Pashtriku.org, 18. 10. 2013 – (Esse për librin “Grishja e Florimontit” i Moikom Zeqos, 2004) – Duke dashur të mësoj diçka më tepër për këtë emër të çuditshëm me të cilin shkrojti një libër – Dr. Moikom Zeqo, iu afrova një “shkrimtari” “të njohur” për botime të shpeshta librash si në Shqipëri dhe në emigracion (shkruan çdo ditë në orët e mëngjesit në një kafene të Athinës) dhe e pyeta: “Ç’është Florimonti?”. Ai hoqi syzet me skelet të verdhë ari të cilat i përdor kur shkruan dhe kur lexon shkrimet e tij të imta, fërkoi sytë e lodhur (kështu bëjnë shkrimtarët që duan të thonë se të shkruarit është punë e lodhshme!) dhe si u mendua pakëz m’u përgjigj: ”Më duket se është shtëpi botimi i mikut tënd Moikom Zeqo në Tiranë!” U shtanga. Këtë e dija dhe unë shumë më mirë se ai. Domethënë, si do të më përgjigjej po ta pyesja për Skënderbeun? Se na qenka një statujë në qendër të Tiranës? Me fjalë të tjera përgjigja e tij ishte e mangët ose dinake, nga mosdija. Mirëpo unë besoja gjithnjë se një shkrimtar njeh më shumë gjëra nga ato që shkruan se, helbete i duhen rezerva. Megjithatë nuk mund ta shaj njeriun, atë përgjigje gjeti rastësisht atë më dha. Edhe unë që (nuk) jam shkrimtar (të paktën jo me atë kuptim të shkrimtarëve që kanë botuar gjithë ato libra kur unë s’kam botuar asnjë, sepse më mungonin gjithnjë «paratë në dorë» si kërkojnë shtëpitë tona botuese…) megjithëse kam pasur nderin të kem pothuajse të gjitha librat e Moikomit tonë që janë botuar nga… «Florimonti» i tij nuk dija shumë gjëra për këtë figurë gati mitike, madje as që e kisha vrarë mendjen pse Doktori ynë kishte zgjedhur këtë emër për Entin e tij botues. Megjithëse e kam bërë zakon që kur dua të mësoj diçka të re «të vjetër» hedh nga një sy në librat e Moikom Zeqos që shumë herë janë shndërruar si burim enciklopedik për mua, por domosdo nuk mund të krenohem se kisha gërmuar ndonjë gjë për Florimontin. Nga ana tjetër duke pasur si parim se «zbulimi» i disa figurave të reja (të vjetra) legjendare ose mitologjike, nuk kanë për ta ndihmuar më tej shqiptarin e sotëm që të faktojë «ekzistencën» e tij ballkanike (kjo është e padiskutueshme!) i përmbahem këtij parimit dhe nuk brengosem shumë kur shikoj se disa të «tjerë» përpiqen t’i vjedhin historinë Shqipërisë, akoma dhe atë, Gjergj Kastriotin Skënderbeun.
– DR.MOIKOM ZEQO –
Ka të ngjarë që kjo të duket pak cinike. Por do të përpiqem t’ju bind, edhe sikur të mos bindeni, me argumenta. Moikom Zeqo ka për zemër të shkruajë në përgjithësi për kohën «Paraskenderbejane» duke gërmuar në shekujt e errët të mesjetës, duke mos lënë akoma dhe errësirën otomane pa u përpjekur ta ndrisë me penën e tij. Çdo libër i tij është një «stacion» historik, edhe sikur të ketë përmbajtje mitologjike. Atij i parapëlqen helenizmi, bizantizmi, bektashizmi, akoma dhe kristianizmi (Krishtin e ka shumë për zemër!) (Kënga e Këngëve, Mes Laookontit dhe Krishtit, Fjalëkryqet e Babilonisë, akoma dhe Syri i Tretë dhe Kështu foli Mona Liza!) dhe unë do të qëndroj pakëz tek helenizmi që mund të krenohem se e njoh mjaft mirë. Nuk ka dyshim se helenët e lashtë ishin globalistët“ e parë dhe kjo e tregon se si ata u shpëndanë kudo në botë, duke ngritur, kolonitë“ e tyre në mes të popujve të ndryshëm që ma merr mendja se bëhej po në bashkëpunim me këta popuj që asokohe quheshin, barbarë“. Ështe pra mëse e natyrshme dhe e logjikshme që grekët e sotëm të krenohen me të kaluarën e tyre të lavdishme. Mirëpo, këtu del pyetja:
– ç’kanë të përbashkët grekët e sotëm me helenët e lashtë?
– Absolutisht kurrgjë!
