Tiranë, 09. 11. 2012- (Çdo popull e njeh për bukuri zanafillën e vet… – Dhimitër Pilika) – Historiani italian Pietro Scopola shprehet «Të mos krijojmë bindjen se Historia na e jep të shkuarën siç ka ndodhur. Historia na jep copëza të së kaluarës, pjesë, dukuri të saj, që është një proçes në vazhdimsi. Ky është një hulumtim gjithmonë i hapur, që duhet ushqyer nëpërmjet ballafaqimit.(“La verita storica”) E drejta e ballafaqimit na krijon mundësinë të shprehim mendimin tonë, për dukuritë dhe tezat e shtruara në këtë shkencë ndër vite apo edhe ndër shekuj. Me këtë ide, po shtroj disa këndvështrime të mija, të rrjedhura nga studimi i periudhës së Lashtësisë.
Mendimi i I-rë: Helenizmi nuk është përfaqësues i gjuhës dhe i arritjeve të të gjitha fushave të „botës greke“, por i besimit pellazg.
Përpara se të flasim se ç’përfaqëson „helenizmi“ duhet të sqarojmë emërtimin „helenë“. Në shkrimet e sotme historike, duke patur parasysh popullsinë e lashtë të Ballkanit, krahas emërtimit „Helenë“, njihet edhe përdorimi i emërtimit „Grek“ nga latinët dhe „Jonë“ nga popullsitë e Lindjes. Po nga e ka prejardhjen emri „Helenë“?
………………………………………………….
Sipas mitit, Heleni ishte një Hero (sipas konceptimit të mitologjisë së Lashtësisë), nga pasardhësit e të cilit, Eolo, Doro dhe Xuto u formuan fiset e Akejve, Eoleve, Joneve dhe Dorëve që në shekujt e mëvonshëm formësuan popullin helen. Në ditët tona, emërtimi i qytetarëve dhe i vëndit, na ka ardhur në formën „hellenë“ dhe „Helladë“, pra në rast se i besojmë historisë së mitit, emërtimi i këtij mbreti duhet të ketë qënë „Helleni“ (ku „h“ e butë është shpesh e pazëshme). Dukuria që vihet re shpesh në shpjegimin e emërtimeve të lashtësisë është se, studiuesit nisen nga mitet e vonshme për të shpjeguar emërtimet zanafillore. Kështu psh emërtimin (H)el-las (Ελλάς) e shpjegojnë si “njerëzit tanë prej guri” duke e lidhur me mitin e Deukalionit dhe Pirrës të cilët pas Përmbytjes, krijuan njerëzit duke hedhur gurë pas kurrizit sipas porosisë së Zeusit. (1)
Emërtimi “hellenë” është lidhur nga autorët e lashtë gjithmonë me trevat arbërore.
Në këtë këndvështrim, studimi i këtij emërtimi ka një rëndësi të madhe për Albanologjinë. Por duke patur parasysh se çfarë përfaqëson ky emërtim sipas shtjellimit të më poshtëm, merr një rol të rëndësishëm edhe për Historinë Europiane dhe atë Botërore.
Aristoteli e vendos Hellasin e lashtë ndërmjet Dodonës dhe lumit Akeloe (Acheloo) në trevat ku jetojnë Sellët që më vonë u emërtuan si Hellenë (Aristotele, “Meteorologica, I, 352b”) Ptolemeu e quan Epirin “Hellas prehistorik” ndërsa Polibi e quan popullsinë e Epirit dhe Maqedonisë si hellenë në të gjitha kuptimet (J. Juthner, “Hellenen and Barbaren”, Leipzig, 1928, pp.4) (2)
Amfiteatri i Dodonës, më i madh se sa ai i Athinës, ndërtuar nga Pirro (shk III pk).
…………………………………………
Vendosja e emrit në Lashtësi kishte një rëndësi të madhe sepse shprehte tiparin kryesor dallues të njeriut. Sipas Xhuzepe Katapanos “Emri në parim, ishte si një formulë strukturore, pasi shprehte jo vetëm natyrën e brëndshme, por edhe rolin e qënies të cilës i ngjitej“ (3). Por, a mund të shpjegojmë ndonjë karakteristikë të këtij mbreti dhe se çfarë përfaqësonte me emrin Elen (Helen)? Në këtë formë, asgjë! Por duke e ditur se ishte Prift i Madh, duhet gjurmuar pikërisht në këtë funksion. Unë mendoj, se emërtimi zanafillor i Elenit ka qenë “Selleni”, që me zëvëndsimin e “s” me “h” dhe shpesh, mos theksimi i kësaj të fundit, ka ardhur deri më sot në emërtimin Eleni dhe i popullsisë “hellenë” dhe i vendit “Hellas”. Ku e bazoj këtë mendim? Sipas studiuesve të huaj, emri “Hellas” i vëndit vjen nga “Sellas” dhe do të thotë “toka hënore”, “vëndi ku adhurohet Hëna”. (4) Emri i ketij Prifti të Madh-Helenit, lidhet me faltoren e Dodonës dhe besimin hënor, në shoqërinë pellazge të asaj periudhe.
“Sellena” në mitin e Pellazgëve
Tek pellazgët (flitet për trevat arbërore), Hëna përfaqësohej nga Perëndesha Selenë. Sipas mitit, Selena e niste rrugën e saj në qiell në momentin kur perëndonte Dielli. Ajo përshkruhet si një vashë e re, me një ndriçim të argjendë, veshje të lehtë, hypur mbi një karocë të tërhequr nga kuaj të bardhë apo një dem. Kuajt e bardhe dhe demin (Kaun) i gjejmë të shprehur në trashëgiminë arkeologjike apo mitike, të Europës Pellazgjike (Euro-Aziatike). Figura e Demit (Kaut) ishte qëndrore në besimin hënor dhe shprehte forcën krijuese.
Parmak me dy kafka demi Muzeu i Samothrakës.
………………………………………………….
