Tiranë, 4. 11. 2016. Studiuesit kanë zhvilluar një sërë përkufizimesh dhe teorish në lidhje me mitet, por për qëllimin e hulumtimit tonë kemi ndjekur përkufizimin që sjell Kiara Botiçi [Chiara Bottici] mbi mitet politike: një punë e vazhdueshme për të prodhuar dhe kujtuar një rrëfim dramatik historik, i cili i jep domethënie anëtarëve të një grupi shoqëror dhe i shtyn ata drejt veprimit politik (A Philosophy of Political Myth, 2007).
Ajo argumenton se miti nuk është një rrëfim i vetëm, por një proces i ripunimit të varianteve të mundshme të një tregimi, që varen nga aktorët e përfshirë (me projektet dhe interesat e veta) dhe nga rrethanat e ndryshueshme shoqërore dhe historike. Puna me mitin është e lidhur ngushtë me kërkimin e njerëzve për domethënie në botë, prandaj mund të themi, duke huazuar nga Botiçi, se “këndvështrimi ynë lidhur me mitin bazohet në supozimin se ne jo vetëm që kemi nevojë për kuptime që të na orientojnë në botë, por edhe për domethënie që e bën botën më pak indiferente ndaj nesh” (po aty: 130).
Botiçi na tërheq vëmendjen te dallimi midis kuptimit të thjeshtë dhe domethënies. Jo gjithçka që ka kuptim mbahet si domethënëse nga një grup njerëzish. Diçka u tërheq vëmendjen dhe i përfshin sepse ata e mbajnë të rëndësishme për botëkuptimet, besimet dhe mirëqenien e grupit. Kjo do të thotë se mitet nuk janë thjesht përshkrime të botës, por edhe ndërtime të saj, dhe kjo shpjegon pse shoqëritë njerëzore përgjatë historisë kanë shpikur mite të zanafillës, heroizmit, viktimizimit, misionit historik etj., që janë të ndryshme nga njëri-tjetri.
Edhe pse historia është një burim i pasur për mitet, kjo nuk do të thotë se çdo ngjarje historike mund të funksionojë si mit politik. Si historia, po ashtu edhe miti, rrëfehen prej këndvështrimeve të së tashmes, por vetëm ato rrëfime historike që sigurojnë domethënie për përvojën politike të një grupi në të tashmen mund të funksionojnë si mite politike. Megjithëse ekziston një tendencë për ta konsideruar mitin si ruajtës të traditës dhe bartës i vlerave konservatore, nuk duhet përjashtuar mundësia që mitet të jenë mjete për të kritikuar realitetin dhe për të sjellë ndryshime radikale. Me anë të apelit te miti mund të kërkohen ndryshime të së tashmes, për vetë faktin se mitit që të funksionojë i duhet ta relativizojë të tashmen duke e vënë përballë moralit “të pakohë” që përmban ai vetë. Ja si shkruan për këtë Jan Ifversen: “Mitet moderne janë politike. Ato legjitimojnë themelet dhe veprimet politike. Megjithatë, në të njëjtën kohë, ato e ruajnë funksionin e tyre si pika normative të orientimit, meqenëse shprehin vlera tejhistorike që i sigurojnë orientim një bashkësie të dhënë. Në mënyrë ideale, e tashmja duhet të jetojë sipas këtyre vlerave, por që miti të funksionojë ai duhet të tregojë një çarje… që e bën të tashmen që të duket si e paplotë vis-à-vis plotësisë së mitit” (Nationalizing the Past: Historians as Nation Builders in Modern Europe, 2010, f. 454).
Sigurisht që është problematike kur regjime të caktuara politike përpiqen të bllokojnë ndryshimin shoqëror, duke e përfshirë të gjithë simbolizmin e shoqërisë brenda një miti të dhënë (p.sh. zoti, raca, kombi, klasa etj.), dhe të ndalojnë ripunimin e miteve, me qëllimin e pengimit të pyetjeve dhe të diskutimeve mbi shoqërinë dhe sistemin politik. Në rrethana të tilla të bllokimit të ripunimit të miteve, çmontimi i mitit dominant shkon dorë për dore me veprimin politik të përmbysjes së regjimit shtypës.