Dhe kjo për disa arsye (këtu nuk do të flasim për përzierjen e popujve dhe se pas kaq shekujsh dhe popujsh që kanë kaluar në këtë tokë të bekuar si vështirë gjen në damarin e grekut të sotëm ndonjë pikë gjak nga ai i lashtësisë!) nga të cilat më kryesoret: kristianizmi dhe otomanizmi. Kristianizmi u bë varrmihësi kryesor i madhështisë helenike dhe dihet se „baballarët“ e kishës ortodokse kristiane tehun e shpatës së tyre e drejtuan kundër ideve të pavdekshëm të kulturës së lashtë helene. Për njëmijë vjet në „Perandorine Lindore“ që u quajt Bizant, gjuha zyrtare ishte latinishtja. Madje çdo përpjekje për të kujtuar fjalën e shkruar filozofike të lashtësisë konsiderohej “tradhëti“, „heretizëm“ dhe për këtë nuk pagoi vetëm inteligjecia e kohës që u detyrua të mirret plotësisht me librat e shenjta kristiane, por akoma dhe perandorë që guxuan të përpiqen të zhvarrosin kulturën e lashtë helene (kujtoni këtu Jani Ligjshkelësin, nipin e Konstandinit të madh i cili u masakrua në mënyrë të egër sepse ishte përkrahës i kulturës helenike!).
Bizanti nuk ishte veçse një „gjigand“ i përbindshëm shumëkombësh që kufizoi dijen brenda mureve të manastireve duke shfarosur gjithçka që të kujtonte Greqinë e Lashtë. Sinqerisht kurrë nuk kam kuptuar kur dhe si ka ekzistuar ajo që quhet „humanizëm kristian“ as kam mundur se kur dhe si u vunë në jetë të ashtuquajturat mësimet e Jezuit. Kristianizmi pra zhduku plotësisht „globalizmin“ e helenëve të lashtë. Pas kesaj erdhi otomanizmi…që mund të konsiderohet „shpëtimtari“ i „helenizmit“ por dhe „ballkanizimi“ i helenëve që tashmë u shndërruan në grekë të mëpastajshëm të cilët i njohim më së miri si I njohim të gjithë popujt e „ballkanizuar“ nga pushtimi otoman. Pushtimi otoman pra mbolli nacionalizmin e egër, fanatizmin fetar dhe përçarjen e madhe e njohur si fuçi baruti ballkanik.. Kjo pra është e padiskutueshme: Perandoria otomane krijoi ballkanizmin e sotëm jo vetëm në Greqi por në të gjithë popujt e rajonit. A nuk ka greku i sotëm të gjitha tiparet e çdo ballkanasit: fanatizmin, shovinizmin, prepotencën, kompleksiteti i të humburit, mendjemadhësinë, vjedhjen dhe përbuzjen e të gjithë të tjerëve çka do të thotë racizmin më të egër të kohës? Do të thoshte ndokush se greku i sotëm ka me se të krenohet, ka me se të nderohet dhe kështu do të ishte e natyrshme që të nderojë dhe të respektojë dhe popujt e tjerë që nuk kanë një të kaluar kaq të lavdishme…A, jo! Greku i sotëm i do të gjitha, nuk pranon asgjë për popujt e tjerë dhe ofendon ose përbuz në mënyrë të paturpshme të gjitha vlerat e popujve të tjerë…Kështu bën dhe shqiptari, serbi, bullgari etj., e të tjera. Me fjalë të tjera sa e ndihmojnë ballkanasin e sotëm duke i u kthyer së kaluarës dhe duke u krenuar me figura legjendare? Mos këto „figura“ ushqejnë pikërisht këtë fanatizëm nacionalist?
Mund të them se e kanë dëmtuar sepse kanë ushqyer „mendjemadhësinë“ e injorantit! Këto radhë ka mundësi të kuptohen si një rreptësi dhe cinizëm të tepruar, por meqenëse thuhen pikërisht nga një njeri me koncepte „ballkanike“ duhet të kenë vlerën e një autokritike të përgjithshme dhe duhet të kuptojmë tekefundit se duke iu referuar vazhdimisht „të kaluarës së lavdishme“ kurrkënd nuk e ndihmon ballkanasin e sotëm që të mos mbetet i prapambetur, injorant, mendjemadh, kusar, fanatik dhe kokëfortë. Meqenëse kohët e fundit edhe ballkanasit kanë filluar të zgjohen sado pak, t’i largohen me hapa të ngadalshme nacionalizmit kriminal, kam përshtypjen se ushqimi i tepruar i krenarisë kombëtare e dëmton këtë evolucion. Nga ana tjetër kemi dukurinë e Greqisë që është bërë Europë (anëtare e BE dhe e NATO- prej fillimit të tij) e cila herë pas here i kthehet nacionalizmit barbar, nuk pushon të çirret për krenarinë helene, për madhështinë e lashtësisë dhe këtë e bën në mënyrë kaq të egër sikur ka frikë se mos dikush do t’ia vjedhë!