Nga era, veli i kokës merrte formën e hënës që i rrinte si kurorë mbi kokë. Simboli i saj në veprat e artit të kohës qe pikërisht harku hënor. Sa herë që ndodhte eklipsi i Hënës, mendohej se ajo ishte gëlltitur nga një dragua, dhe për ta shmangur këtë fatkeqësi, adhuruesit e saj zhvillonin rite të ndryshme. (tanogaboblog.it/selene-bela-e-giovane-dona) Ajo ishte e dashura e Panit, që siç e gjejmë tek N.Stillo ishte Alpani (Albani) (5), Vatos, Asi, Mendisi, Junas dhe shume emertime te tjera dhe ishte mbret thesprot, pikerisht aty ku ndodhej edhe Dodona. Po sipas miteve, me djaloshin Endimione ajo pati 50 femije (Periegesi Pausania (V, 1, 4) numër që përkon me fëmijët e Priamit, të bijave të Kadmosit dhe 50 bijve, të quajtur Pallantidet të Athinasë Pallante, të qytetit me të njejtin emër. (6) Tek Homeri ajo është përshkruar si një figurë me krahë, (7) një model të së cilës e gjejmë në një skulpturë të famshme të Samothrakës, e kuptuar gabimisht si simbol i Nikes (fitores). Në fakt skulptura i përket Sellenës, sepse tempulli është i përmëndur për ritet e mistereve, që siç dihet jane rite të natës, pra kur udhëton Selena.
Skulptura e Sellenës në Muzeun e Luvrit dhe e dyta në Muzeun e Londrës.
………………………………………………….
Në tempullin e Samothrakës, gjatë këtyre riteve pellazge, u njoh edhe Filipi i II-të me Olimbinë (Mirtalin), prindërit e Aleksandrit të Madh, një dëshmi tjetër e përkatësisë së përbashkët etnike të tyre. Aty morën pjesë në ritet ezoterike edhe Herodoti, mbreti i Spartës Lisandri dhe shume athinas të shquar të asaj kohe. Krahët e pasqyruara në skulpurat e Sellenës janë krahë shqiponje, siç përshkruhet edhe te “Odiseu”, ku tregohet se ajo shndërohet në një shqiponjë. (8) Që Selena është pellazge na e tregon edhe miti, sipas së cilit ajo ishte bije e Titanëve Iperio (Shqipes) dhe Teias dhe Titanet ishin hyjni të Pellazgëve. Sipas Apollodorit, Sellena ishte motra e Elios, Diellit (Apollodoro ,Biblioteka I, 2, 2) Tek romaket kulti i saj nderohej me emrin Luna (Hëna).
Sellena shoqëronte Diellin (apo ishte ay vete, Di-ona) nga perëndimi në agim, në pjesën e poshtme të Tokës. Pra ishte ajo, që u “sjell” (me një “j” pothuaj të pazëshme ) njerëzve dritën e agimit. Prej kesaj “pune” të saj është emërtuar S(j)ell-ena (ku pjesa e dytë e emrit shërben si mbaresë, në shqip “sjellë-se”) Priftërinjtë që i shërbenin Perëndeshës së natës, Sellenës që sillte Diellin u emërtuan “sellë-t”. Në kohën që është shkruar “Odisea” (afërsisht v 750 pk) ishin priftërinjte – “sellë”, që shërbenin në Dodone. Në kohën e Herodotit (480-425 pk), këtë shërbim e bënin priftëreshat. (9) Që emri i saj zanafillor ka qenë “Sellenë” dhe jo me një “l”, na e dëshmojnë toponimet e ndryshme. Kështu vetëm në Francë gjejmë 12 komuna në emrin e të cilëve pasqyrohet i veçuar emri “Sellë”: Komuna Selles-Saint-Denis në rajonin e Pikardisë e banuar që në kohët prehistorike, Komuna Causse-de-la-Selle rajoni Languedoc-Roussillon, La Selle-en – Luitrè rajoni Bretagne, La Selle-Croannaise rajoni Pays de la Loire, La Selle-en-Hermoy rajoni Centre, La Selle – la-Forge rajoni Basse Normandie, etj. Për të dëshmuar origjinën e këtyre emërtimeve, deri në ditët e sotme kanë ardhur simbolet pellazge të besimit hënor. Në komunën Selle-sur-le-Bied ne rajonin Centre, emblema në qëndër ka simbolin e hënës, tre yjeve dhe tre luanëve, simbole shoqëruese të saj.
