dhënë, konflikti fillon nga paraqitja e veprimit. Konflikti i jashtëm në këtë rast e ka pikënisjën të martesa e motrës në një vend të largët. Konflikti si fat tragjik do të përqendrohet mbi tri figurat kryesore të syzhetit të baladës: nënës, motrës, vëllait, si pjestare e fatit tragjik nëna do ta përjetojë atë në mënyrë të dyfishtë, qoftë si dhimbje të madhe për vdekjën e parakohshme të djemëve, qoftë edhe si dhembje e mall për të bijën që është martuar në vend të largët.(13) Momenti i dhënies së besës është edhe themeli i kësaj balade, nëna i thotë Kostandinit:
“Kostandin, o biri im,
Ë është kjo puna jote,
Që do t’ma ëojsh vajzën kaq’ larg?
Se n’e daëa unë për gëzim,
Për gëzim pastaj s’e kam.
Në e daëa unë për helm,
Unë për helm atë s’e kam
“vete unë mëm’e ta sjell”(14).
Ndërsa Mitrush Kuteli të “Tregime të moëme shqiptare” duke kalimin nga poezia në prozë këtë baladë e quan “Besa e Kostandinit”, momentin e dhenies së besës e përshkruan kështu: “Kostandin, biri im, ë’ po më thua ti kështu? Ia kthente e ëma. – Aqë larg do ti që të ma shpiesh Doruntinën time? Se në daëa për gëzim, për gëzim nuk do ta kem; se në daëa për helm, për helm nuk do ta kem.- Të jap besën, zonja mëmë, se kur ta duash ti Dotuntinën, qoftë për gaz, qoftë për helm, vete unë e ta sjell!(15)
Këtu marr shkas të përcjell mesazhin e Kadaresë të romani “Kush e solli Doruntinën” i cili thotë:Ja përse unë e shpall dhe e rishpall se Doruntinën nuk e solli askush tjetër, veëse vëllai i tij, Kostandini, fjala e dhënë e tij, besa e tij. Asnjë shpjegim tjetër s’ka dhe s’mund të ketë ky udhëtim. Secili nga ne ka pjesën e vet në këtë rrugëtim, sepse besa e Kostandinit, ajo që e solli Doruntinën, ka mbirë këtu, midis nesh!(16)
Përveë argumenteve që kanë shprehur shumë studiues për baladën e ringjalljës dhe autorsinë e saj, duke e emertuar se rrënjët i ka në Shqipëri shpreh edhe unë mendimin tim personal duke e studiuar këtë baladë me sy kritik, po jap disa shembuj:
1. “Mblesërija”, shklesi tek Doruntina kemi një dallëndyshe – element tipik folklorik.
2. “Dhënia” e besës nënës nga Kostandini, elementi tradicional i rëndësishëm i Shqiptarëve si edhe element folklorik. 3. “Zakoni” dhe tradita e Shqiptarëve që vajza e martuar, bija, motra të jetë e pranishme në gëzimet dhe hidhërimet familjare.
4. “Përdorimi i numrave 3” dhe 9 veçori e folklorit tonë. 5. “Mbajtja zi” (veshja me të zeza nga të afërmit kur ata vdesin, për një vit, për disa ose për tërë jetën). Gjithë këto fakte të ëojnë të mendosh dhe të thuash se motivi i ringjalljës së Kostandinit është me autorsi shqiptare, duke i qëndruar pro edhe vetë këtij mendimi. Pika e takimit mes Krishtit dhe Kostandinit është se ata kishin për të kryet misionet përkatëse. Krishti Shpetimtari (Mesia) i dërguari i perëndisë në tokë dhe Kostandini misionin e besës së papërmbushur. Personazhi biblik dhe personazhi folklorik ngrihen nga varri në të gdhirë të ditës.
“Ditën e parë të javës, në mëngjes, ende pa dalë drita, erdhi Maria Magdalenë te varri dhe pa se guri ishte hequr prej varrit”(17).
