MOTIVE JETIKE
Nga Meti Rexhepi
Hysen Këqiku: “LULELALET VESHIN PETALE”
(Poezi dhe tregime për fëmijë)
Shtëpia botuese, KURORA, Gjilan, 2023
Libri i radhës “LULELALALET VESHIN PETALE i ”Hysen Këqikut, autor i frytshëm për fëmijë e të rritur, lëndën e vjershave që e solli në këtë vëllim e shtroi brenda katër ciklesh, që përfshijnë dyzet vjersha dhe gjashtë tregime të shkurtë, renditur mes vjershave. Vjershat dhe tregimet kapin kryesisht fillim-kërshërinë e moshës më të re, që nga ajo parashkollore dhe moshën e fëmijëve, të cilët vijojnë si nxënës në klasat e fillores, që nga e para deri tek e nënta por, lexuesit mund të jenë të gjitha niveleve.
Libri “LULELALET VESHIN PETALE” hapet më vjershën simpatike “ JETË PA HUQE.” Kjo vjershë i përket tipit të poezisë me rima të puthitura a-a, b-b. Si e tillë vjersha sjell një rrjedh ritmike me saktësi shprehjesh, që përshkohet me një frymë të lehtë dhe atmosferë të ngrohtë, të kthjelltë e të hareshme; pikërisht ashtu sikur duhej të niste e të vazhdonte jeta e moshës fëmijërore. Megjithatë, gjatë shtjellimit të mëtejmë për këtë moshë, për botën magjike të kësaj moshe, jo gjithçka do të rrjedh qumësht e mjaltë, ngase edhe mbi këtë nivel të rritës, poeti sheh si bie breshëri i brengave.
MALLËNGJIMI PËR “PIONIERI-N”
Në ciklin e titulluar “NOTAT E ZEMRËS SIME”, katërmbëdhjetë vjershat e përfshira brenda ciklit dhe një tregim i shkurtë; autorin e joshin kryesisht tri motive: rikthimi jo pa dridhje mallëngjyese tek revista e këndshme letrare për fëmijë e të rinj “PIONIERI”; mandej copëza motivesh shkollore, si dhe ana edukative në tregimin “GABIMI.”
Revista letrare-artistike për fëmijë “PIONIERI” në faqet e saj, ua dha mundësitë e para letrarëve të rinj, t`i shihnin vjershat me emrat e tyre të publikuar dhe, ta ndjenin kënaqësinë e publikimit. Kjo revistë letrare në çdo rrethanë në Kosovë vijonte daljen e saj mujore, si njëra nga revistat më të dashura për lexuesit e vegjël shkollarë. Padyshim shpërndarja e revistës pritej me ëndje nga lexuesit e vegjël, madje edhe atëherë kur:
“Një vetëtimë diku flakëroi
Pasuan krisma në veri,
-Këtu unë rri, këtu qëndroj
Më mbro të lutem hirësi!”
Autori i këtij vëllimi artistik me doza të lehta mallëngjimi, në katër poezi të këtij cikli, i qaset revistës “PIONIERI”, si vazhdimësi e një lloji abetareje… Kështu, i shfaqej droja legjitime poetit nga shtrëngatat e kanosjes ekzistenciale dhe, paralajmërimeve për mosdalje tek lexuesit i revistës “PIONIERI”, nga masat e dhunshme të shtetit të Serbisë! Përmes kësaj reviste poeti identifikohej shpirtërisht dhe, në faqet e saj nxirrte ngazëllimin e magjisë poetike, rriten e emrit të vet si poet, së bashku me poetë e shkrimtarë, si: Rexhep Hoxha, Mark Krasniqi, Ali Huruglica, Rifat Kukaj, Qamil Batalli, Rrahman Dedaj, Vehbi Kikaj, Anton Nikë Berisha, Ibrahim Kadriu, Zejnullah Halili, Hasan Hasani, Jonuz Fetahaj, Agim Deva, Arif Demolli, Abdullah Thaçi, Avdush Canaj e të tjerë.
Poeti Hysen Këqiku nuk e fsheh gëzimin e vijimësisë së kësaj reviste letrare, në krahun e letërsisë së përgjithshme shqiptare, që ishte si një shtëpi e dytë për poetin dhe lexuesit:
“Me zemër nis loton
Tok me “PIONIERIN”,
-Rrofsh o xhaxhi Jonuz
E ndeze prapë fenerin!”