“Rikthimi” në Evropë
Në Shqipëri ideja e “rikthimit në Evropë” ka tiparet e një miti politik që mbështet moralisht tranzicionin paskomunist drejt kapitalizmit, liberal-demokracisë dhe integrimit në Bashkimin Evropian. “Rikthimi në Evropë” e quajmë një mit, sepse, së pari, supozon një njësim të gjithhershëm politik e kulturor në kontinent që nuk ka bazë historike. Ligjërime perëndimore si orientalizmi dhe ballkanizmi, e përkufizonin Evropën pikërisht me anë të përjashtimit të disa prej popujve të kontinentit prej identitetit (të plotë) evropian. Së dyti, “rikthimi në Evropë” supozon një identitet evropian të shqiptarëve që ka ekzistuar në shekuj dhe që është rizbuluar nga brezat e tanishëm të kombit. Supozime të tilla nuk mund të provohen nga njohuritë për formimin dhe shpërbërjen e identiteteve kolektive përgjatë historisë. Mjafton të vëmë në dukje këtu faktin se identiteti modern i kombit shqiptar mori formë në shek. XIX dhe që atij iu desh kohë që të përhapej si vetëdije në disa shtresa shoqërore, për t’u bërë e qartë se ideja e “rikthimit në Evropë” nuk mund të jetë tjetër veçse një mit, i cili në fakt u krijua në kuadër të Rilindjes Kombëtare. Së treti, varianti shqiptar i “rikthimit në Evropë”, ashtu si edhe variantet e zhvilluar nga kombet e tjerë në Evropën Lindore, vendos një shikim teleologjik të evoluimit evropian, i cili supozohet se ndjek rrugën e tij të drejtë, ndërsa Shqipëria detyrohet të shmanget prej saj së paku dy herë, një herë për shkak të pushtimit osman dhe më vonë, kur dukej se kishte hyrë në rrugën e duhur, edhe prej regjimit komunist. Një shembull të artikulimit të mitit të “rikthimit në Evropë” na paraqitet në shkrimet e Ismail Kadaresë: “Rikthimi i Shqipërisë në Europë ishte ringjallje e vetme e saj. Pas pesë shekujsh gjysmëmorti osman, ky ishte kthimi i saj në jetë. Kur komunizmi shqiptar dhe ai serb e ndanë për së dyti Shqipërinë nga Europa, kjo, ndër të tjera, ishte baras me një hakmarrje të vonuar otomane. Fati e desh që, në fund të shekullit XX e në fillim të shekullit XXI, kombi shqiptar të dalë, më në fund, nga mjegulla, me rëndësinë, peshën dhe shtatin e tij të vërtetë” (Vepra 20, 2009, f. 405).
Miti shqiptar i “rikthimit në Evropë” duhet kuptuar, midis të tjerash, si një thirrje e një kombi të vogël, të sapodalë nga harresa historike e izolimit gjysmëshekullor, për të parandaluar gëlltitjen e tij nga një harresë tjetër. E thënë ndryshe, ai është një kërkesë për njohje drejtuar Perëndimit, një tërheqje e vëmendjes për të mos lejuar një anashkalim tjetër. Kjo gjë vihet re në fjalët dramatike të Kadaresë drejtuar Akademisë Franceze të Shkencave Morale dhe Politike në vitin 1996: “Shqiptarët, populli të cilit unë i përkas, e kanë humbur dy herë Evropën: herën e parë në shek. XV, si gjithë popujt e tjerë ballkanas, herën e dytë pas Luftës së Dytë Botërore, kur ranë nën sundimin komunist. Nuk e teproj aspak po të them se sot pas përmbysjes së komunizmit, shqiptarët jetojnë prapë me ankthin e humbjes së tretë të Evropës. Kjo do të ishte fatale për ta, kjo do të ishte baras me vdekjen e tyre (Unaza në kthetra, 2001, f. 83-84).
Në Shqipërinë e tranzicionit intelektualët publikë e kanë përdorur mitin e “rikthimit në Evropë” për ta bërë Shqipërinë më të pranueshme për Perëndimin dhe, në të njëjtën kohë, për të sjellë në vetëdijen e shqiptarëve atë çka ata e mendonin si trashëgimi historike dhe identitet të fjetur evropian. Edhe historianët profesionistë janë angazhuar në ripunimin e këtij miti, duke e interpretuar të shkuarën sipas optikës që sugjeron ai. P.sh. titulli i një libri të historianit Myslim Islami flet vetë: Rrënja autoktone iliro-shqiptare dhe orientimi properëndimor e sot euroatlantik(2003). Ndër arsyetimet që sjell autori për përcaktimin historik të orientimit perëndimor të shqiptarëve qysh në parahistori janë edhe këto: “Gjuha jonë është pjesë e trungut të gjuhëve indoevropiane… [ajo] na ka afruar shumë më herët se popujt fqinjë me Perëndimin. Ilirët para se të lindte nocioni i Evropës, gjendeshin në qendër të Evropës, se shtriheshin midis romakëve dhe grekëve… Një veçori e trojeve iliro-shqiptare është edhe drejtimi i derdhjes së lumenjve nga Lindja në Perëndim… Drejtimi i lumenjve si rrjedhje, luginat e tyre kanë shërbyer si busull për shtegtim, për lëvizjen e iliro-shqiptarëve drejt Perëndimit” (f. 13-14, 16). Siç shihet, miti natyralizon dhe shpolitizon të kaluarën.