Këtu kemi të bëjmë edhe njëherë me dukurinë „ballkanike“ që nga mbeturinat e bizantizmit deri tek të otomanizmit, sëmundje këto që kurrë nuk janë shëruar nga gjaku i ballkanasve. Por kemi dhe një dukuri tjetër greke: mbizotërimi i jetës së vendit nga besimi fetar çka të kujton mesjetën, ose vendet më të egra islamike. Madje fanatizmi arrin deri aty sa të konsiderohet krishtërimi ortodoks si pasuri greke. Çdo ortodoks në botë është dhe grek, thonë fanatikët dhe kjo në kuadrin e një fanatizmi nacionalist të egër, ushqehet në mënyrë të paturpshme nga klerikët që supozohet se i „shërbejnë vetëm fesë dhe njerëzimit“ dhe kurrësesi një kombit të caktuar..“ Këtu kemi një ndryshim të madh nga vendet e tjera ballkanike ku besimi fetar është zbehur plotësisht vitet e fundit megjithë përpjekjet që u bënë pas shembjes komuniste që ta venë në shërbim të nacionalizmit të egër (kujto Bosnje e Hercegovinën dhe Serbinë-Kosovën).
* * *
Ç’lidhje mund të kenë të gjitha këto me librin e Moikom Zeqos, “Grishja e Florimintit“? Moikomi në të gjitha librat e tij tregon një globalizëm interesant „ballkanik“ Krenohet me të gjitha vendet ballkanike, por ka si shumë për zemër Shqipërinë dhe qytetin e tij të lindjes, Durrësin. Kudo gjen Durrësin e tij sikur të jetë qendra e botës! Kjo dashuri është menjimend mallëngjyese dhe ke përshtypjen se edhe sikur të mos kishte lindur një Florimont, ose Aleksandër Moisi në Durrës, Moikomi do t’i kishte shpikur që të ngrejë në qiell qytetin e tij të lashtë. Nganjëherë beson se ai ka lindur qëkurse u hodhën themelet e para të këtij qyteti bregdetar dhe se ka qenë bashkëqytetar të Komninu, të Gjergj Elez Alisë, të Florimontit, Onufrit dhe së fundi të…Aleksandër Moisiut. Në mozaikët e lashtë të qytetit antik patjetër do të gjesh të pasqyruar fytyrat e tij simpatike. Por, a mjaftojnë të gjitha këto që të shpërthejmë me një libër të tillë poliedrik, si është Florimonti i tij? Që ta kuptosh këtë duhet të mendosh dhe të jetosh si Moikom Zeqo. Se nuk është e mundur që të shkruaj faqe të tëra shpjeguese drejtuar bijës së tij, Arnise (sa do të interesohen pasardhësit tanë për shkrimet tona? Askush nuk mund ta dijë!) duke i radhitur me dhjetra e dhjetra arkiva që vetëm ai mund t’i zbulonte dhe në fund, me “paturpësinë” që e karakterizon i thotë vajzës se kjo na qenka testamenti i tij!
Më duket se Moikom Zeqo pas çdo libri që shkruan beson se ka arritur kulmin e krijimtarisë dhe se kjo është…fundi. Edhe kur Arnisa ishte dhjetë vjeç, atje në një park të Uashingtonit ai i sillej me inteligjencë vajzës duke i folur për shqetësimet e tij dhe se gjoja i tregonte përralla dhe më e lezeteshmja, edhe atëherë gjoja shkruante testamentin e tij! Domosdo Florimonti ështe një libër i mirë dhe tepër-tepër interesant, por kurrësesi nuk duhet pranuar si…testament të një shkrimtari. Duke shkruar pra herë pas here testamente, kam frikë se Arnisa nuk do ta…besojë përderisa babai i saj sillet akoma si adoleshent! Sepse edhe ajo, (që duket se e ka llastuar si tepër babanë e saj dinak!) si të gjithë më dashamirësit e tij, presim vepra të tjera akoma më të mira, më të përsosura sepse ai tashmë ka arritur pjekurinë e plotë të krijimtarisë (jo të moshës!)
Ja, pasi e kritikuam ashpër, pyesim drejtepërdrejt:
Ç’është “Florimonti”??
Nuk e di.