E ndeze prapë fenerin
Me shkrimtarët për fëmi`,
Mali le të rritet
Tok me shokët e tij…”[1]
MOTIVE TË MAGJIKËS SHKOLLORE
Poeti i rikthehet përmes fragmenteve të motivuara shkollës, ngaqë një jetë të tërë ia kushtoi misionit të shenjtë shkollor. Njërën nga vjershat e këtij motivi e titulloi “GODINË ME RREZE DIELLI.” Motivet e shkollës, si vatër edukimi e mësimi, poetin e shpijnë në një mori figurash stilistike, që i ushqejnë sytë me ngjyra të çelura, përmes të cilave grishet dashuria për gjithçka të bukur. E madhërishmja, e bukura, e këndshmja, e tmerrshmja ndodhen në natyrë dhe në jetë. Kush e shpalon të bukurën? Gjithsesi, të bukurën me ngjyrat e saj magjike e shpalojnë librat, për të cilat poeti mbarështon kompozita dhe figura poetike, në këtë kontekst, ia shpërfaq epitetit cilësinë:
“Vjelim librat – faqendriturat”, për t`i kapërcyer shtigjet, për të ecur “me hap rrite”, “me fëmijët e botës.” Porosia si kjo është e qartë dhe e mirëqenë; sepse poeti nuk do të kënaqej, nëse rrita e niveli i arritjeve të gjithanshme i brezave, që priti e përcolli, nuk do t`i preknin arritjet e fëmijëve të shkollave më të përparuar në botë.
Mirënjohjen e brezave për mësuesit, të cilët zbërthyen jetën magjike të klasës, pashmangshëm e shpreh apostrofa dhe epitetet, të cilët i veshën mësuesit nga nxënësit, që për njomështinë e jetës tyre, mësuesi ishte i apostrofuari i përjetshëm:
*
“O fjalë e rreshkur në rreze,
Me bekimin për mësim
Zemrat na i ndeze”[2]
Strofa e fundit e vjershës i lidh motivet e përjetimeve të hershme të njomakëve me rritjen dhe vetëdijesimin, si dhe me kujtimet e mbresat për strumbullarin e tyre të dashur, mësuesin. Përmasa e mirënjohjes së përjetshme, nuk ka se si shprehet më bindshëm përpos cilësimit me epitetin:
“Nuk të harrojmë o mësues
-Ty të kemi diell!”[3]
Autori lexuesit të njomë i shpaloi këndvështrime e kënd-përjetime për brezin e fëmijëve shkollarë, kur të rrezikuar nga pushtuesit, duhej t`i ndiqnin mësimet në shkolla të improvizuara, madje dhe prej najloni, gjatë vitit të Luftës Çlirimtare, më 1999, madje më gjatë!
Në vëllimin artistik që kemi në duar, poeti nuk shmangu përjetimet e etnisë dhe të brezit të njomë, kur në zjarrmi ethesh prisnin fatin e zhbërjes biologjike të etnisë tyre! Andaj, në faqet e librit “LULELALET VESHIN PETALE”, autori shpalosi dhe faqe të zymta e shqetësuese, jo për t`ua rënduar trurin lexuesve të rinj, por, për të mos e harruar gjenocidin dhe tragjedinë e popullit tonë, si dhe sakrificën e heroizmin e çlirimtarëve të UÇK-s. Mësuesit, edukatorët, arsim-dhënësit, prindërit ishin shtresa, që e përjetoi thellësisht fatin e shkollarëve më të rinj. Autori varg thurësh depërtoi në botën shpirtërore të shtresimit më të ndjeshëm të mësuesve, kategorisë të së cilës i përkiste dhe ai vet:
“Mësuesit para fëmijëve
Mëndët kah s`u shkonin,
Herë u tereshin buzët
Herë sytë u lotonin.”[4]
Me gjithë ato trishtime, të asaj katrahure kur nxënësit mblidheshin në klasat e shkollës prej najloni, nuk ishte fikur vullneti për pritjen e lirisë, për kthimin e të mbijetuarve, për shfaqjen e dinjitetit njerëzor e kombëtar të dhimbshëm por, faqebardhë kundruall barbarëve. Përse faqebardhë? Faqebardhë ngaqë: nuk kishim prerë fëmijë, as kishim vrarë, as kishim përdhunuar, as gjymtuar shpirtra të gjallë, të pambrojtur, gra, pleq, të sëmurë, as kishim djegur shtëpi e katandi! Kësisoj, mund të shkruanim një histori krejtësisht të pastër, thellësisht njerëzore, e denjë për t`u nderuar e vlerësuar prej botës së qytetëruar:
“Do të kthehemi në shtëpia
Na pret e jona shkollë
Do ta stolisim historinë
Të pastër pa asnjë njollë”[5]
Cikli i parë i librit përmbyllet me tregimin më pak se një faqe ”GABIMI.” Tregimin, pa ndonjë sforcim artificial, natyrshëm e përshkon nota edukative. Ky tregim i shkruar në vitin 1971, si i tillë mund të përfshihej në librin themeltar të shkrim-leximit, në abetare.