Gjithashtu një vargmal në Francë e ka të përfshirë këtë emër: Aiguille du Plat de la Selle. (10) Sipas studiuesit të historisë dhe besimit Ralph Stenly, Prifti ishte ndërmjetësi midis njeriut dhe Perëndive. Para njerëzve ai ishte përfaqsues i Perëndisë, si dhe shërues i trupit dhe shpirtit të tyre. Shpesh ata ishin mbrojtësit e kulturës, të shkrimit, të ligjit dhe ishin shpikës, historianë dhe astronomë. (11) Si përfaqsues i kësaj Perëndeshe (Sellenës), Prifti i Madh i besimit hënor, u emërtua Selleni që me zëvëndsimin e “s” me “h” dhe shpesh, mos theksimin e kësaj të fundit, ka ardhur deri më sot në emërtimin Elleni. Emërtimin “Sellë”, e merrnin priftërinjtë në Dodonë, që zgjidheshin nga Prifti i Madh dhe u jepej vetëm atyre dhe jo banorëve. Këtë na e dëshmon edhe Homeri tek “Iliada”: “Zeus i plotfuqishëm Dodonas/Zot i largët Pellazgjik/ që mbretëron mbi Dodonë, në këtë vënd të ashpër të Sellëve të shenjtë, me këmbët që asnjëherë nuk lahen/ dhe flenë në dhe!”,dhe këto rite i bënin priftërinjtë dhe jo banorët. (12) Në Enciklopedinë “Imago-Mundi” në kapitullin “Orakujt grekë”, shkruhet se Sellët akoma quheshin Tomoures (Thamyres- Çamë) emër që e ruajnë edhe në ditët e sotme.(13) Shkruesit e më vonshëm, duke dashur të përcaktojnë karakteristikën dalluese të banorëve përreth Dodonës, dmth “adhurues të Sellenës”, e përgjithsuan emërtimin “sellë” edhe për ta. Duhet theksuar fakti se, sipas studimit të Dr. Adamidi Frassarit “Les Pelasges et leur descendants les Albanais”: Pellazgët në pjesën e tyre më të madhe nuk u asimiluan (nuk e pranuan emrin “hellenë” si emërtim administrativ-shën im) nga vëllezërit e tyre Hellenë, ata vijuan të mbijetojnë deri në ditët tona nën emrin Albanez apo Skypëtarë. (14) Sipas Enciklopedisë Universale, Sellët janë përmëndur nga Homeri “Iliada”XVI,v.234; Sofokliu “Trachyniennes, v1166; Euripidi “Erechtèe, frag 355 etj.(15) Në studimin „Etruskishte Toskërishte“ të Niko Stillos, për herë të parë, na jepet pamja e plotë e Elinait (Sellenit), siç emërtohet në shumë pasqyra etruske. „Eleni“ është një nga emrat e shumtë të Mbretit profet dhe Priftit të Madh të Etolise ndër të cilët mund të përmëndim Ari, Nako, Atunis, Ati, Minos etj dhe ishte bir i Alpanit (Albanit) apo Panit mbretit të Thesprotisë.(16)
Kulti i Hënës përbën besimin e parë të institucionalizuar të Pellazgëve, kjo dëshmohet jo vetëm me faktin se Hëna qe kulti i parë i Dodonës, por edhe faktit se në hierarkinë e hyjnive, Perëndia e Hënës (me numrin 30) është më e rëndësishme se sa e Diellit (me numrin 20). Edhe sot, java fillon jo me “të dielën” por me ditën që ka emrin e Hënës, “e hënë”. Kjo dukuri ndoshta ka ardhur si rrjedhojë e lehtësisë për t’u vëzhguar nga njeriu primitiv. Hëna mendohej si Dielli në rrugën e tij nëntokesore të natës. Këtë na e dëshmojnë edhe studimet mitologjike, ku është vërejtur se Zoti fillimisht ishte Grua. (17) Besimi hënor dodonas, është zanafilla e studimeve shkencore të pellazgëve mbi natyrën, dhe vëndlindja e Miteve të para, që përfshinë jo vetëm Euro-Azinë, por pothuaj çdo cep të botës. Dardano-thesprotët krijuan Misteret (shkencë dhe besim), të cilat aritën shkallën e tyre më të lartë në Egjipt, me shkollën e Thotit “Tri herë i Madh” (shiko Xhuzepe Katapano “Thoti fliste shqip”). Ky besim i Pellazgëve, ndër më të lashtët e shoqërisë njerzore, që ndoqi një rrugë të gjatë zhvillimi të brëndshëm, (fakt që duhet të merret parasysh, kur flitet për Perënditë e reja Orientale dhe ndikimin egjiptian) duhet të rifitojë emrin e tij të origjinës “SELLENIZMI”, i cili në tekstet historike paraqitet si besim i grekëve, apo lihet pa emër dhe përgjithësisht përcaktohet i shpjeguar gabim, si Paganizëm.
Deri në shk 19 emërtimi “hellenizëm” shprehte vetëm besimin. Edhe në Testamentin e Ri, ky emërtim është përdorur në kuptimin e besimit. (Vangelo secondo Marco 7, 26 ) (18). Në shekullin e 19, me një “deus ex machina”, (s)hellenizmi u bë përfaqsues i përhapjes së gjuhës artificiale greke, administrimit shtetëror, arkitekturës, të këmbimeve tregëtare, ndryshimit ekonomik dhe të mënyrës së jetesës etj. Sot në qytetin e lashtë të Butrintit të flasin për “murin hellenik” në vënd të “mureve ciklopike të pellazgëve”. Mirëpo në asnjë studim historik nuk hasim mure katolike, ortodokse, islamike apo budiste. Disa të tjerë e përcaktojnë hellenizmin si “një periudhë klasike e sinkretizmit (trazimi me doktrina fetare nga burime të ndryshme) në bashkësi me faktorët kulturorë, ekonomik dhe politik”. (19) Në kohën e sundimit të Perandorit dardan të Bizantit, Giustiniani I-rë (482-565), me anën e dy kapitujve të Kodit shtetëror (Codice Giustiniano Cod., I., xi. 9 e 10) urdhërohej shkatërimi përfundimtar i besimit Hellenik tek nënshtetasit e Bizantit, pavarësisht shtresës që i përkiste. Në rast se hellenizmi do të përfshinte të gjitha fushat e lart-përmendura (gjuhë-kulturë-ekonomi-politikë-ndërtim,etj) popullsia e Perandorisë që shtrihej në tre kontinente, duhej të ishte kthyer në periudhën e njeriut primitiv. Faktet historike dëshmojnë se Sellenizmi – gjithëmonë ka përfaqsuar BESIMIN origjinal dhe në zhvillim, të Pellazgëve.
Mendimi i II-të. Roli i Sellenizmit ka qënë thelbësor në krijimin e dy kulteve më të rëndësishëm të besimit dhe mitollogjisë Euro-Aziatike: Kultit të përfaqësimit të trefishtë dhe Kultit të Dhe-Mitrës.
Dodona ishte jo vetëm vënd kulti, por edhe një tempull studimor i dukurive natyrore. Duke vërejtur Hënën, njeriu kureshtar zbuloi tre fazat e shfaqjes së saj. Kjo natyrë e trefishtë u vu re edhe në tre pozicionet e Diellit (lindje, mesditë dhe perëndim) si dhe në jetën e njeriut (foshnjëria, mosha e pjekurisë, pleqëria). Çdo gjallesë bimore apo shtazore tokësore, kishte këtë cikël të trefishtë që simbolikisht u pasqyrua nga pellazgët, në elemente të trefishtë të trupit të njeriut, figurave mitike, tek kafshët apo në grafikë, duke u bërë një nga përbërësit mitik të rëndësishëm të besimit në Euro-Azi.
