Të Ndryshme

FISET EUROPIANE

ngaEditori

22 Nëntor, 2025

5 minuta për të lexuar

No comments

FISET EUROPIANE

Njohuri themelore

Europa nuk u ndërtua vetëm nga mbretërit, por edhe nga fiset fermerë, luftëtarë, detarë dhe nomadë, të cilët gdhendën identitetet e tyre në kontinent. Disa mbijetuan, të tjerë u zhdukën, por së bashku lanë gjurmën e tyre në gjuhët, ADN-në dhe traditat e Europës.

ILIRËT

• Origjina: Fiset indo-europiane që banonin në Ballkanin perëndimor (Slloveni, Kroaci, Bosnje, Serbi, Mali i Zi, Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Greqi) që nga të paktën viti 2000 p.e.s.

• Shoqëria: Konfederata fisnore të sunduara nga luftëtarë, mbretër etj. Detarë të famshëm (si Liburnët) ndërtuan anije të shpejta që më vonë u adoptuan nga Roma.

• Feja: Adhuronin perëndinë gjarpër, hyjnitë e diellit dhe kultet e pjellorisë.

• Historia: Udhëheqës të famshëm përfshinin Mbretin Bardhylin (shekulli i 4-të p.e.s.) dhe Mbretëreshën Teuta, të cilët sfiduan Romën me flotat e tyre pirate. Roma gradualisht aneksoi Ilirinë pas luftërave të gjata (229 – 168 p.e.s.).

• Gjenetika: Shqiptarët sot ruajnë vazhdimësinë me ilirët. Haplogrupet dominuese janë E1b1b, J2, I2a dhe R1b.

• Trashëgimia: Edhe pse gjuhët e tyre u zhdukën, identiteti i tyre mbijetoi tek shqiptarët, duke i bërë ata një nga popujt më të vjetër të vazhdueshëm të Europës.

KELTËT

• Origjina: Dolën nga kulturat Hallstatt (rreth vitit 1200 p.e.s.) dhe La Tène (rreth vitit 500 p.e.s.). Të përhapur në Gali, Iberi, Britani, Irlandë dhe Anadoll.

• Shoqëria: Druidët si udhëheqës shpirtërorë; aristokracia luftëtare; tradita të forta gojore; art i ndërlikuar.

• Lufta: Të famshëm për qerret, shpatat e gjata dhe egërsinë. Romakët kishin frikë nga bastisjet e tyre (p.sh., plaçkitja e Romës në vitin 390 p.e.s.).

• Gjenetika: R1b-P312 dominuese, me nënkladat DF27 (Iberia), L21 (Britania dhe Irlanda), U152 (Alpet dhe Italia).

ANGLO – SAKSONËT

• Trashëgimia: Gjuhët kelte mbijetojnë (irlandeze, uellsiane, bretoneze, gaelikisht skoceze). Arti dhe festivalet kelte (Samhain → Halloween) bëjnë jehonë në kulturën moderne.

• Origjina: Fiset gjermanike (Anglët, Saksonët, Jutët) nga Gjermania/Danimarka veriore migruan në Britani pas tërheqjes romake (shekulli i 5-të).

• Shoqëria: Themeloi Heptarkinë (shtatë mbretëri: Wessex, Mercia, Northumbria, etj.).

• Kultura: Besimet pagane të përqendruara në perëndi si Woden dhe Thunor para krishterimit në shekullin e 7-të.

• Gjenetika: R1b-U106 dhe I1 dominuese, me disa përzierje R1a.

• Trashëgimia: I dha Anglisë emrin e saj, bazën gjuhësore (anglishtja e vjetër) dhe ligjet e hershme para se të përzihej me vikingët dhe normanët.

PIKTËT

• Origjina: Fise indigjene të Skocisë veriore, ndoshta para-kelte me mbulesë të rëndë kelte.

• Identiteti: Të quajtur Picti (“të pikturuar”) nga romakët për tatuazhe dhe art trupi.

• Shoqëria: Linjat mbretërore matrilineale (trashëgimia përmes nënës).

• Lufta: Luftëtarë guerilas ekspertë në terrenin e thyer të Skocisë.

• Gjenetika: R1b-L21 dhe disa I1 nga nordikët më vonë.

• Trashëgimia: U bashkuan me skocezët (gaelët) në shekullin e 9-të, duke formuar Albën (Skocinë). Gurët dhe veprat e artit piktë mbijetojnë.

BALTËT

• Origjina: Indo-europianët e Europës verilindore (lituanët, letonezët dhe prusianët e vjetër të zhdukur).

• Gjuha: Lituanishtja konsiderohet gjuha e gjallë më e afërt me proto-indo-europianen.

• Feja: Perënditë pagane përfshinin Perkūnas (perëndia e bubullimës), Dievas (babai i qiellit) dhe Saule (perëndesha e diellit).

• Gjenetika: R1a-Z280 dominuese, N1c e pranishme.

• Trashëgimia: Paganët e fundit të Evropës, të kristianizuar vetëm në shekullin e 14-të nga kryqëzatat teutonike. Gjuhët e tyre ruajnë tipare të lashta indo-europiane.

SARMATËT DHE SKITHËT

• Origjina: Nomadë që flisnin iranishten e stepës Pontike-Kaspike (shekulli i 8-të p.e.s. – shekulli i 4-të i erës sonë).

• Shoqëria: Aristokraci me kuaj, luftëtare gra (ndoshta frymëzuese për legjendat e Amazonës), varrime të hollësishme kurgan.

• Lufta: Përdoreshin harqe të përbëra, sulme kalorësie dhe armaturë në shkallë.

• Gjenetika: R1a-Z93, disa haplogrupe të stepës.