Unë nuk e di dhe jam i sigurt se askush, përveç vetë autorit, nuk mund të japë një përgjigje të kënaqshme kësaj pyetjeje. Unë besoj se Florimonti nuk ka qenë veçse mjeti që ai të krijojë një vepër poliedrike (të shumëanshme mund ta quajmë shqip?) ku ndërthuret historia me mitologjinë, e vërteta me të rremen, dëshira me realitetin, fantastikja me realen, zmadhimi i dukurive historiko-mitologjike me rrëfime të mrekullueshme, kërkimi dhe studimi në vetvete, dëshira për të komunikuar dhe për të krijuar një “hero” të ri, besimi me mosbesimin, dashuria e pakufishme “patologjike” ndaj Durrësit të tij që mundim ta quajmë “mëmëdhe” të tij se duket që Shqipëria nuk është veçse një shtrirje e Durrësit të sikur….i gjithë vendi të quhet Durrës, ashtu si shumë herë na bën të besojmë se të gjithë artin shqiptar e përfaqëson një emër i vetëm, Onufri.
Ndoshta bëj gabim dhe kjo sepse nuk e kam kuptuar mirë veprën, prandaj dhe po e rilexoj (sa vepra kanë nderin të rilexohen aty për aty?) por jam i sigurt se ky libër nuk është një libër i zakonshëm, nuk është një “roman” (megjithëse nuk i mungon miti), nuk është “histori” (megjithëse është plot ngjarje dhe rrëfime historike), nuk është një “studim” (megjithëse analizon dhe shpjegon shumë dukuri mesjetare, gjuhësore, historike, letrare, artistike, estetike kombëtare). Nga ana tjetër, megjithëse predikon se na qenka “një shkrimtar globalist dhe më ngusht ballkanik” (nuk e thotë me zë të lartë këtë por e gjen kudo në veprën e tij) ai nuk shpëton dot nga ndjenja e thellë e atdhedashurisë dhe rracës së tij kokëkrisur. Megjithatë askush nuk mund të mohojë se Moikom Zeqo është një nga përfaqësuesit më të denjë të krijimtarisë ballkanike të dhjetëvjeçarëve të fundit.
Ndonëse i dashuruar deri në kulm me “Durrësin dhe Arbërinë” ai dallohet për dashamirësinë dhe nderimin që u bën popujve të tjerë madje është nga ata shkrimtarë që rrallë do të gjesh një fjalë fyese për popujt e tjerë akoma dhe për besimet fetare të tjera në botë, ndonëse ai është mysliman i krishterë (ateist sipas mendimit tim…e kam thenë dhe herë tjetër) “Florimonti pra është një libër që nuk mund të cilësohet me përpikmëri por as afërsisht. Aty mund të gjesh nga të gjitha ashtu si mund të gjesh me dhjetra fjali të huaja, sidomos latine të papërkthyera (sikur lexuesi është i detyruar të dijë latinisht dhe gjuhët e tjera që zotëron shkrimtari!!) por mua me kanë mallëngjyer së tepërmi ato “bashkëbisedime” që ai bën me të “vdekurit e gjallë” dhe me të “gjallët e pavdekshëm”. Ai merr guximin dhe bisedon me Mahir Domin, me Don Kishotin (!Këtu kemi monolog…) ku na zbulon se Servantesi u frymëzua për librin nga një dorëshkrim më të vjetër arab…, gjen pasardhësit ilirë të Aleksandrit “të madh” në Afganistan (këta kërkon kohët e fundit t’i helenizojë Greqia dhe t’u shpjerë aty “qytetërimin shkatërrues” duke i mësuar si të hanë gjëra të shijshme në “Fast Food” si të pijnë koka-kola dhe të vishen me “bluxhins…!), pastaj i sulet Arnisë me letrën e tij katastrofale (testament!) por shumë-shumë interesante(!) dhe këtu kujtohet se duhet të shkruajë për …Florimontin.
Këtu sikur kemi një rrëfim në kërkim e sipër, madje çdo kryefjalë fillon me Florimont, Florimont (po, po dy herë!) vetëm aty nga fundi “harron” (qëllimisht) dhe ia nisën…”Durrës, Durrës…) Kjo vepër nuk është për një lexues i zakonshëm. Po nuk pati (lexuesi) durim dhe etje për të mësuar nuk mund ta lexojë. Mund të themi se i drejtohet një numri të kufizuar lexuesish, nëqoftëse nuk do të marrim parasysh mënyrën e bukur dhe kaq të dendur të shkrimit të Moikomit. Po, ai shkruan shumë dendur, shkruan data historike, ashtu dhe të krijuesve të tjerë, por harron në fund të na japë një bibliografi të gjatë, por kjo kuptohet se për përmasat e materialeve të Moikom Zeqos do të duhej një libër të dytë që të radhiteshin të gjithë ato që quhen “bibliografi”. Si rrjedhojë nuk është e mundur të rekomandojmë këtë vepër ta lexojnë ata që lexojnë “romanca të verdha arlekin.” (Ndonëse edhe “Florimonti” i Zeqos nga një libër kalorsiak është marrë!) Meqenëse këtu kemi një përzierje të së vërtetës historike me mitologjinë dhe gojëdhëna, duhet të kesh njohuri pak më lart nga mesatarja që të hysh në thelbin dhe si ta kesh rilexuar, ta lexosh përsëri.