Paraqitja e tre formave të Hënës në kompleksin arkeologjik
të Catal Huyukut (Turqi) e vitit 7500 pk.
…………………………………………………..
Pasqyrimi i simbolit të trefishtë tek besimtarët druitë të Europës Veriore.
…………………………………….
Sellena / Ecate me formë trupore të trefishtë. Muzeu i Vatikanit.
………………………………………..
Kurora rezatuese hënore mbi kokë, simbol i Sellenës, më vonë e gjejmë tek paraqitja e Artemidës. Lewis Richard Farnell pohon se Hesiodi, poet i shk 8-7 pk, nuk e përmend tiparin e trefishtë të saj dhe ajo trajtohet si figurë e vetme. (20) Me kalimin e kohës, në mite ajo u përfaqësua me tre figura të ndara. Sipas themeluesit të studimit modern të mitollogjisë Karol Kerenyi (Károly Kerényi, 1897- 1973), Hëna në qiell quhesh Ecate, mbi tokë Artemida dhe nëntoke Persefona (Korenyi, op.cit. p..41) ( 21). Numri tre, mori rëndësi të madhe në besimin hënor të Pellazgëve. Sipas studiuesit V.Tole “ numri 3, ka qenë një numër formule për pelonasit ilirë, të cilët kur mbronin qytetin e tyre nga maqedonasit, flijuan 3 djem, 3 çupëza, dhe 3 dele të zeza. Me numrin 3 lidhet edhe udhëtimi i fundit i Uliksit në Epir, ku Tirezia e porosit Uliksin që t’i bëjë fli Posejdonit pikerisht tri kafshë: një dash, një dem, dhe një derr” (22)
Në të gjitha qytetrimet dhe besimet e mëvonshme, numri 3 është trajtuar si thelbësor, që përfaqëson njeriun të krijuar nga Qielli dhe Toka (23). Sipas studiuesve Jakov Levi dhe Luigi Previdi (“I Numeri sacri e il loro simbolismo”), në besimin arkaik, numri 3 është përfaqësim i gjithshkaje: i fillimit, i fundit, dhe asaj që përfshihet ndërmjet tyre. Në mitollogji ky përfaqsim i trefisht shprehet tek a) tre vajzat e Natës (Sellenës), mostrat Moire, b) tre virgjëreshat: Athinaja, Artemida dhe Persefoni, c) në figurën e Zeusit Hyspsistos, Chthonios dhe Posejdonit (Dionisit). Për Dante Aligerin, njohësi i mistereve të lashta, numri 3 ishte “i përsosuri”, me të cilin ështe e lidhur e gjithë “Komedia Hyjnore”. Në kristianizëm, numri 3 përbën boshtin filozofik të besimit, të shprehur tek Trinita.
Më poshtë po paraqes disa foto, po nga faltorja e Catal Huyukut ,Turqi (7500 pk)
Në këto foto, krahas pamjes së brëndshme të tempullit, kemi paraqitjen grafike të formës së trefishtë, figurës së Dhe-Mitrës (Dea-Madre) dhe kokës së Demit (Kaut)
……………………………………….
Në këtë objekt të periudhës së herëshme historike, kemi paraqitjen e Sellenës në funksionin e saj tokësor, si Perëndeshë që përfaqsoi (gjatë vijimit të vëzhgimeve të dijetarëve të lashtë) dukuritë krijuese të Natyrës dhe Tokës. Kështu lindi Dhe-Mitra! Vëndi i saj në besimin pellazg ishte shumë i rëndësishëm. Në rastet kur duhesh marrë një vendim shumë i rëndësishëm, kryefamiliarët apo kryetarët e fiseve, qofshin kristianë apo mysulmanë, duhet të betoheshin mbi gur. Tek arbërit betimet më të forta ishin: “Për këtë qiell e për këtë tokë!”, “Për këtë zjarr e për këtë ujë!”, “Për këtë diell e për këtë hënë!”(24) Siç vihet re, në këto betime përfshihet gjithë zanafilla e besimit dhe mitollogjisë së tyre.
Në tekstet e lashta Sellenës i këndohej: ”Ata të quajnë Ekate/ Perëndeshë me shumë emra, Mene/ Artemide lëshuesja e shigjetave, Persefone/Padrone e drerëve, reze drite në erësirë/ Perëndeshë me tre zëra/ Perëndeshë me tre koka/…/ ti që na blaton një jetë të trefishtë/…/ nënë e Perëndive/e njerëzve, e natyrës, nënë e të gjitha gjërave” (25). Siç vërehet në poezinë e mësipërme, Sellena trajtohet si Krijuesja e natyrës tokësore, e njohur në gjuhën pellazgo-shqipe Dhe-mitra. Në formën Dhimitra/Dhimitri vijon edhe sot të përdoret tek shqiptarët. Në gadishullin Arabik, para-islamik, grupi i përbërë prej tre Perëndeshave të quajtura tre bijat e Allah-ut, i gjejmë me emërat: al-Lat, Uzza dhe Manat dhe bashkërisht janë quajtur “tre gru”, që është fjalë origjinale e gjuhës pellazgo-shqipe, “tre gra” (në njejës, një gru-a) dëshmi e ndikimit të Sellenizmit në mitet e Azisë. (26) Figurën e Perëndeshës së trefishtë e gjejmë edhe në besimin e Shakitizmit, degë e Induizmit ku tre Hyjnesha (Sarasvati, Lakshmi dhe Kali), janë tre pamjet e Maha Devi (Perëndeshës së Madhe) (27)
Në faltoren e Catal Huyukut, Turqi (7500 pk) është pasqyruar nje Perëndeshë e trefishtë.