• Trashëgimia: Ndikoi në kulturat sllave, taktikat e kalorësisë së stepës dhe ndoshta në mitet arturiane (kalorësit sarmatë në Britani).

HUNËT

• Origjina: Ka të ngjarë të lidhet me Xiongnu të Azisë Qendrore. Hynë në Europë në fund të shekullit të 4-të të erës sonë.

• Udhëheqja: Attila (mbretëroi 434 – 453) ndërtoi një perandori të gjerë që shtrihej nga Rini deri në Kaukaz.

• Ndikimi: Bastisjet e tyre shkatërruan mbretëritë gotike dhe përshpejtuan rënien e Romës.

• Gjenetika: Rrënjë turko-mongole me elementë indo-europianë të stepës.

• Trashëgimia: Edhe pse perandoria e tyre u shemb pas vdekjes së Atilës, ata shkaktuan Migrimin e Madh që riformësoi Europën.

AVARËT

• Origjina: Konfederatë nomade turke nga Azia Qendrore.

• Perandoria: Themeloi një kaganat në pellgun Karpat (shekulli 6-9), duke sunduar mbi sllavët dhe duke luftuar Bizantin.

• Lufta: Harkëtarë të aftë me kuaj dhe kalorësi stepe.

• Trashëgimia: U përvetësuan nga sllavët dhe magjarët; traditat e tyre ndikuan në luftën e kalorësisë hungareze.

KIMERIANËT

• Origjina: Nomadët e hershëm indo-europianë të stepës së Detit të Zi (shekulli 9-7 p.e.s.).

• Historia: Përmendur nga Homeri; luftuan asirianët dhe urartianët para se të zhvendoseshin nga skithët.

• Trashëgimia: Lanë pak gjurmë gjuhësore, por përfaqësojnë valën e parë të madhe nomade në historinë europiane.

ETRUSKËT (Italia para-romake)

• Origjina: Gjuhë e izoluar në Italinë qendrore (Toskanë), duke lulëzuar rreth viteve 800-300 p.e.s.

• Kultura: E urbanizuar, artistike dhe e përparuar nga ana fetare.

• Kontributet: Prezantoi luftimet gladiatore, arkitekturën e tempujve dhe oguret (ogurët).

• Gjenetika: Përzierje e fermerëve neolitikë G2a, mesdhetarëve J2/E1b1b dhe italikëve R1b.

• Trashëgimia: U përvetësua nga Roma, por la ndikim të thellë kulturor.

SANITËT (Laponët)

• Origjina: Populli indigjen fino-ugrik i Skandinavisë veriore.

• Kultura: Kullotja e drerëve, shamanizmi, animizmi.

• Gjuha: Uralike, e lidhur me finlandishten, estonishten dhe hungarishten.

• Gjenetika: N1c dominante, e përzier me R1a/I1.

• Trashëgimia: Kultura më e vjetër e vazhdueshme arktike e Evropës, që ruan traditat pavarësisht kolonizimit.

BULLGARËT – Një bashkim fisesh

• Protobullgarët: Një fis stepe që fliste turqisht nga Vollga.

• Sllavët: Migruan në jug (shekulli 6-7) dhe u bënë shumica gjuhësore/kulturore.

• Trakët: Vendasit e lashtë të Ballkanit u përvetësuan në përzierje.

• Formimi i Shtetit: Khan Asparuh themeloi Perandorinë e Parë Bullgare në vitin 681 të erës sonë, e njohur nga Bizanti.

• Gjenetika: Bullgarët sot mbajnë I2a (ballkanik), R1a (sllav), E1b1b dhe J2 (vazhdimësi trake), plus gjurmë të haplogrupeve bullgare.

• Trashëgimia: E kristianizuar në vitin 864 të erës sonë, Bullgaria krijoi shkrimin cirilik dhe u bë zemra kulturore e Ortodoksisë Sllave.

VENETËT

• Origjina: Dy grupe të dallueshme – Venetët Adriatikë (Italia verilindore) dhe Venetët Sllavë (Poloni).

• Historia: Venetët italianë u romanizuan; Venetët sllavë kontribuan në etnogjenezën sllave.

• Trashëgimia: Venecia mban emrin e tyre; ata lidhën identitetet italike dhe sllave.

CIMBRËT DHE TEUTONËT

• Origjina: Fiset gjermanike nga Jutlanda dhe Gjermania veriore.

• Historia: Migruan në jug (shekulli i 2-të p.e.s.), duke shkatërruar ushtritë romake para se të shkatërroheshin nga Gaius Marius.

• Trashëgimia: Simbol i “pushtimeve barbare” të frikësuara nga Roma.

DALMATËT (Degëzime ilire)

• Origjina: Fiset ilire përgjatë bregdetit Adriatik.

• Historia: Romanizuan, por ruajtën identitetin; disa u bashkuan me kroatët dhe venecianët.

• Trashëgimia: Dalmacia (Kroacia) ruan emrin e tyre.

Shtresa të Harruara të Europës

Nga luftëtarët ilirë të Ballkanit te barinjtë Sami të veriut, nga keltët e perëndimit te kalorësit skithë të lindjes, Europa nuk ishte kurrë një fis i vetëm – por një udhëkryq i shumë fiseve. Disa u zhdukën, disa mbijetuan, të gjithë lanë trashëgimi që formësuan kombet, gjuhët dhe ADN-në e Europës.

________

Burimet:

https://sq.m.wikipedia.org/wiki/Ilir%C3%ABt

***

https://de.m.wikipedia.org/wiki/Illyrien_(Provinz)

***

https://diercke.de/…/europa-am-ende-der-herrschaft…

***

https://sinchi-foundation.com/what-is-the-oldest…

***

https://www.genealogy.thepenry.net/…/major_ethnic…

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Ethnic_groups_in_Europe