Norvegji, 11. 12. 2016: Hyrje / Duke e pasur parasysh se interpretimet e ndryshme për datën historike të 28 Nëntorit, jo vetëm se krijojnë një konfuzion që nuk korrespondon me ontologjinë historiko-politike të formësimit të kombit shqiptar në kohë dhe hapësirë, por gjithashtu krijojnë pengesa që pjesëtarët e kombit shqiptar të perceptojnë si duhet kombin e vet (si njësi të përbashkët kulturore dhe si realitet i përbashkët sociologjik). Do të përpiqem nëpërmes kësaj eseje (me gjithë hapësirën e kufizuar për trajtimin e kësaj çështjeje) të argumentoj për një interpretim ontologjik më substancial, në lidhje me rëndësinë e datës historike të 28 Nëntorit. Gjatë këtij argumentimi nuk do të bazohem në qasjen ahistorike primordialiste dhe as në dy qasjet tjera pjesërisht ahistorike, perenializmin dhe modernizmin.
Arsyeja pse do të bazohem në qasjen etnosimboliste është, sepse qasja etnosimboliste ka kontribuar për korrigjimin e qasjeve / paradigmave të tjera të sipërpërmendura. Gjithashtu do të përpiqem të përkufizoj procesin e kombformimit shqiptar, duke marr pikënisje në skemën analitike të studiuesit Miroslav Hroch, në lidhje me periodizimin e procesit të kombformimeve nëpërmes tri fazave, fazës A, B dhe C. Konsideroj se zbatimi i kësaj skeme në lidhje me kombformimin e shqiptarëve (edhe në mënyrë të komprimuar nëpërmes kësaj eseje) është i rëndësishëm, sepse në kuadër të literaturës akademike shqiptare në lidhje me kombformimin shqiptar, pothuajse aspak nuk është zbatuar kjo skemë.
Ndërsa dy nga studiuesit e huaj që kanë treguar përkushtim për zbatimin e kësaj skeme në lidhje me kombformimin shqiptar (edhe pse janë më pak ose më shumë selektiv në qasjet e tyre), janë historiania Nathalie Clayer, gjithashtu deri në një masë, edhe historiani Robert Austin. Meqense, Hroch, eviton përdorimin e termit nacionalizëm (sepse e konsideron si term jo të frytshëm për gjurmim empirik, dhe rrjedhimisht parapëlqen më shumë përdorimin e termeve kombformim, identitet nacional, vetëdije nacionale dhe patriotizëm), edhe në ketë ese do të evitohet përdorimi i termit nacionalizëm.
Shqiptarët si kategori etnike dhe si bashkësi etnike
Etnosimbolistët, distancohen nga pikëpamja e primordialistve që e konsiderojnë kombin si fenomen natyror, duke e cilësuar këtë pikëpamje primordialiste si ahistorike dhe ateorike. Pajtohen me modernistët se kombet janë fenomene moderne, por jo në kuptimin se kombet moderne janë të konstruktuara nga asgjëja dhe as si rezultat i domosdoshëm i historisë. Pajtohen me perenialistët se është e mundur të gjinden gjurmët e disa etnive në disa kultura thellë në histori, por nuk pajtohen se kombet janë fenomene që kanë qenë prezente në kontinuitet gjatë historisë. Në këtë mënyrë, etnosimbolistët, pozicionohen në mes modernizmit dhe perenializmit, duke u pajtuar se kombet janë fenomene moderne por duke insistuar se kombet i kanë rrënjët në etnitë paramoderne.
Sipas përfaqësuesit më të spikatur të paradigmës etnosimboliste, Anthony D. Smith, kombëbërja është një riinterpretim, rikonstruktim në kuptimin transformues: nga etnitë paramoderne në kombe. Ky transformim i etnive në kombe, nuk nënkupton se është një domosdoshmëri, por nënkupton se disa etni i kanë ruajtur dhe zhvilluar me kalimin e kohës identitetet e veta kolektive-kulturore, dhe këto identitete kolektive-kulturore reprezentojnë një kontiniutet duke u bërë bazë për kombet gjatë epokës së kombformimeve në shekullin 18-të.