…………………………………
Meqenëse bota bimore dhe shtazore e Tokës kalonte nëpër tre faza (çelja, lulzimi, fyshkja -lindje, mosha e pjekurisë, vdekja) që në lashtësi, kulti i Dhe-Mitrës (Dea Madre) ka qënë gjithmonë i lidhur me kultin e Hënës. Sipas studiuesve, Dodona ishte një «laborator studimor i vëzhgimit të kohës» për punët bujqësore. Kalendari i pellazgëve bazohej mbi Hënën siç vazhdon të përdoret edhe sot në kalendarin e çifutëve dhe muslimanëve (fr.wikipedia.org/wiki/Sin) Aktivitetin e zhvilluar bujqësor të pellazgëve në trojet arbërore, e dëshmon studimi i periudhës neolitike i Pr. Susan Allenit i Universitetit të Cincinnatit, Amerikë. Në juglindje të Shqipërisë, në Vashtëmi është zbuluar ferma më e vjetër në Europë (6500 pk). Në studim, tregohet se baza e ushqimit në rajon ishin drithrat, por mbarë-shtroheshin edhe kafshë si derrat, bagëti të imta si dhe kafsh të egra si kaproj e peshq. (Ilir Konti, Rev “Rrënjët” Prill 2012) Pellazgët vunë re ndikimin që kishte Hëna mbi prodhimtarinë e bimëve, mbi botën shtazore si dhe vetë njeriun. Gjithashtu, Hëna dhe Yjet ishin “busulla” e anijeve dhe udhëtarëve, prandaj të gjitha Perëndeshat dhe Perënditë (sepse kulti i Hënës kishte edhe figurën mashkullore, më të voneshme se sa ajo femërore) që perfaqësuan Sellenën dhe Dhe-Mitrën ishin mbrojtësit e tyre.
Në mitet pellazge, më e përmëndur në ditët e sotme na ka ardhur Perëndesha Era, (E-ra) e paraqitur me kurorën cilindrike të kokës, karakteristike për të gjithë Perënditë më të rëndësishme të mitollogjive të lashta (kurorat e mëvonshme mbretërore). Sipas mitit, martesa e Zeusit dhe Erës (gruas së ligjshme) ndodhi në Eube, ishull i famshëm në lashtësi, për ritjen e demave dhe deleve. Për këtë arësye ajo njihej si mbrojtëse e lopëve dhe demave, dhe Homeri e pershkruan me “sy-lope”.Dhe-Mitra përfaqësonte Perendeshën e grurit dhe në përgjithësi të bujqësisë, të rinisë dhe të tokës së gjelbëruar, krijuese e ciklit të stinëve, e jetës dhe e vdekjes, mbrojtëse e martesës dhe e ligjeve të shenjta. (28) Kulti i Dhe-Mitrës sipas studiuesve, ngjitet deri në periudhën e Neolitit apo Paleolitit, i paraqitur në formën e figurinave prej balte të zbuluara pothuaj në të gjithë Europën të lidhur me Tokën, ripërtëritjen, si ndërmjetëse femër midis botës hyjnore dhe asaj njerëzore. Sipas Robert Graves, ajo i kushtohej Hënës dhe ciklit të trefishtë të njeriut (lindje-pjekuri-vdekje).(29)
Figurinë e mijëvjeçarit XXII pk.
……………………………………….
Kulti i Dhe-Mitrës, me emërtime të përafërta apo të reja, ka qënë kryesor në Arabi, Armeni, Canaani, Kartagjenë, Kinë, Kretë, Egjipt, Ephesi, Pellazgji, Indi, Israel, Japoni, Mesopotami, tek Fenikasit, Frigasit etj dhe kudo ajo ishte e lidhur me figurën e Hënës. Në rrugën e zhvillimit të Sellenizmit, disa atribute të Dhe-Mitrës iu kaluan Perëndeshave të reja, duke sjellë shtimin në mitollogjinë pellazge të numrit të tyre në zonën ballkanike, si Ecate me tre pamje (e pjellorisë), Gea, Era, Aferdita (simbol i dashurise,bijë e Dionës), Persefona (pjellorisë së Tokës, natyrës e stinëve), Artemida(e gjuetisë, si Sellena, motër e Apollos-Perëndisë Diell ) dhe tek etruskët kemi Mater Matuta, Cibele , tek romakët Cerere, në Azinë e afërt Perëndesha e Mirë , Nën-Madhja (mijvjeçari i II pk) (30) Në Egjipt e gjejmë me emertimin Iside, në Asiri dhe Babiloni Ishtar dhe tek Shumerët Inanna. Tek pellazgët dardano-thesprot, Dhe-mitra dhe bija e saj Persefoni, ishte në qëndër të praktikimit të kulteve të Mistereve në Samothrakë dhe ato eleuziane dhe zhvilloheshin gjate natës.
Perëndesha Ishtar (1800-1750 pk) Vihen re krahët fluturues të Sellenës, dy bufë-zogj të natës dhe dy luanë, simbole të pushtetit të saj. Gjithashtu sfondi me ngjyrë të zezë paraqet natën. Këmbët e saj në formë kthetrash drejtohen ngultas drejt Tokës.
……………………………………….
Ylli tetecepësh, shënjë e hyjnores (përfaqësues i botës së natës së Sellenës), simbol i Perëndeshës Ishtar.
……………………………………………………….
Figurat femërore që lidhen me Hënën (Sellena, Hekate etj) sipas studiuesve, paraqet periudhën më të lashtë të zhvillimit të shoqërisë njerëzore, e cila emërtohet si periudha e Matriarkatit, ku gruaja ishte Krijuesja sikurse edhe Toka, pra ishte objekt adhurimi. Sipas psikiatrit dhe antropologut K.Jang (Carl Gustav Jung, 1875-1961) Dhe-Mitra është një nga fuqitë ndriçuese të subkoshiencës, simbol i një fuqije kontradiktore, shkatëruese dhe shpëtimtare, ushqyese dhe gllabëruese.