Tani merrni me mend një bashkëbisedim ndërmjet Homerit dhe…Faik Konicës. Nuk e di se si i lidh këta të dy shkrimtari, por edhe duke lexuar mendimet e tyre (të vërteta dhe të sajuara nga Moikomi) a nuk është një dukuri e paparë ndonjëherë? Kujtoni se është lehtë të shprehësh mendime për Homerin (askush nuk mund të vërtetojë qenien e tij si poet real!) dhe pastaj të radhitesh ato të Faik Konicës (ekzistenca e tij është e…vërtetuar!) dhe ai nuk harron të hedhë ndonjë thumb ndaj “përtacisë” së Faikut që shumë vepra i la në mes (të pambaruara!). Unë do të thoshja se nuk duhet harruar se të gjithë jetën Faiku e kaloi jashtë Shqipërisë së tij dhe i shikonte pakës shqiptarët si të huaj dhe nuk pushonte t’u jipte këshilla “europjane” të civilizuara nga larg gjë që e bëjnë shumë kalemxhinjë të sotëm që jetojnë larg atdheut të tyre dhe që kanë fituar aty për aty urtësinë dhe “kulturën” europjane! Duke qenë pra në mërgim Faiku dhe duke e ditur se kishte një popull qind për qind (aristokracia nuk është popull) analfabet, kur arrinte në mes të një vepre që e kishte nisur me kaq entuziazëm e frymëzim, kujtohej se s’kishte kush ta lexonte! Dhe kështu e braktiste! (mos më thoni se nuk është një justifikim tepër origjinal dhe shpëtimtar??). Bëhet shumë fjalë për përkthimet homerike. Miku im i mirë Moikom Zeqo duhet të dijë se janë bërë me qindra përkthime të Iliadës dhe Odisesë në radhë të parë nga greqishtja e lashtë në atë të sotme dhe mund të jetë i sigurtë se asnjë nga këta përkthime nuk ka arritur përsosmërinë e origjinalit (një nga këta përkthime ka bërë dhe Kazanxaqis që ai e admiron kaq shumë…) Prandaj është e kotë të mirremi me hollësira se ç’pret ti nga një francez prepotent kur as vetë grekët nuk mund ta përkthejnë në mënyrë të përkryer Homerin e tyre të papërsëritshëm? Dihet se përkthimi është njëfarësoj “rikrijimi” dhe askush nuk mund të krenohet se ka bërë një përkthim pa asnjë ndërhyrje ose ndryshim të vogël. (Ai vetë është përkthyes si edhe shkruesi i këtyre radhëve!) Florimonti“ nuk është një libër më vete, është „shumë libra“ së bashku. Për mua pjesa më interesante dhe më e bukur (pa nënvleftësuar kurrësesi pjesët e tjera) është ajo e «bashkëbisedimeve» me të vdekurit e «Pavdekshëm“ dhe kryesisht me Milan Shuflaj, Faik Konicën, Hamondin, Theofan Popa dhe patjetër me «të Gjallët me të Gjallët» që domosdo fillon me Makabe Zaharian e tij (deri pak kohe besoja se ishte një personazh i sajuar nga Moikom Zeqo por tani e di se ekziston aq sa ekziston dhe pjesa tjetër, Moikom Zeqo!) dhe së fundi bisedën me Dritëro Agollin. Të gjithë këta, duke filluar nga Mahir Domi, dhe deri tek Dritëro Agolli bëhen subjekt studimi për vetë shkrimtarin i cili me një dinakëri të admirueshme i ve në sherbim të mendimeve të tij, i bën të përforcojnë idetë dhe synimet e tij dhe kjo, gjithnjë duke i lënë «bashkëbiseduesit» të kenë «mendimet» e tyre të shprehura në kohëra të ndryshme.