“Si u ngrys e u mbyll kisha,
Ja tek drita e qirijvet
Kostandini u ngrit nga varri”(18).
2. Motivi biblik flet për flijimin e Izakut ku përshkruhet kjo skenë:
“Pas këtyre ngjarjeve Hyji e vuri në provë Abrahamin e i tha: “Abraham!” Ai i përgjigji: “Tek jam!” I tha: “Merre djalin tënd të dëshirit, Izakun, të cilin e do e shko në trevën Moria, e atje ma kushto fli shkumbimi mbi njërin ndër mallet që do të ta tregoj”. Kur arriten në vendin që Hyji ia kishte dëftuar, Abrahami aty e ndërtoi lterin dhe mbi të i renditi drutë. Mandej e lidhi Izakun, djalin e vet, e vendoi mbi lter mbi turrën e druve, shtriu dorën dhe e mori thikën për ta flijuar djalin e vet. Kur, qe, prej qiellit bërtiti engjëlli i Zotit: “Abraham, Abraham!” Ky i përgjigji: “urdhëro!”Engjelli i tha: “Mos e ëo dorën tënde mbi fëmijën tënd dhe mos i bëj farë dëm! Tash po e shoh se ia ke drojën hyjit dhe për shkak tim nuk e kurseve as djalin tënd të dëshirit.” Abrahami i ëoi sytë lart dhe e pa një dash të ngatërruar për brirësh në një shkurre. E mori këtë dhe e kushtoi fli shkrumbimi në vend të të birit”.(19) Ndërsa motive folklorik i flijimit na jepet të kalaja e Rozafës. Flijimi në themelët e ndërtimeve të mëdha gjatë shekujve në kontinente të ndryshme është një gjë e njohur.“Kur bëhet një shtepi e re, bëhet kurban një berr. Kryet e berrit të bërë kurban e fusin nën shqymën e derës. Është më mirë që të bëhet kurban një dash i zi; nëqoftëse nuk gjendet i zi, bëhet kurban një dash i bardhë”(20).
Pika e parë analoge me motivin biblik dhe atë folklorik është flijimi nga njerëzit të kafshët dhe sidomos pasja e një dashi të zi ose të bardhë, në motivin folklorik, dashi i zbritur nga qielli për të shpetuar përfundimisht njerëzit nga kjo sakrifice e tmerrshme, për të mbajtur në këmbe kala ose ura të mëdha. Ky motiv biblik dhe shumë i njohur, është marrë gjerësisht nga letërsia folklorike, duke përkuar me balabën tonë të murimit. Legjenda e murimit është një nga legjendat më të vjetra e më të përhapura të folklorit tonë. Argumenti i saj është ky: Tre vëllezër duan të ndërtojnë një kala, një urë ose një kishë. Ata flijojnë nusën e vëllait të tyre të vogël. Legjenda paraqet elemente interesante: Në qendër të saj qëndron riti i flijës njerëzore. Shohim përkim mes motiveve.
Personazhi më i dashur dhe më i ujdisur është kunata e tretë, nusja e vëllait të vogël, e cila nënë me foshnje në gji, e re, e padjallëzuar, e gatshme për t’i vënë gjoksin ëdo pune të shtëpisë. Ëdo gjest dhe fjalë e saj formon një skenë mallëngjyse. Fundi i saj tragjik i kësaj nënë fatkeqe krijoi supersticionin e rrjedhjes së përhershme të qumshtit nga gjiri i gruas së murosur. “Nji amanet po ju la:
Kur në mur-o t’më muroni,
Syn e djathtë t’ma leni jashtë
Dorn e djathtë t’ma leni jashtë
Kambn e djadhtë t’ma leni jashtë
Gjir’e djathtë t’ma leni jashtë
Se kam lanë djalin të vogël,
E kur t’nisi djali gjamën
Me njan’sy ta shikjoj,
Me njan’ dorë ta lëmoj,
Me njan’ gji ta nërgoj.