E BARDHA DHE E ZEZA
Cikli i dytë: “FORTESË GËZIMI” përfshin tetë vjersha dhe tre tregime. Në këtë cikël vjershash të nivelit për fëmijë e të rinj, Hysen Këqiku në tërësinë e llojit përkatës të librit, kryesisht i përmbahet kriterit të kapjes së pamjeve figurative, i kumtit dhe kuptimit të porosive që kapen lehtë.
Përvojës shkrim-qëmtuese të autorit, e cila përkon me kapjen logjike të lexuesve të njomë, i shtohet një temë e pakëndshme, përhapja e mbulesës së zezë mbi fytyrat dhe trupat e vajzave tona, në emër të një përkatësie fetare, që cenon lirinë dhe traditën e femrës ilire-shqiptare autoktone! Futa e zezë nuk e karakterizoi asnjëherë shijen e mbulimit të fytyrës, të femrës e gruas shqiptare, për gjatë gjithë historisë së lashtë e të re të këtij etnikumi, të vuajtur por, krenar! Në dy vjersha të ciklit përkatës, poeti do ta trajtojë këtë “zezëre” tek “DUA TË RRITEM” dhe “TË LUTEM.”
Vjersha “DUA TË RRITEM” brenda dhjetë strofash katër vargës, me rima të kryqëzuara, poeti ngre kronologjinë e kontrasteve kundër-vënës mes të zezës e të bardhës; luftën e papajtueshme ndërmjet dy simbolikash antitetike historike; përballjet e të këndshmes me të pakëndshmen… Në këtë përballje pëson ajo, që i përket natyrës së butë, të pafuqishmes, personazhit të njomë por, të vetëdijesuar për mohimin e vullnetit vetjak e kombëtar, përderisa shumë lakmitare ranë në gracka të huaja!… Ajo, ose ato personazhe të brishta janë viktima e pakujdesisë së prindërve, e më të fuqishmëve dhe, përhapësve të rrymave të errëta dogmatike:
“ Unë jam femër
Nuk kam shumë fuqi,
Ma hiqni këtë mbulesë
Jetën ma bënë zi!”[6]
Në atë mjedis ku lutja e fëmijës është i vetmi mjet i shfaqjes së pakënaqësisë kundrejt vullnetit legjitim, për të mos u veshur me futën e zezë; fatkeqësisht shohim ngeljen e vetëdijes shoqërore, njerëzore, instrumentet e shtetit ligjor dhe vetëdijen e ulët kombëtare! A do të lejojë vetëdija jonë
Euro-Atlantike të fitojë hapësirë e zeza mesjetare vehabiste kundruall të bardhës autoktone ilire-shqiptare?!
Kështu, poeti e shpreh ndjeshmërinë e thellë por, jo dhe alarmin për kushtrim. Ai i vë në gojë vogëlushes lutjen e çiltër, për të mos e mbuluar me veshjen e huaj të zezë, që tashmë i ka sjellë ambientit tonë një shëmti estetike, një simbolikë kundër etnike, të pakëndshme për shijen e bukurisë së natyrshme dhe, veçmas si ndërhyrje e ideologjisë dogmatike, edhe si një rrethanë rënduese në këto hapësira të trazuara!
SHIJE E HOLLË E FIGURACIONIT METAFORIK
Në mes vjershash i hasim tregimet, për të cilat shkrimtari i radhiti si pleksje, për ta thyer monotoninë e leximit, kapërcimin e imagjinatës nga vjershat e regjimit të metrikës në gjashtë tregime, në llojin e shprehjes më të lirë të gjinisë së prozës.