Nga Milan Shuflai (të cilin e kam admiruar pa e njohur mirë veprën e tij» mësojmë se përveç studimeve të tij albanologjike ka botuar dhe një roman me subkjekt shqiptar «Konstandin Balsha» i cili akoma nuk është përkthyer në gjuhën shqipe. Është e çuditshme, por ky njeri që u sakrifikua për shqiptarët nuk është njohur me veprën e tij në këtë vend tejet mosmirënjohës. Po, njohim veprat e Borgesit, të Kazanxaqit, të Dostojevskit, të Uitmanit, (dhe mirë bëjmë!) por kemi harruar të njihemi me Shuflain! Këto janë mangësi të papëlqyeshme dhe kryesisht të palejueshme për një vend që ka nevojë kaq shumë për kulturë, për mendime pozitive nga të huajt që jo gjithnjë janë kaq dorëlëshuar.
Duke lexuar pra Moikomin njihemi me shumë gjëra, por do ta pyesja: kur gjete veprën e shkrimtarit Aimon De Varannes dhe na e jep në dorë me kaq dashuri, pasion dhe kaq duarlëshuar pse na le pa na dhënë në dorë dhe Konstandin Balshën e Shuflait të cilin ti do ta dish ta pasurosh dhe të shkruash një libër të dytë mbi librin e Milanit (si i flet ti)? Ky është një mendim dhe një nxitje që të fillosh të shkruash një…testament të ri. Bashkëbisedimi i tij me Faik Konicën, është shumë interesant dhe këtu gjejmë disa radhë të shkruara me penën e papërsëritshme të Faikut. Konica këtu bën fjalë për disa përkthime (këtu hidhet dhe thumbi i veprave të lëna përgjysëm) rreth figurës së Skënderbeut. Si na rradhit mjaft botime të njohura dhe të panjohura për ne, qëndron tek libri Dr. James M. Ludlow i cili bëri të njohur Skënderbeun tek amerikanët dhe këtu është fjala për një «hyrje» që Faiku kishte shkruar më 1922 në botimin shqip të librit nga Vatra. Por këtu edhe njëherë Moikomi «na e dredh…» Ndërsa prisnim të vazhdonte bashkëbisedimin me Konicën, ai nis një «monolog» që në përgjithësi ka të bëjë me James (Xhejms) Xhojs…dhe me Uliksin e tij të famshëm. Duket qartë se Moikom Zeqo „admiron“ në mënyrë të veçantë Xhojsin, ndoshta sepse edhe ai shkruan pothuajse njësoj si ai! Nuk them se Xhojsi ka ndikuar tek Zeqo – them se kanë një ngjasi të çuditshme në të shkruar dhe në të menduar, të dy krijojnë një «konfuzion të qëllimshëm» duke lënë gjithnjë „lexuesin“ të vënë rregull në mendimet dhe synimet e tyre. Kjo metodë e të shkruarit bën që të nxiten „të tjerët“ (kritikët ose studjuesit, akoma dhe dashamirësit) të shkruajnë një …libër të ri me vërejtje, sqarime, lavdërime, akoma dhe kritike, por kjo e fundit është shumë e vështirë kur shkrimtari të jep në dorë një libër me kaq fakte, kaq fantazi, kaq rrëfime, qofshin ato dhe mitologjike, saqë s’di kë të zgjedhësh dhe për kë të flasësh?
Si t’i kundërshtosh (fjala bie) mendimet e tij për Xhojsin, për Homerin, Hamondin, Shuflaj, akoma dhe për Konicën? Kjo ama s’do të thotë se edhe ne lexuesit e thjeshtë nuk kemi të drejtë të kemi vlerësimet tona të «padjallëzuara» për të gjithë këta. Por, ai që krijon një paralelizëm që fuqizon dhe nxit mendimet e ndërlikuara të një hapësire që ka të bëjë me të ardhmen e rrëfimit shumëplanësh duke iu referuar së kaluarës, është pa diskutim Makabe Zaharia që unë besoja se ishte kijesë e fantazisë së shkrimtarit dhe jo «njeri i vërtetë». Duke lexuar «shkrimet» e tij në të gjitha librat e Moikom Zeqos, të le të besosh për një «bashkëautor» që gjithnjë përpiqet të sqarojë vetë shkrimtarin dhe jo lexuesin gjë që bën të mendosh se ke të bësh me një «kujdestar» të rreptë por gjithnjë dashamirës dhe admirues i Moikom Zeqos. Edhe «bashkëbisedimi» i këtueshëm nuk është më pak «sqarues» deri «shpëtimtar për shkrimtarin i cili, ndonëse gjen «kundërshtarin» e rreptë, nuk pushon të mbështetet në fjalën dashamirëse të Makabe Zaharias i cili duket se ka marrë përsipër barrën e rëndë të analizojë, të kundërshtojë, të konfirmojë dhe së fundi të lavdërojë mikun e tij «të vjetër» Moikom Zeqon. Kësisoj nuk mundim të mos pranojmë se sa herë takojmë fjalën e Makabes në librat e Moikom Zeqos, ndjejmë njëfarë «ngushellimi» të ngrohtë se dikush tjetër ka mundur të «qortojë» ose të «analizojë» deri sa të kritikojë këto krijime marramendëse që kanë gjithnjë një rëndësi të veçantë në fushën e kërkimit, studimit dhe rrefimit të mirfilltë. Në këtë drejtim pra, duke mos dashur të ndjekim gjurmat e «kritikuesit» të përhershëm të këtyre krijimeve, jemi të detyruar të kërkojmë rrugë të reja, por si të bësh «novatorizëm» kur e gjithë kjo krijimtari nuk është veçse një «shteg i ri» në fjalën e shkruar, jo vetëm në Shqipëri, por dhe më gjerë?