Gjini i em u nguroftë
E kalaja u forcoftë,
Djali i em e gëxoftë, u baftë krajl e n’të luftoftë”.
Në bazë të kësaj kënge qëndron zakoni i flijimit të një njeriu në themele të ndërtimeve që, në këngët legjendare, është më së shumti një kështjellë, një urë, një kishë apo manastir. Ajo që flijohet ishte një grua, si simbol i jetës, i pjellshmërisë, pra bartëse e forcës së jetës. “Legjenda e murimit është një nga këngët më tronditëse të të gjithë popujve dhe të të gjithë kohërave”(21), ka shkruar Jakob Grimi. Të tillë e hasim edhe të “Tregime të moçme shqiptare” të prozatorit të njohur shqiptar Mitrush Kuteli: “Shëndoshë ju, o tim kunetër. Po unë do t’ju le një porosi: kur të më muroni në mur, synë e djadhtë të ma lini jashtë, dorën e djadhtë të ma lini jashtë, këmbën e djadhtë të ma lini jashtë, gjirin e djadhtë të ma lini jashtë. Se djalin e kam të vogël. Kur të nisë të qajë – me njërin sy do ta shikoj, me njërin dorë do ta ledhatoj, me njërën këmbë do t’i tund djepin, me njërin gji do t’ia jap ta pijë. Gjiri im u nguroftë, kështjella qëndroftë, djali im trimëroftë, u bëftë mbret e mbretëroftë!(22). Në baladën shqiptare, ashtu si dhe ato të popujve të tjerë të Ballkanit, nusja e vëllait të vogël është figura më e punuar e këngës: është nënë me fëmijë në gji, punëtore, e shkathët, e zgjuar, e zonja për çdo punë.Është dhe e virtytshme dhe çdo punë e bën pa dredhi. Porositë që i lë vjerrës ose kunatës për djalin, ose kërkesa për t’i lënë një gji jashtë për të mëkuar djalin, një vrimë për të pare e të tjera, krijojnë skena tepër mallëngjyese, një dramë që godet rëndë në zemrën e mendjen e lexuesit. Në baladën shqiptare, gjë që e vërejmë dhe në disa balada të popujve të tjerë të Ballkanit, janë tre kunata, tre nuse a tre reja, më e reja nga të cilat muroset dhe në raste të rralla përmendet emir i saj. Balada fillon me një paraqitje të trishtuar të mjedisit ku do të zhvillohen ngjarjet e dhimbshme. “I ra mjegulla Bunës dhe e mbuloi të tërë. Kjo mjegull mbeti aty tri ditë e tre net. Pas tri ditësh e tre netësh fryu një erë e hollë dhe e lartoi mjegullën”(23)
Në baladën e murimit dëshira për ndërtimin e objektit si synim kolektiv i vëllezërve dhe i të tjerëve që nënkuptonin si të pranishëm, për shkak të vetë rëndësisë së përdorimit të përgjithshëm të objektit, urës apo kalasë, has në pengesën e forcave destruktive, si botëkuptim mitologjik, dhe objekti nuk mund të ndërtohet pa u bërë “flijimi i gruas”. Në suaza të përgjithshme të kuptimit të konfliktit ndërmjet njerëzve dhe forcave të panjohura destruktive, ky konflikt i përgjithshëm shkallëzohet si konflikt i drejpërdrejtë vetëm ndërmjet njerëzve.në këtë rast, cilësia individuale e thellon konfliktin që, si kuptim i veçantë etik, krijohet edhe brenda familjës për ta përcaktuar drejpërdrejtë viktimën “nusen e re”, e cila duhet të vihet në murin e kalasë