Studiuesit janë të mendimit se Perëndesha dodonase Diona, së cilës i kushtohej faltorja e Dodonës shumë kohë para se Zeusi të bëhej zot i saj, ishte pamja më e hershme e asaj që më vonë u emërtua Nëna Tokë (Dhe-Mitra) apo Gea, dhe se para Oborit Olimpik ka ekzistuar një Obor më i hershëm i katër Perëndive: Qiellit, Bubullimës, Diellit-femër dhe Tokës (31) Në disa bazorelieve të lashta, Sellena paraqitet pikerisht si pamja e përkohëshme e Diellit (zanafilla e mitologjise dodonase ku Hëna paraqitej si Dielli gjatë udhëtimit mbas perëndimit).(32)
Në hymnin e gjetur në Nag Hammadi (shk 3-4 pk) Isida egjptiane vetë-paraqitet: “Unë jam e para dhe e fundit /…/ une jam e martuara dhe e virgjër/une jam nëna dhe bija /…/ Une jam sterile, e megjithate kam femijë të shumtë /…/ Une jam Nëna e babait tim /Une jam motra e burrit tim / Dhe ai është fëmija im i braktisur/Më nderoni gjithëmonë / Sepse unë jam Skandalozja dhe e Mrekullueshmja (33)
Me fuqizimin e pushtetit të burrit dhe njohjes së rolit të tij në krijimin biologjik, Perënditë burra zënë vëndin qëndror në kultet pellazgjike. Kështu Zeusi eklipsoi figurën e Dionës në Ballkan, Thoti-Osiris atë të Isidës në Egjipt, Nanna atë të Inanna-Ishtarit në Azi etj. Kjo dukuri e “pushtimit” të fronit mbretëror nga ana e figurave mashkullore, shprehet në mitollogji në paraqitjen e Perëndeshave hënore, si bija, gra apo motra të Krijuesit-mashkullor, në të gjitha mitet e Euro-Aziatisë dhe më gjerë. Zeusi, figura mashkullore e periudhës së mbretërimit të Dionës në Dodonë, emërtohesh edhe Zeus Cthonios (i Tokës), Katachthonios (i Nëntokës) i pasqyruar në skulptura apo relieve si djalosh apo gjarpër. Për nder të tij bëheshin flijime të njejta si për Dhe-Mitrën dhe Persefonin, duke hedhur në puse kafshë me lekurë të erët.
Mndimi i III: Sellenizmi ka patur si simbol Shqiponjën mbretërore dhe ishte besim i popullit dardano-thesprot (ipe – boreal) që krijoi bazën mitike të Euro-Azisë.
Përse Sellena, përfaqësuese e besimit hënor pellazg, ka krahë të Shqiponjës? Në bazë të vëzhgimeve të Priftërinjve dijetarë të Dodonës, Hëna ishte rreze-dhënëse (sjell-ëse) “vrapuese” e pandalshme e ditës dhe e natës. U vu re gjithashtu se Hëna kishte një ndikim të madh mbi Natyrën, botën bimore, shtazore dhe njeriun. Pra përfaqësonte “pushtetin” mbi gjithshka që ndodhej në Qiell dhe mbi Tokë. Duhet theksuar, se e gjithë metoda e grumbullimit të njohurive, e krijimit të Miteve sikurse dhe e vënies së emërtimeve, tek Pellazgët, bazohej tek KRAHASIMI.
Sipas gjuetarëve primitivë, shqiponja në qiell dhe luani në tokë, qëndronin mbi kafshët e tjera për ato veti, që u nevoiteshin vetë atyre për të mbijetuar: durimin në gjueti, shpejtësinë e rrufeshme (cilësi e Pirros për të cilën edhe ju dha emërtimi “ipero”- shqiponjë), sulmin e befasishëm, syrin e mprehtë dhe goditjen përfundimtare. Për rrjedhojë krahët e shqiponjës dhe luani, në gjetjet arkeologjike, do të shoqërojnë Perënditë më të fuqishme të Mitologjisë së përbotshme (siç e kemi në foton lart të Perëndeshës shumere Ishtar) si shprehje e PUSHTETIT mbi të tjerët.
Në fillim të shk.20, arkeologu Karl Ptash (1865-1945) gjeti në Apolloni një stele mortore qe pasqyronte një kafsh gjysëm shqipe dhe gjysëm luan. Studiuesi Dhimitër Pilika pohon se “kjo gjetje në Apolloni, ka mishëruar një sintezë midis dy simbolesh të mirëfillta dodonase, shqipes dhe luanit” (34) Në këtë formë, e gjejmë edhe në artin prehistorik të shumerëve, si simbol të sundimit mbi tokë dhe në qiell (Louis Charbonneau-Lassay, “Il bestiario del Cristo” vol II, f137).
Nga e gjithë familja e kësaj shpeze, Pellazgët arbër vlerësonin Shqiponjën mbretërore (Aquila chrysaetos- Linnaeus,1758) për fuqinë e saj fizike, syrin e mprehetë dhe shikimin në largësi, kokën e madhe dhe krahë të gjera. Fluturimi i saj në qiell është madhështor dhe zbritja mbi gjahun nis vrullshëm që nga lartësitë.