Shpikja e Mesjetës dhe “rikthimi në Evropë”
Përveç lashtësisë, një periudhë themelore për të dëshmuar identitetin evropian të shqiptarëve dhe aspiratën e tyre të sotme euroatlantike është mesjeta. Mesjeta përveç vazhdimësisë e autoktonisë iliro-arbërore përmban edhe shkëputjen e shqiptarëve nga Evropa, si pasojë e pushtimit osman, ngjarje kjo që krijon dramaticitetin e mitit të “rikthimit në Evropë”, aq sa, siç e vumë në dukje më sipër, episodi i komunizmit shihet si një zgjatim i despotizmit osman, si një “Orient pas Orientit” në historinë e shqiptarëve.
Libri Shpikja e Mesjetës nga Doan Dani (2016) trajton me hollësi se si periudha e mesjetës është konstruktuar nga historiografia shqiptare në periudha të ndryshme për të përligjur argumente të caktuara politike të ditës. Nëse sot po i “rikthehemi” Evropës, kjo nënkupton se dikur kemi qenë evropianë, jo vetëm në aspektin gjeografik, dhe mesjeta duhet të na ofrojë provat për këtë. Pas identitetit evropian të shqiptarëve mesjetarë (arbërve) qëndrojnë disa supozime, që autori i nxjerr në pah në pjesë të ndryshme të librit.
– Supozimi i parë është se me “Evropë” në mesjetë duhet kuptuar pjesa perëndimore e kontinentit, aty ku u zhvillua edhe feudalizmi. Perandoria Bizantine nuk kualifikohet gjithnjë si evropiane, ose së paku jo në mesjetën e vonë kur në Perëndim u konsolidua marrëdhënia feudale.
– Supozimi i dytë, është ideja se historia evoluon sipas etapave të qarta që kanë ndjekur njëra-tjetrën në pjesën perëndimore të kontinentit, që zakonisht i ndajmë në blloqet antikitet-mesjetë-modernitet. Për pasojë, Perëndimi mesjetar është në pararojë të historisë, çfarë ndodh atje është norma edhe për pjesën tjetër të kontinentit, që do të thotë se zhvillimet në Ballkan duhen matur me kutin e feudalizmit perëndimor.
– Së treti, vjen supozimi se evolucioni i brendshëm i shoqërisë shqiptare ka tendencë që të ndjekë tendencën perëndimore, meqenëse ajo është norma, por për shkak të ndërhyrjeve të jashtme, evoluimi historik i shoqërisë shqiptare vonohet ose ndërpritet, ndërkohë që në Perëndim vazhdon rrjedha normale e historisë, çfarë shpjegon edhe hendekun zhvillimor që thellohet midis Perëndimit dhe shqiptarëve. Së katërti, që të kemi hendek zhvillimor apo qytetërimor nevojitet të argumentojmë se osmanët nuk janë si pushtuesit e tjerë, sepse ata janë “tjetri” i Evropës. Si të tillë, ata duan të shkatërrojnë “evropianitetin” e shqiptarëve që të hapin vendin për “orientalizimin” kulturor. Kështu, historiografia jonë e vë theksin te dhuna dhe te konvertimi i dhunshëm fetar. Nëse ky i fundit nuk mund të mbrohet më, gjithsesi duhet të mbetet shtypja ndaj identitetit kombëtar, sidomos “ndalimi” ndaj shkrimit të gjuhës shqipe, paçka se nuk kemi dëshmi të forta që shqipja të jetë shkruar para ardhjes së osmanëve dhe se jemi akoma larg epokës së nacionalizmit, te e cila gjuha sigurisht që merr një valencë të veçantë që nuk e ka pasur gjatë shekujve paraardhës. Sigurisht që për të vendosur këto raporte me Perëndimin kërkohet që të mos ketë ambiguitete në dy anët e krahasimit: Perëndimi është kurdoherë Perëndim, edhe pse përbëhet nga shumë etni, njësi politike dhe pëson edhe përçarje fetare; shqiptarët mbeten shqiptarë, veprojnë si të tillë, edhe pse atyre u mungon njësimi politik dhe fetar.