ose të urës, që do të ndërtohet. Në shkallën e tretë konflikti i baladës thellohet më tutje dhe merr kuptimin e ndeshjës së të kundërtave, si kuptime më të thella të përvojës ekzistenciale të popullit, pra, si kuptim filozofik i luftës ndërmjet jetës dhe vdekjës. Në fund, ky konflikt vjen duke u ngushtuar si synim i bashkëekzistencës ndërmjet jerës dhe vdekjës në kuptimin që ka funksioni i “gjirit të gruas së murosur”, e cila duhet ta ushqejë e ta rrisë fëmijën e gjallë. Baladat me motivin e murimit janë shëmbulli më tipik për unitetin dhe shkallëzimin e konfliktit në këto krijime poetike dhe për lidhjen e pandashme të të ashtuquajturit konflikt i brendëshëm dhe i jashtëm. Në këto krijime poetike me origjinë shumë të lashtë, nëpërmjet lidhjeve unike të konfliktit dhe cilësive të karakterit të personazhit, jo vetëm që shkallëzohet kuptimi i konfliktit prej së jashtmi kah brenda, prej së padukshmës dhe së mrekullishmes kah realja e njerëzorja, prej tabuve mitologjike kah bota emocionale e njeriut, por edhe përcaktohet edhe struktura kompozicionale, si një kornizë e jashtme e lidhjes së pjesëve të veçanta, si njësi motivore për të sajuar morfologjinë e plotë të çdo krijimi poetik(24). “Në këtë rradhë të trajtimit të motivit të flijimit, në mënyrë simbolike bën thirrje Pr.Fuga, që të ikim nga kompleksi i Rozafës, ashtu si fëmija ikën, në njëfarë mënyre, nga kompleksi i Edipit”(25). Përkimet mes motivit të flijimit në folklor dhe atij në bibël është këshilla e plakut të panjohur që kaloi atypari ishte sa e mistershme, aq dhe e papritur për të tre vëllezërit që kishin mbetur pa autoritetin e atit të tyre, pa pushtetin e tij. Kuptohet që i ati i vëllezeve ka vdekur, sepse, kur skena e tregimit zhvendoset në familje, vetëm ai nuk përmendet. Sigurisht që ky element nuk mungon rastësisht. Mungesa e tij, në mënyrë të pathënë, të heshtur, është vetë guri themeltar i legjendës. Edhe në bibël kemi praninë e një porosie ose të jemi më të qartë një vënie në provë për gjënë më të shtrenjtë me vënien në provë me krijesën e tij fëmijën. “Pas këtyre ngjarjeve Hyji e vuri në provë Abrahamin e i tha: “Abraham”! Ai i përgjigjet: “Tek jam”! “I tha: “Merre djalin tënd të dëshirit, Izakun, të cilin e do e shko në treven Moria, e atje ma kushto fli shkrumbimi mbi njërin ndër malët që do të ta tregoj”(26).
3.Paralelet mes Samsonit-motivit biblik dhe zanave motivit folklorik.
Zanat bëjnë pjesë në ciklin e krishnikëve, i cili bën pjesë në familjën e eposeve europiane. Episode të rralla për nga bukuria janë ato që jepen në këngët “Gjeto Basho”, “Muji” – “Martesa”, në këngën e parë tregohet se si Tridhjetë Agallarët nisen për të marrë nusën dhe, kur kalojnë në “Logun e Zanave”, ndryshe nga porosia që u kishte dhënë Muji, bëjnë zhurmë e potere. Atëherë zanat i kthejnë krushqit në gur dhe rrëmbejnë nusën. Muji niset të kërkojë