Ka mundësi që në kohëra të tjera-të së kaluarës Zeqon ta quanim «surrealist», por tani që janë kapërcyer të gjitha normat dhe rregullat (pse vallë të ketë norma dhe rregulla në mendimet e njerëzve?) e të ashtuquajturës «letërsi tradicionale» pse të mos vemë në lëvizje arsyen tonë që të gjejmë synimet dhe dëshirat e shkrimtarëve të tillë si Xhojsi apo Moikom Zeqo? Do të thoni, se në përgjithësi krijuesi nuk i shpreh në mënyrë të hapur këto, por po të ngjiste kjo, ç’do të bënin kalemxhinjtë e ndryshëm që quhen «analistë» «kritikë» «studjues» e më the të thashë? Prandaj besoj se Makabe Zaharia, ndonëse e pasuron dhe e mbështet fjalën e shkrimtarin, nuk arrin kurrë në atë skaj sa të konsiderohet se na ka paraqitur veprën e Moikom Zeqos duke na ndriçuar ato anë që nuk mundim t’i kapim ne lexuesit e thjeshtë. Si rrjedhojë kemi të bëjmë me krijimtarë «paralele» dhe duket se Moikomi e ndien veten më të sigurt, më të aftë dhe më të qartë kur ka të bëjë me «sqarimet» e Makabes së tij. Ai, Moikomi, gjen rastin të bëjë një paraqitje të gjatë dhe interesante të një figure të harruar të letrave shqipe, të Vehxhi Buharasë. Por nëpërmjet Buharasë (duke përdorur gjithnjë Dritëro Agollin si dëgjues) ai bën një analizë të gjatë të poezisë madhështore persiane, duke filluar nga Firdusi (Shah Nameja ishte përkthyer nga Buharaja) dhe kalon në Omer Khajamin që është përkthyer nga Noli i madh dhe kalon në një pe të kuq të gjithë madhështisë së poezisë persiane (edhe këtu nuk harron ta krahasojë me atë të helenëve të lashtë…).
Nuk ka dyshim se këtu kemi një nga pjesët më interesante të librit „Florimont“ dhe le të mos ketë të bëjë aspak me përmbajtjen e vetë librit, po të përjashtojmë atë nxitjen e mençur të një miku që i thotë diku: «Mirë bën që shkruan për Florimontin.» por dihet se kur fillon të përshkruajë dhe të analizojë Moikom Zeqo si vështirë t’i ndërpresësh furinë e zhvillimit të arsyetimeve, të fakteve, të burimeve dhe kryesisht të sugjerimeve ndaj dëgjuesit ose lexuesit. Këtu Moikomi nuk harron të flasë për Eposin e Veriut, nuk mungon të bëjë krahasime për epose në përgjithësi por edhe njëherë ai arrin të ngrejë lart vendlindjen e tij, Durrësin. Një njeri që ka udhëtuar kudo (pothuaj) në botë dhe ka mbetur kaq shumë i gozhduar me madhështinë e vendlindjes ose duhet të jetë shumë romantik, ose tepër praktik dhe njeh shumë mirë se një gur po e lëvize nga vendi ku ka mbetur shekuj të tërë, nuk i dihet më ku do të rrokulliset. Besoj se këta të dy (Moikomi dhe Dritëroi) janë shkëmbinj që kanë rrënjë të thella në tokën mëmë dhe askush nuk mund t’i lëvizë dhe do të mbeten gjithnjë atje, të gjallë, të pastër, të nderuar. Unë nuk do të përshkruaj bisedën, ose më mirë…monologun e gjatë të Moikomit, por dua të lë lexuesin ta lexojë vetë dhe të shijojë urtësinë e një shkrimtarit të madh dhe njohuritë e një studjuesi të pasionuar. Por nuk mund të mos shpreh „brengën“ time të madhe. Pse përdoren kaq fjalë të huaja kur nuk është nevoja?