Për rrjedhojë, Priftërinjtë që ishin njëkohësisht të zotë edhe për të thurrur vargje (dukuri shumë e dukshme edhe në ditët e sotme tëk arbërit, si të veriut ashtu edhe të jugut) e paisën Hënën/Sellenë, me krahë te shqiponjës së maleve të tyre. Sellena u paraqit si një vashë e re (sepse të moshuarat nuk e kanë vrapin e lehtë) me baba Iperon (Ipe-Shqiponje, në dialektin çam) dhe bijë e Titaneve Pellazg. Studiuesi Dh.Pilika vëren se, sipas zbulimeve të qeramikës së shekujve VI, V pk e tehu pa dallim shteti, shprehet fakti se në pikpamjen e përgjithshme të asaj kohe mbi simbolin e shqiponjës, ajo lidhet me Dodonën si epiqendër dhe me rrezatimet e saj gjithandej… (35) Shqiponja kishte një përparësi ndaj luanit, ajo mund ta vështronte nga afër Diellin. Kështu ajo u bë simbol i marrjes së drejtpërdrejtë të dritës hyjnore dhe u nderua si zog i shenjtë, ezoterik dhe si simbol i diturisë, për këtë arësye në mitet pellazgjike ajo përfaqësonte Zeusin, apo më sakt Zeusin-thesprot sipas Eskilit. (Eschyle-Prométhée, v.832)
Shqiponja pellazge është e zezë, sikurse edhe në flamurin e arbërve, e pasqyruar edhe tek lutja e Priamit drejtuar Zeusit për ta ndihmuar të marrë trupin e të birit të vrarë: ”zogu që për ty është më i shtrenjtë dhe që ka një fuqi të mbinatyrshme/…/gjuetar i errët që quhej zioshi” (Omero, Iliade , 24, 308-321) Në emblemat sllave ajo është e bardhë apo e verdhe, shënjë e ndikimit të simboleve pellazge, por mos njohjes së mitollogjisë së tyre.
Figura e Shqiponjës apo i krahëve të saj është tregues i PUSHTETIT dhe i FORCËS dhe kështu është trajtuar si në luftrat e lashta, të mesjetës dhe në ditët e sotme (të kujtojmë simbolet e nazizmit). Pra u morr nga simboli pellazgjik, ajo që ju shërbente politikisht. Por simboli i Shqiponjës, në besimin mitik të Sellenizmit, përfshinte edhe shumë atribute të tjera.
Figurat njerëzore mitollogjike që kanë krahë shqiponje apo të stilizuara, krahas pushtetit dhe forcës, përfaqsonin diturinë, moralin, dashurinë, vet-përmbajtjen dhe sidomos përkushtimin ndaj vëndit. (Shqiponja mbretërore mashkull, kur formon çiftin, i qëndron besnik femrës dhe nuk e ndëron territorin e tij) Paisja me këto cilësi, ishte një nga detyrimet themelore për udhëheqësit fetar, filozofët, mbretin dhe faraonin e ardhshëm si dhe elitën e zgjedhur. Ky ishte edhe synimi i shkollave ezoterike: T’i arsimonin dhe t’i edukonin me moral Udhëheqësit në të gjitha fushat. Vetëm të paisur me këto cilësi, një Komandant apo Mbret mund të korte fitore në luftë apo drejtimin e mbretërisë së tij. Për suksesin e tyre në këto detyra, ata i bënin flijime kultit të Hënës-Sellenë me krahë shqiponje, shprehese e Sellenizmit.
Në relievin e Piramidës që i përket Ptahhotepit krahas shqiponjës, simbolit të Perëndisë – Diell apo Ra “që di gjithshka”, jepet figura e pendës së saj. Penda që paraqitet në figurat mitike dëshmonte jo vetëm “diturinë” e këtyre Perëndive, por edhe “shënjtërinë” e tyre. Pendën e shqiponjës e gjejmë edhe tek Perëndesha Maat.
Lufta kundër vashës krahë-shqiponjë në Senatin romak
Që figura me krahë, e ashtuquajtura “Nike-Fitore” është në fakt Hëna/Sellenë simbol i besimit Sellenik, na e dëshmon edhe “tragjedia” e saj në Senatin romak të emërtuar Curia Iulia.
Ne si shqiptar, duam të dalim pakë jashtë temës, për të sqaruar emërtimin “Curia”. Gjurmë të Curi-ve, sipas studiuesve të Lashtësisë, i gjejmë që në kohën e tribuve të kohës së Romulos. Emërtimi shpjegohet nga qëllimi i përdorimit të tyre: “vënd ku mblidhen burrat” ( Heurgon 1993, p. 213) e thënë qartë në gjuhën pellazgo-shqipe: “ku-ri” (“cu-ri”) për të rahur mendimet. Në trevat arbërore është përdorur emërtimi “kuvëndi i burrave”. Curi-a shërbente edhe si një objekt fetar.
Pamje e altarit ku ishte vendosur Sellena dhe pamja e jashtme e Curi-Julia në Romë.
…………………………………………….
Në këtë Cu-ri, të nisur nga Jul Çezari (Jules Cèsar) në shk 1-re pk, mbi rrënojat e Forumit të Madh ( nga latinët “Forum Magnum ») por e përfunduar nga Oktaviani në vitin 29 pk, dhe mbas një zjarri nga Perandori ilir Deokliciani, u vendos në altar statuja e Sellenës me krahë, simbol i besimit hënor Sellenizmit.
Kostandini II-të e hoqi në v357, Juliani II-të (Julien le Philosophe) që ndoqi politikën e rikthimit në besimin autokton, e rivendos në v 361, Perandori Graciano (Flavius Gratianus) fanatik i kristianizmit, e heq përsëri në v 382 duke anulluar edhe të gjitha privilegjet murgeshave të perëndeshës Vesta-Vatra, që e mbanin zjarrin gjithmonë te ndezur, dhe priftereshave të besimit të lashtë sellenik.