krushqit dhe nusën. E kupton se ç’ka ndodhur. E kupton se ku qëndron forca e Zanave dhe atëherë ua zë “tri dhitë e egra”, batëse të forcës së tyre. Me të drejtë përkimi shkon edhe përtej motivit biblik në përkime të motiveve të eposeve europiane ku më të drejtë Palaj dhe Kurti të këto zana shohin në një farë mënyre Dianën e mitologjisë greke me dhinë e saj për dore, ndërsa të kalimi i krushqëve në gur, diçka të Circës, e cila i kthen në derra shokët e Odiseut. Zanat nuk kanë nga t’ia mbajnë dhe bijnë në ujdi me Mujin: Ai t’u lëshojë tri dhitë, kurse ata do t’i kthejnë krushqit sërish në njerëz. Muji është një çoban nga Klladusha, por që në Ciklin e Kreshnikëve ze vendin kryesor. Ai është mishërim i gjallë i modelit Gjergj Elez Alia. Trim, i urtë, i matur, baba i dhembshur, vëlla i dashur, bashkëshort i kujdesshëm, Muji është mishirim i gjallë, në jetën e tij shoqërore e morale, i kanunit të malëve(27). Samsoni fuqin e ka tek flokët ku është edhe pika e tij e dobësisë, ndërsa zanat e motivit folklorik fuqinë e kanë tek tre brinjtë e dhive të egra sië ndodhet njëkohsisht edhe pika e tyre e dobsisë. Po të bejmë një analogji mes heronjve do të kemi këto dyshe:
“Samsoni” – “Zanat e malit”
“Dalila” – “Muji”
Samsoni si hero e misionar Izraelit niset të hyj në botën e filistinve, t’ ua predikoj atyre të vertetën për jetën, zotin e vdekjn(28).“Mandej Samsoni zuri mikesh nëj grua që jetonte në luginnë e Sorekut. Ajo quhej Dalilë”(29). Edhe Muji i ciklit të kreshnikve i njihte zanat dhe ua dinte tekat e tyre ndaj edhe i pososit krushqit e tij të cilët shkojnë për të marrë nusën e Mujit, ai u thotë që të kishin kujdes nga zanat:
“Po ndigjoni, o krush darsmorë,
Ka qit Muji e u ka thanë,
Kur të delni n’maje t’bjeshkës,
Aty janë tri mrize t’mdha,
Njaty kangn mos e kndoni,
Kini m^et e mos pushoni,
Se aty janë tri zana t’idhta,
Tu mrizue ndoshta qillojnë,
Tu u flladitë ndoshta qillojnë,
me kalue shndosh nuk u lshonj”(30).
Tek motivi biblik i Samsonit kemi:“Erdhen tek ajo krertë e filistinve e i thanë: “Tradhtoje dhe nxirrja në se ka gjithë at fuqi, zbuloje si do të mund ta zotrojm, ta lidhim e ta mposhtim”.(31) Ashtu si krerët e filistineve që i thanë Dalilsë për të zbuluar fuqinë e Samsonit edhe Muji i thotë nusës së tij, tashm ërobinë e zanave, se ku e kanë ato fuqinë e tyre. “Atherë Muji e paska msue: Kur t’ shkojsh mbrama n konak,
Ke me qitë e me i pvet zanat:
Pashi mrizet ku mrizoni,
At force ju kah ma kini?” (32)
Sië shihet edhe nga citimet qëllimi i të dy motiveve është i njëjtë të gjënjnë pikën e dobsisë nga ju vjen edhe fuqia e mbinatyrshme, deri diku për mendimin tim edhe mjetet janë të njëjta me anë të mashtrimit, nusja mashtron zanat nga ana tjetër kemi mashtrimin e Samsonit nga Dalila, por vetëm me një ndryshim të vogël, sepse Muji i jep forcë e zemër nusës, ndërsa Dalilës i premtojnë të holla.