Si të kuptoj unë mosnjohësi i gjuhëve të huaja ç’do të thotë „paradigma..“ «thagma» kur besoj se kemi kaq fjalë te bukura shqipe? Pse vallë nuk përdoren me fjalët «shembull» «çudi» «përvojë» «drejtëshkrim», apo konsiderohen fjalë «barbare»…enveriste? Ndonëse kemi të bëjmë me një libër «historik», ndonëse kemi të bëjmë me një drejtim të caktuar të fjalës shkencore, nuk e kuptoj përse këtu duhet domosdo të përdoren fjalë që nuk mund të kuptohen e shijohen më mirë nga lexuesi? E dini ç’më kujtojnë shkrime të tilla qoftë shkencore ku përdoren në mënyrë këmbëngulëse atë fjalor (nuk them ..leksik!) (Sidomos letra e çuditshme e njëfarë Liri Sokoli, ose Silke Blumbach (!) të cilën, nuk e di pse, botohet e plotë në libër) që nuk është e mundur të kuptohet nga një lexues i thjeshtë? Më kujton luftën shumëvjeçare të gjuhëtarëve grekë në mes të «katharuvesianëve» dhe të «dhemotikanëve» në shekullin 19-të dhe në gjysmën e parë të shekullit të kaluar! Ata që gjoja flisnin për gjuhën e «pastër» (katharevusa) kishin krijuar një gjuhë artificiale, bastarde që nuk e fliste as e kuptonte greku i thjeshtë, kurse ata që donin demotiki, donin të përdorej pikërisht gjuha e gjallë që flitej dhe kuptohej nga populli.
Kështu, pas shumë dhjetëvjeçare luftë dhe përçarje gjuhësore, vetëm në vitin 1976 u vendos me ligj që të përdoret në shkolla gjuha e popullit, domethënë «demotiki»! Mos edhe tek ne po krijohet një gjuhë «katharevusa» të të ashtuquajturës «inteligjencë» e cila parapëlqehet të dallohet nga «populli harbut»?Këto vërejtje nuk kanë të bëjnë vetëm me shkrimet e Moikom Zeqos të cilat unë i vlerësoj shumë lart, por në përgjithësi me praktikën e viteve të fundit që të «pasurohet« (më mirë të varfërohet) gjuha e shkruar me fjalë të huaja. Dikur isha grindur me Arshi Pipën për çështjen e «Gjuhës së njësuar letrare shqipe». Ai ishte në mënyrë të prerë kundër kurse unë (edhe në kohën e diktaturës grindeshim jashtë Atdheut, mos u brengosni!) e përkraha si një fitore të madhe të kombit shqiptar. Ai, që të më bëjë të tërhiqem me kishte pyetur: „Si është e mundur të përkrahësh gjuhën enveriste?“ (Aso kohe çdo gjë që bëhej në Shqipëri ishte…“enveriste“) Unë i solla si argument se kjo gjuhë ishte përqafuar nga kosovarët dhe shqiptarët e tjerë të Jugosllavisë dhe kjo ishte një fitore e madhe… E, atëherë shkrimtari „i shquar“ Arshi Pipa deklaroi: „Kjo gjë do të zemërojë me të drejtë serbët! Intelektualët kosovarë janë sherbëtorë të Tiranës dhe të Enverit…Adoptimi nga ata të kësaj gjuhe bastarde është gabim tragjik, antikombëtar…“Nuk e di çfarë quajnë „kombëtare“ njerëz të tillë dhe padashur kurrësesi të bëj krahasime të tilla me të sotmen, nuk mund të mos shpreh në mënyrë të qartë brengosjen time për mosrespektimin e gjuhës së njësuar letrare nga shkrimtarët e sotëm, ose nga ata që na paraqiten si shkrimtare. Prandaj do të doja që nga pena e Moikom Zeqos të dalin shkrime të pastra, por dhe të fillojë të mbrojë gjuhën, ndonëse me sa di nuk është „gjuhëtar“. Por, besoj se nuk është domosdo e nevojshme të jesh gjuhëtar që të kuptosh dhe të mbrosh gjuhën tënde. (E di se miku im Moikom më kupton mirë…). Nuk është ashtu? (Shtimi për çështjen e gjuhës, në qoftëse ju duket i pabotueshëm me shkrimin e mësipërm, mundni ta ndani nga ai që ka të bëjë me „Florimontin“.) /Athinë, 11 gusht 2004/
*) Autori është Shkrimtar, përkthyes, autor i disa librave artistikë dhe me esse. Jeton në Greqi.