Prej tregimit “8 Marsi” vlen të shkëpusim një dialog metaforik, që e karakterizoi idenë e këtij tregimi. Personazhi i Bleronës shfaqet e papërqendruar gjatë mbarëvajtjes së orës mësimore, për shkak të dëshirës se çka t`i blinte për dhuratë mamasë për 8 Mars? Ndaj, në klasë ajo mori qortimin e mësues, që përmes atij qortimi shfaqet njëkohësisht veçoria metaforike e dialogut:
“-Isha duke menduar çka t`i blejë nënës për 8 Mars, mësuese…
-Blej dashuri Blerta… shitoren e ke në zemrën tënde…” [7]
Poeti Hysen Këqiku, duke u sprovuar në dy role jetësore: të mësuesit dhe varg-thurjes, diti t`i qëmtojë me mjeshtri e shije artistike gjuhën e figurshme të tekstit artistik, sikurse në kontekstin e përdorimit të figurës së krahasimit e të hiperbolës:
“-Shumë të dua, o nënëmadhe
Aq sa ka lule në livadhe!…”[8]
Depërtimet e holla të shkrimtarit në psiken e fëmijës katër vjeçare, i hasim në tregimin “PAS DHJETË VJETËSH ERDHE FLUTUR.” Çfarë kemi këtu? Kemi kureshtinë e vocërrakes ndaj fotos së prindërve, të shkrepur katërmbëdhjetë vjet më parë dhe, dëshirën e saj për të qenë në atë foto me prindërit. Vërejmë dhe e ndjejmë shijen e hollë të depërtimit të ngjyrës së fjalës artistike të shkrimtarit në imagjinatën e fëmijës. Motivimi i rrëfimit në këtë prozë jepet, nëpërmjet një thurjeje të lehtë, pa ndërlikime të thënies por, bindshëm dhe në përkim me mundësinë e diapazonit të një vocërrakeje. Këtu, kemi një kapje me thurje inventive të rrëfimit artistik.
Shkrimet e ciklit të dytë i mbyllë proza e shkurtë “PENDIMI”, nën të cilën shënohet viti 1980.
VETËMASHTRIMI
Cikli i tretë “KTHEHU O FLATURUSH” përmban tetë vjersha dhe një prozë.
“NJË IRIQ NË LAÇIQ” është tregimi i radhës, që e përfaqësojnë krijesat e botës së faunës, të atillat që i hasim më dendur në përrallat e arealit gojor. Thelbësorja e tregimit spikatë vese, të meta, karaktere tekanjoze, lakminë për të huajën duke e pasur të vetën. “Iriqi i zi”, të cilit i jepet nofka “i zi,” ngaqë në mjedisin e vet shfaq mendjemadhësi, rri i tërhequr dhe i nënvlerëson të tjerët. Ndaj, ai mëton të gjejë prehjen e tij, meqë ishte bojkotuar nga mjedisi i vendlindjes së vet si mendje-madh. Ai me sjelljet prej mendje madhi e kishte përjashtuar vetën nga “ferrat e vendlindjes.” Iriqi i zi mori udhën për Lisan, në vendin ku mendonte se ferrat janë pa gjemba?!… Në atë mësymje aventuriere kishte humbur. Askush nuk mori vesh për të! Çka doli nga ky mesazh? Nga kjo porosi doli pësimi nga vetëmashtrimi. Porosia artistike e tregimit: shkrimtarin e lexuesin i shpien në kroin e urtisë, si mençuri e sprovuar e popullit: guri më rëndë peshon në vend të vet!
VULLNETE TË NËPËRKËMBURA
Tashmë e kemi në dorë librin e autorit Hysen Këqiku “LULELALET VESHIN PETALE”, që t`i shohim ato ndodhi e ngjarje, të cilat i pa dhe i veçoi intuita e shkrimtarit: padrejtësinë, nëpërkëmbjet e lirisë, të fituar me aq shumë sakrifica e zhdukje jetësh moshash të ndryshme, që nga fëmijët deri tek pleqtë… Andaj, nuk i shmangen syrit, mendjes, veshit e zemrës së poetit, që me vargun e tij artistik t`i shkrijë në dhimbje e indinjatë motivet atdhetare në shpirtin e një fëmije. Në vjershën “UNË S`JAM I VOGËL” shprehet një vullnet i shtypur:
“Për habi të madhe
Për veprimet në Hagë,
Rriten na e bënë
Mbushur si me plagë”
I njëjti mllef vazhdon në strofën e gjashtë:
“Evropë moj e jona
Moj Evropa plakë
Dashurinë për trimat
Na e dogje si me flakë!”[9]
Vetëdijen tashmë të thadruar në breza, ndonëse ende relative nga vetëpërbuzja, si një sindrom yni i pashëruar, poeti në strofën e tetë e përmbylli si gjithçka të pakthyeshme:
“Ti vepro si të duash
Në shkollë për ta mësoj,
Bashkë me shokë të tjerë
Shkruaj e recitoj…”
VARGJE RITMIKE
“LISI IM – HIJA IME” është cikli i katërt me dhjetë vjersha dhe një tregim.