Ishte koha kur Perandori Teodosi I-rë me Ediktin e Selanikut (v 380) kishte shpallur kristianizmin si besimin e ri të Shtetit. Një pjesë e senatorëve romakë hartuan një peticion kundër këtyre masave, por peshkopi i Romës Damasi I-re, iu kundervu atyre me një kundër-peticion të senatorëve kristianë. Për rrjedhojë, vasha krahë-shqiponjë Sellena, u flak jashtë derës së Curies. Një aristokrat i madh i Romës, i njohur për luftën e tij për të mbrojtur besimin e të parëve, Simmaku (Quintus Aurelius Memmius Symmachus) në vitin 384 i drejtoi tre Perandorëve Valentinit II-te, Teodosit dhe Arkadios një lutje (Relatio tertia in repetenda ara Victoriae) për të hequr masat e repta kundër besimit të lashtë (Symmaque, Relatio III) dhe për të rivendosur mbi altar vashëzën Sellenë ku shkruhej: “Ne vezhgojmë të njëjtat yje , kemi të njëjtin Qiell dhe na rrethon i njëjti univers, ç’rëndësi ka se sejcili kërkon të vërtetën në mënyrën e tij?” (Relatio III, 10) (36), por Ambrozio i Milanos (Aurelius Ambrosius, 374-397), një nga katër « baballarët » e Kishës latine, që kishte një ndikim të madh mbi perandorin, nuk lejoi rikthimin e Sellenës me krahë në Curi.( Saint Ambroise, Épitre XVIII) Imperatori kristian i moderuar Eugenio (Flavius Eugenius) i mbeshtetur nga senatoret e besimit pellazg, e kthyen përsëri statujen mbi altar në vitin 393 (Paul Petit Histoire générale de l’Empire romain). Por Eugenio u mund në luftë nga Teodosi I-rë në vitin 394, i cili vulosi përfundimisht dëbimin e saj nga altari i Curi-as. Kjo përplasje për vashëzën Sellenë krahë-shqiponjë, që zgjati afro 40 vjet, u shua për aresyen – sipas historianit bizantin Zosimo- se gjatë kësaj kohe, shumica e senatorëve përqafuan besimin kristian. (Historia nova V, 41, 3) A do t’i bëhej një luftë e tillë, kultit të Fitores?
Si përfundim:
Tema që trajtova pasqyroi në formë shumë të përmbledhur një material jashtëzakonisht të gjerë mbi besimin pellazgjik. Të gjithë Perënditë e zanafillës së miteve ishin hënorë, të lidhur me Hënën dhe qiellin e natës, që dëshmon vëndlindjen e tyre-Dodonën. Kam dashur vetëm sa të rizbuloj emërtimin dhe disa dukuri të këtij besimi, duke nxitur studimet e mëtejshme për njohjen e zanafillës së mendimit tek Pellazgët.
Mendimi im është se: Sellenizmi, ka qënë BESIMI i parë, origjinal dhe në zhvillim, i pallazgëve dardano-thesprot (ipe-borealë), që ka ndikuar fuqishëm në besimet e lashta dhe të më vonshme të të gjithë Europës Pellazgjike (Euro-Aziatike). Ky ndikim ndihet në strukturë, në simbole e në rite. Ka qënë autori i dy kulteve më të rëndësishme të besimit dhe mitollogjisë Euro-Aziatike: Kultit të përfaqësimit të trefishtë dhe Kultit të Dhe-Mitrës.
Gjithashtu është “poeti” që thurri dhe u këndoi në Mite forcave të Natyrës, Gjigandëve, Heronjve, Titanëve dhe Oborreve të Perëndive. Është besimi që krijoi idenë e Rimëshirimit (të pasqyruar më vonë tek idea e Ringjalljes). Se trevat e Arbërve, janë vëndi ku u krijua Parajsa dhe Ferri dhe ku njeriu kuptoi se “Të jesh i ditur, do të thotë të jesh i fortë!”
………………….
Literatura e shfrytëzuar:
1- it.wikipedia.org/wiki/Denominazioni_dei_Greci
2- po aty.
3- f15, Xhuzepe Katapano „Thoti fliste shqip“ Botimet enciklopedike 2007
4- it.wikipedia.org/wiki/Grecia
5- f239 Niko Stillo „Etruskishte Toskërishte“
6- it.wikipedia.org/wiki/Palladio_Mitologia
7- www.antika.it/00144_selene.htm
8- giardinoodellefate.wordpress.com/dei/divinita-grec
9- po aty
10- dictionnaire.sensagent.com/selles/fr-fr/
11- stenly.perso.infonie.fr/lemythe2.htm
12- fr.wikipedia.org/wiki/Selles_Dodone
13- Panorama des oracles grecs.www.cosmovision.com
14- www.pashtriku.org
15- Dodone-Encyclopèdie Universalis www.universalis.fr
16- Niko Stillo „Etruskishte Toskerishte“
17- www.utopia.it/cronologia.htm
18- it.wikipedia.org/wiki/Denominazioni_dei_Greci
19- wikipedia.org/wiki/Sincretismo
20- Lewis Richard Farnell, “Ecate nell’Arte”, I culti degli Stati greci. Oxford University Press, Oxford
21- Jakov Levi psychohistory2001.com/NumeriSacri.html
22- f37Vasil Tole “Pse qajnë kuajt e Akilit?” 2011
23- astrologiainlinea.it
24- eltonvarfi.blogspot.com/…/la-religione-dei-pelasgi
25- Maria Rita “I milli volti della Dea” www.lucyinthesky.it
26- www.de-todo.org/articoli_dea_preislamica.htm
27- it.wikipedia.org/wiki/Dea_triplice
28- giardinodellefate.wordpress.com/dei/divinita-grec
29- it.wikipedia.org/wiki/La_Dea_bianca
30- it..wikipedia.org/wiki/Grande_Madre
31- giardinodellefate.wordpress.com/dei/divinita-grec
32- www.antika.it/00144_selene.htm
33- Maria Rita “I milli volti della Dea” www.lucyinthesky.it
34- f75 Dhimitër Pilika “Pellazgët Origjina e jonë e mohuar”, Botimet Enciklopedike, 2005)
35- po aty
36- it.wikipedia.org/wiki/Altare_della_Vittoria
FUND
* ) Një rezyme të këtij studimi autorja FATBARDHA DEMI, do të lexoj sot në Konferencën e II-të Ndërkombëtare “PELLAZGËT, GJUHA DHE PASARDHËSIT E TYRE”, që organizon Qendra e Studimeve Pellazgjike në bashkëpunim me universitetin “Vitrina” në Tiranë.
PASHTRIKU: NGA 9-10 NËNTOR 2012, NË TIRANË MBAHET KONFERENCA E 2-të NDËRKOMBËTARE: “PELLAZGËT, GJUHA DHE PASARDHËSIT E TYRE”
KLIKONI KËTU:
https://pashtriku.org/index.php?kat=43&shkrimi=678
==========================================