“Nëse na e bën këtë, do të të japim secili nga një mijë e njëqind para argjendi”(33)
Të cikli i kreshnikëve Muji e mëson nusen e tij se si t’i pyes zanat se ku e kanë fuqinë e tyre, duke bërë si e mërzitur dhe duke mos ngrënë bukë:
“Atherë Muji e paska msue:
Kur t’shkojsh mbrama në konak,
Ke me qitë e me i pvetë zanat:
Pashi mrizet ku mrizoni,
At force ju kah ma kini?”(34)
Po me kaq peshë e përshkruan Kuteli “Martesën e Mujit” i cili i ka vënë titullin: “Muji dhe Zanat”: “Ja se ç’u thotë Muji dasmorëve para se të nisën për në Krali: Dëgjoni, o krushq dasmorë! Kur të dilni majë bjeshkës do të gjeni tri mrize të mëdha. Aty ruajuni mos lodroni, kini mendjen mos uli të pushoni, mbani veten e mos flladiti gurrave. Se në ato vende sillen rrotull tri zana hidhërake. Mund të qëllojë që asohere të mrizojnë mrizeve a të flladiten gurrave, mund të qëllojë t’i ngacmoni e zemëroni e pastaj ato s’do lenë askënd të kalojë gjallë e shëndoshë!”. Magjepëse, fantastike dhe tronditëse paraqitet pjesa kur zanat nuk kanë më fuqinë e mbinatyrshme kur u zbulohet dobësia e tyre. “Papritur e pakujtuar zanat e humbasin fuqinë. Bëjnë të fluturojnë e s’fluturonjë dot.shtatin e kanë shtëng të rëndë. I thonë erës të fishkëllojë nëpër ahet: era nuk fishkëllon. Atëherë kujtohen e ndjellin dhitë e egra me brirë të artë. Dhitë nuk vinë. Dalin t’i kërkojnë lugjeve e lugjeve e krepave; mezi hedhin hapin. Dhitë nuk i shohin gjëkund, nuk ua ndjejnë erën e blegëlimën. Atëherë zana e madhe përpjek duart e thotë: Zana, moj zana! Neve na i kanë zënë dhitë!”(35).
Pika e zbulimit të dobësisë tek të dy motivet: Motivi biblik:
“Atëherë Dalila i tha: “Pse thua se më dashuron, kur zemra jote s’është me mua? Tri herë rresht më gënjeve e nuk e nuk deshe të më kallëzosh ku qëndron fuqia jote e madhe,” Samsoni i thothë: “Brisk rrues askurrë nuk ka kaluar mbi kryet tim, sepse jam “nazare” i shunguruar Hyjit qysh në kraharorin e nënës sime. Po të rruhej koka ime, do të largohej perj meje fuqia ime e do të bëhesha i ligësht sië do njeri tjetër”(36)
Motivi folklorik: “Zoti të vraftë, moj zana e madhe,
Se na nuses po i kallxojmë!
Po kjo ne shka mund t’na bajnë?
Pa ndigjo, moj bija e njerit,
I a sjellë nuses e po i thotë,
Se na i kemi tri dhi t’egra,
I kanë brinat prej dukastit,
Ata rrinë ndër Lugje t’verdha;
Kurkush n’dorë, nu’ mund i shtie;
Se me dalë kush me na i xanë, grimë forcejet ne s’na jet!”(37)
Përfundime:
Trajtimi i tre motiveve biblike që i hasim më shpesh në letërsinë folklorike.
Analogjitë, përkimet mes tyre si dhe trajtimi më hollësi i baladave folklorike e bazuar mbi shkrime studimore dhe e ato kritike.
Trajtimi dhe shtjëllimi i fjalëve kyçe.
E shoqeruar me shembuj dhe citime konkrete.
_________________________
Fusnotat:
1. Shaban Sinani, “Mitologjia në eposin e kreshnikëve”, “Argeta-LMG”, Tiranë, 2006.
2. Gjergj Zheji, “Folklori shqiptar”, “Shtëpia Botuese e Librit Universitar”, Tiranë, 2004, f. 170.
3. Po aty, f.151.
4. Shaban Sinani, “Leksionët e folklorit të krahasuar”, Tiranë, 2009.
5. Sabik Bejko, “Historia e qytetërimeve”, “Eugen”, Tiranë, 1997, f.67 – 68.
6. Ismail Kadare, “Autobiografia e popullit në vargje”, “Onufri”, 2002, f.26.
7. Po aty, f.27.
8. Zyhdi Dervishi, “Vështrime të kryqëzuara në det”, Soçiologjia Kulturore1, “Jerusalem”, Tiranë, 2003.
9. Ismail Kadare, “Eskili ky humbës i madh”, “Onufri”, 2001, f. 113.
10. Ismail Kadare, “Autobiografia e popullit në vargje”, “Onufri”, 2002, f. 26.
11. Zyhdi Dervishi, “Vështrime të kryqëzuara në det”, Soçiologjia Kulturore 1, “Jerusalem”, Tiranë, 2003, f. 34-38.
12. Po aty, f.39.
13. Sabri Fetiu, “Çështje të folklorit 5”, Tiranë, 1997, f. 104 – 105.
14. “Kënge popullore legjendare”, Instituti i shkencave, Tiranë, 1955, f.23.