Në gjithë librin e Doan Danit shpjegohen dhe ilustrohen këto ide të historiografisë shqiptare që sot ushqejnë mitin e “rikthimit në Evropë”. Në librat standardë të historisë së popullit shqiptar, të ribotuara disa herë, i kushtohet krahasimisht më shumë hapësirë trajtimit të kontakteve shqiptare me pushtuesit që vinin prej perëndimit, si normanët, anzhuinët, venedikasit, sesa bizantinët, bullgarët dhe serbët (f. 20). Kjo nuk ka të bëjë vetëm me pasurinë dokumentare apo gjurmët që kanë lënë secili krah, por edhe më dëshirën për të treguar se format ekonomike, shoqërore e politike të feudalizmit perëndimor po depërtonin edhe në trevat shqiptare. P.sh. nëse në komunizëm e drejta feudale mbi pronën shihej si një zhvillim autokton, që ndiqte ligjësinë e feudalizmit evropian, por që u ndërpre nga pushtimi osman (po aty, f. 123-124), pas rënies së komunizmit tendenca është që zhvillimin e feudalizmit historianët tanë ta lidhin me pushtimet perëndimore, sidomos me Venedikun (po aty, f. 145). Sundimi osman reduktohet në karikaturën e despotizmit oriental, që ka shërbyer si pikënisje për imagjinatën romantike e moralizuese të shkrimtarëve për ta paraqitur Perandorinë Osmane si “tjetrin” njëherazi barbar e ekzotik, ku dhuna e pushtetit pleksej me perversitetet seksuale. Në krahun tjetër letërsia furnizon me imazhe historianët që përqendrohen te “qejfi”, “fatalizmi” e “haremi i dëfrimeve” për të karakterizuar sundimin osman në Ballkan (po aty, f. 233, 236).
Për të justifikuar “rikthimin” në Perëndim, historiografia shqiptare i mëshon qasjes dikotomike Perëndim-Lindje për të argumentuar se arbrit, në rrethanat e kohës, ishin të prirë natyrshëm për nga Perëndimi. Siç e shpjegon Dani, dëshmitë e kohës nuk ka lejojnë që të dalim me këtë përfundim, sepse aleancat e sundimtarëve lokalë arbër ishin të kushtëzuara nga nevoja e atypëratyshme: “këta sundimtarë arbër zgjedhin Bizantin, Despotatin e Epirit, Mbretërinë serbe apo siçiliane, jo të motivuar nga koncepti ‘Lindje’ ose ‘Perëndim’ në vetvete, por nga interesa të mirëfillta, të cilat u mundësojnë të mbijetojnë si autoritete” (po aty, f. 304). Në vakumin e lënë nga rënia e perandorive bizantine e serbe ishte normale që fuqitë përtej Adriatikut të tregonin interes për territoret ballkanike dhe të ktheheshin në pole tërheqëse për sundimtarët lokalë, por kjo nuk do të thotë që lidhjet shekullore të arbërve me Bizantin nuk kishin qenë të forta, apo se arbrit gjetën rastin për t’i këputur menjëherë.
Këto ishin disa shënime lidhur me kontributin e medievistikës shqiptare, ashtu siç na e paraqet në mënyrë kritike Doan Dani, për të mbështetur mitin e “rikthimit në Evropë”, ndërkohë që vetë miti shërben për të “porositur” një panoramë të caktuar të mesjetës.
Disa ditë më parë, gjatë përurimit të librit Shpikja e Mesjetës, autori i tij foli për “histori me porosi”. Ky togfjalësh mund të marrë disa kuptime dhe në shënimet e mësipërme treguam se si miti i “rikthimit në Evropë” porosit një panoramë të caktuar të mesjetës së shqiptarëve, e cila legjitimon pikërisht idenë e një rikthimi mistik në gjirin e “kontinentin mëmë” dhe jo thjesht atë të integrimit politik, ekonomik e kulturor të Shqipërisë e shqiptarëve me Evropën liberal-demokratike. Ndoshta historianët që janë objekti i kritikës në librin e Doan Danit mund të përgjigjen se nuk mund të ketë një histori krejtësisht pa mite, sepse çdo histori shkruhet nga një vend i dhënë, në një kohë të dhënë, brenda një kulture të dhënë, si edhe përcjell një moral publikun, sepse pa një domethënie historia do të kthehej në kronologji të ngjarjeve pa një subjekt që i lidh ato. Sidoqoftë, një nga meritat e librave si Shpika e Mesjetës është se ata na ndërgjegjësojnë për ndërthurjen e mitit me rrëfimin historiografik. Libra të tillë, që kritikojnë një traditë historiografike me vetë metodat e historiografisë, e ndihmojnë historinë e një kombi që të mos jetë mistifikuese, por një pasqyrë kritike për brezat e tanishëm. Fundja, historia magistra vitae.
*) Autori është Sociolog.