Vjershat: “TRENI” ka trembëdhjetë strofë katër vargës, “E DUA DIMRIN” shtrihet në katërmbëdhjetë strofë katër vargës, ”MË VJEN GËZIMI” ka nëntëmbëdhjetë strofë katër vargës, “TË JEMI NJË” është ndërtuar me njëmbëdhjetë strofë.
Vjershat e veçuara, në radhë të parë, i prijnë lokomotivës tërheqëse të idesë poetike dhe, aspak nuk të lodhë gjatësia e shtrirjes së ngërthesave figurative, shfaqjet e kumtit e të pamjeve, që bartin dhe reflektojnë për dukuri të jetës e të kontrasteve të natyrës.
Le t`i qasemi shkurtimisht vjershës “TRENI.” Është vjershë joshëse për mënyrën e rrjedhës ritmike të vargjeve pesë-gjashtë rrokjesh, për kërshërinë e shtjellimit të imagjinatës, për figurat e qëmtuara dhe të goditura, për reflektimin e një atmosfere të hareshme e të këndshme:
“Ky treni i mendjes sime
Nuk është mendjemadh,
Kënaqet me aromë lulesh
Rrugës nëpër livadh.”
E një tipologjie me vjershën “E DUA DIMRIN” është “MË VJEN GËZIMI.” Poeti personazhet e tij të dashur i merr përdore nëpërmjet vargjeve dhe i fut në poemth. Nga ky poemth të dashurit i shpie nëpër relievin e shtrirjes gjeografike dhe etnike. Lidh trevat shqiptare me të veçantat dhe të përbashkëtat e tyre, me malet e fshatrat, me pllajat, kullotat e grigjën, me traditën e modernen. Kështu, varg-qëmtuesi kultivon dashurinë e ndjenjat për tërësinë e një Shqipërie unike. Strofës së fundit i bien ndesh me rrjedhën e deri këtushme, dy vargjet e ngjashme me brohoritjet si në pankarta:
“Rroftë Kosova
E Shqipëria!”
Ciklin e katërt e përmbyllë vjersha “TË JEMI NJË”, që sipas shijes kritike tingëllon si një vargëzim programatik i vetëdijes fëmijërore.
PËRMBYLLJE
Pos vjershave, prozës së shkurtë, pra, tekstit poetik, në këtë libër të poetit Hysen Këqiku, pjesë e vlerës tij janë dhe ballinat, që lexuesit e njomë por, edhe brezin e lexuesve më të rritur, e grishin ilustrimet, përkatësisht vizatimet e qëmtuara me shije të hollë artistike nga artisti pamor – grafik profesor Rasim Vllasaliu.
Që nga faqja 37, më tej në faqet 52, 65, 88, 97 e 106, vizatimet, për të cilat piktori i lartpërmendur është i shquar, janë përbërës organik i tablove poetike. Ato paraqesin një përzgjedhje inventive artistike, ndaj zgjojnë kërshërinë dhe, ia shtojnë shijen tekstit të shkruar përmes imagjinatës pamore të vijave. Kështu, ndjehet kënaqësia e syve, të cilët shkëputen prej shkronjave për të pushuar në magjiken pamore të vijave.
Në këtë libër gërshetohen dhe shkrihen në trini poetike – artistike: vargjet, proza dhe shija e pëlqyer e pamjeve vizatimore të piktorit. Andaj, libri rezultoi si bashkim përvojash e profilesh.
Vëllimi i pleksur artistik “LULELALET VESHIN PETALE” i poetit dhe tregimtarit Hysen Këqiku, vjen për lexuesit e njomë si një tablo e gjallë motivesh e ngjyrash, përjetimesh e shijesh. Si i këtillë, ky publikim shpalon kënd-shikime të përmallshme, të hidhura, të dhimbshme, por, shpërfaq edhe anën e hareshme e gëzimet e botës pasherre të fëmijëve. Gjithnjë, duke drejtuar qëllimin parësor kaheve të së mirës, për ta prapësuar të keqen, për ta mbjellë e kultivuar guximin, vlerat për të bukurën, për lirinë e vetvetes dhe për të tjerët, bashkimin dhe jo copëzimin, si një sindrom ende i pa shëruar në kombin tonë.
Përgëzime shkrimtarit për këtë libër të gërshetimeve të vargjeve me rrëfimin prozaik!
Gjilan, prill 2023
[1] Hysen Këqiku: “LULELALET VESHIN PETALET”; Shtëpia botuese KURORA-Gjilan, 2023; f.26
[2] Po aty; f .21
[3] Po aty; f. 21;
[4] Po aty; f. 22
[5] Po aty f. 23
[6] Po aty; f. 36
[7] Po aty; f. 38;
[8] Po aty; f. 42
[9] Po aty; f. 66