15 Mitrush Kuteli, “Tregime të moçme shqiptare”, “Mitrush Kuteli”,Tiranë, 2005, f. 42.
16. Ismail Kadare, romani “Kush e solli Doruntinën”, “Onufri”, Tiranë, 2004, f. 188.
17. Dom Simon Filipaj, “Bibla”, “Drita”, Ferizaj, 1994, Ungjilli sipas Gjonit, vargu 20, f. 1541.
18. “Kënge popullore legjendare”,Instituti i Shkencave, Tiranë, 1955, f.25.
19. Dom Simon filipaj, “Bibla”, “Drita”, ferizaj, 1994, “Libri i Zanafillës”, vargu 22, f.41.
20. Mark Tirta, “Mitologjia ndër shqiptare”, “Mësonjëtorja”, Tiranë, 2004, f. 341.
21. Ismail Kadare, “Autobiografia e popullit në vargje”, “Onufri”, Tiranë, 2002, f. 23.
22. Mitrush Kuteli, “Tregime të moçme shqiptare”, “Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2005, f. 36.
23. Po aty, f. 33.
24. “Çështje të folklorit shqiptar 5”, Instituli i Kulturës Popullore, Tiranë, 1997, f. 136.
25. Artan Fuga, “Ikje nga kompleksi i Rozafës”, të drejtat e njeriu 4, 1997, f. 367.
26. Dom Simon Filipaj, “Bibla”, Ferizaj, Vargu 22, “Libri i Zanafillës”, f.41.
27. Gjergj Zheji, “Hyrje në folklor, “Shtëpia Botuese e Librit Universitar”, Tiranë, 2004, f. 174-179.
28. Sabri Hamiti , “ Letërsia moderne shqipe”, “UET-Press”, 2009, f.209.
29. Dom Simon Filipaj, “Bibla”, libri i gjyqtarve, “Drita” Ferizaj 1994, f.312.
30. Folklor shqiptar II, Instituli i folklorit, “Epika legjendare”, vëllimi i parë, Tiranë 1966, f.51.
31. Po aty, f. 312.
32. Folklore shqiptar II, Instituti i folklorit, “Epika legjendare”, vëllimi i parë, Tiranë 1966, f.54-55.
33. Dom Simon Filipaj, “Bibla”, Libri i gjygjtarve, “Drita” Ferizaj, 1994, f. 312.
34. Folklori shqiptar 2, Instituti I folklorit, “Epika legjendare”, vëllimi i parë, Tiranë, 1966, f. 55.
35. Mitrush Kuteli, “Tregime të moçme shqiptare”, “Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2005, f.95.
36. Dom Simon Filipaj, “Bibla”, “Drita”, Ferizaj, Libri i gjyqtarëve, vargu 16, f.312.
37. Folklori shqiptar 2, Instituti i folklorit, “Epila legjendare”, vëllimi i parë, Tiranë, 1966, f. 56.
__________________________
Literatura e konsultuar:
1. Bejko, Sadik, “Historia e Qytetërimeve”, “Eugen”, Tiranë, 1997.
2. Filipaj, Dom Simon, “Bibla”, “Drita”, Ferizaj, 1994.
3. Dervishi, Zyhdi, “Vështrime të kryqëzuara në det”, Sociologjia kulturore I, “Jeruzalem”, Tiranë, 2003.
4. Fuga, Artan, “Ikje nga modeli i Rozafës”, “Të drejtat e njeriut” 4, 1996, f.13.
5. Fetiu, Sabri, “Çështje të folklorit” 5, Tiranë, 1997.
6. Hamiti, Sabri, “Letërsia moderne shqiptare”, “UET- press”, 2009.
7. Haxhihasani, Qamil, Instituti i shkencave, “Këngë popullore legjendare”, Tiranë, 1955.
8. Kadare, Ismail, “Autobiografia e popullit në vargje”, “Onufri”, 2000.
9. Kadare, Ismail, “Eskili ky humbës i madh”, “Onufri”, Tiranë, 2001.
10. Kadare, Ismail, romani “Kush e solli Dorentinën”, “Onufri”, Tiranë, 2004.
11. Kuteli, Mitrush, “Tregime të moëme shqiptare”, “Mitrush Kuteli”, Tiranë, 2005.
12. Sinani, Shaban, “Mitologji në eposin e kreshnikëve”, “Argeta – LMG”, Tiranë, 2006.
13. Sinani, Shaban, “Leksionet e folklorit të krahasuar”, Tiranë, 2009.
14. Sako, Zihni, “Studime për folklorin”, Tiranë, 1984.
15. Tirta, Mark, “Mitologjia ndër shqiptare”, “Mësonjëtorja”, Tiranë, 2004.
16. Zheji, Gjergj, “Folklori shqiptar”, “Shtëpia Botuese e Librit Universitar”, Tiranë, 2004.
17. Instituti i folklorit, “Epika legjendare”, vëllimi i parë, Tiranë.
==============================
DR.ROVENA VATA
https://pashtriku.org/index.php?kat=64&shkrimi=3230
***
DR.ROVENA VATA: BAZA PAGANE DHE E KRISHTERË TE PERSONAZHET E KUTELIT, GOGOLIT DHE TURGENIEVIT
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2167
***
DR.ROVENA VATA: NDRIҪIME TË REJA NË EPOSIN E KRESHNIKËVE
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2221
***
DR.ROVENA VATA*): POEZIA NAIMIANE – KULT I KRENARISË KOMBËTARE
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2230
***
DR.ROVENA VATA: DOKE SHQIPTARE NË ZONËN E DUKAGJINIT TË MBLEDHURA NGA LEF NOSI NË PERIUDHËN 1930
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2261
***
DR.ROVENA VATA*): FIGURA MITIKE DHE SIMBOLIKA NË VEPRËN E MARTIN CAMAJT
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2390
***
DR.ROVENA VATA: ‘NEXHAT ÇOÇAJ: HASI – ENCIKLOPEDI ETNOKULTURORE, VOl. II, GJEOGRAFIA, TRASHËGIMIA FAMILJARE, JETA SOCIALE’
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2520
***
DR.ROVENA VATA: KADARE-QOSJA-FRASHËRI RRETH IDENTITETIT KOMBËTAR (I)
https://pashtriku.org/index.php?kat=60&shkrimi=2677
***
DR.ROVENA VATA: KADARE-QOSJA-FRASHËRI RRETH IDENTITETIT KOMBËTAR (II)
https://pashtriku.org/index.php?kat=60&shkrimi=2678
***
DR.ROVENA VATA: ENIGMAT PSIKO-MEMNTALE DHE SIMBOLE TË PAVETËDIJES TE PERSONAZHET E ERNEST KOLIQIT(I)
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2761
***
DR.ROVENA VATA: ENIGMAT PSIKO-MEMNTALE DHE SIMBOLE TË PAVETËDIJES TE PERSONAZHET E ERNEST KOLIQIT(II)
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2762
***
DR.ROVENA VATA (ALBANOLOGE): ‘NGA PREMTIMI PËR LIBËR TË HAPUR, PËR BASHKËKRIJIM AUTOR-LEXUES-ROMANCIER’ (STUDIM SHKENCOR DHE NARRATOLOGJIK I ROMANIT ‘LOJA E FITUAR’) – NGA SHKRIMTARI DARIO REXHOLLARI
https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=3279