Ky kontiniutet transformues është i karakterizuar nga ndërlidhja në mes: etnisë si kategori, etnisë si bashkësi dhe kombit.
Shqiptarët si kategori etnike janë pasardhës të ilirëve, të cilët sipas historianit Edwin Jacques ndërlidhen në prejardhjen e tyre me pellazgët parahistorik (Jacques 1995: 28). Përkundër luftërave heroike, ilirët më në fund u pushtuan dhe u dobësuan nga perandoria romake. Në veçanti pas ndarjes së perandorisë romake, etnia shqiptare u tkurrë edhe më shumë në zonat malore ku e ruajti me shekuj skeletin/karakterin e vet etnik. Për shkak të influencës tradicionale nga kisha bizantine dhe kisha romake, dhe për shkak të invadimit sllavë etj., shqiptarët nuk arritën gjatë mesjetës të formojnë kishën e vet të pavarur, për të institucionalizuar etninë e vet sikurse që bënë gjatë mesjetës shumë etni evropiane, duke përfshirë edhe serbët, bullgarët etj. Rrjedhimisht gjatë proceseve historike, asnjë ndodhi historike nuk ka pasur më shumë ndikim se sa epoka e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut për vetëdijesimin e etnisë shqiptare si bashkësi. Ngase në vazhdën e trashëgimisë së madhështisë historike të lashtësisë (Lekës së Madh, Pirros etj.), etnia shqiptare u vetëdijesua më së shumti në krye me Gjergj Kastriotin-Skënderbeun në kuptimin se ç’domethënie kanë: liria, identiteti kolektiv, dhe identifikimi i interesave dhe vlerave të përbashkëta të etnisë shqiptare si bashkësi, duke përfshirë ngritjen e flamurit me shqiponjën dy krenare, me 28 Nëntor 1443. Kështu epoka e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut shënon periudhën historike të përfundim-transformimit nga etnia shqiptare si kategori në etninë shqiptare si bashkësi.
Sipas Smith, transformimet e etnive, nga etnitë si kategori në etnitë si bashkësi, e kanë forcuar elementin subjektiv të etnive, në kuptimin e ngritjes së vetëdijes për identitetet kolektive të etnive si bashkësi (së paku, ky transformim, ka ndikuar në ngritjen e vetëdijes për identitetet kolektive tek elitat e bashkësive etnike) dhe kështu është forcuar potenciali/mundësia (jo domosdoshmëria) e transformimit të mëvonshëm të bashkësive etnike në kombe (Smith 2008: 57-61, 108-109). Në linjë me këtë pikëpamje të Smith, mund të konstatojmë se epoka e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut ka qenë vendimtare që etnia shqiptare të formësojë një vetëdije më të fortë kolektive si bashkësi etnike, me potencial të transformimit të mëvonshëm në komb. Gjithashtu, një kontribut të rëndësishëm për vetëdijesimin e etnisë shqiptare si bashkësi, e kanë dhënë edhe shkronjësit e parë në gjuhën shqipe: Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani etj. Me fjalë të tjera, rroli i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe i shkronjësve të parë të gjuhës shqipe, ndikuan që etnia shqiptare (gjatë epokës së kombformimeve në shekullin 18) të mund të rikultivojë kontiniutetin me të kaluarën e vet etno-historike, ku kontribut të veçantë kanë dhënë: elita patriotike intelektuale shqiptare dhe prijësit patriot fetar shqiptar (ortodoks, mysliman dhe katolik).
Transformimi i etnisë shqiptare në kombin shqiptar
Studiuesi, Mirosllav Hroch, është i pozicionuar pak më afër teoricienëve etnosimbolist sesa teoricienëve modernistë, ngase sipas tij kombet janë historikisht të konstituara me pikënisje nga mesjeta. Hroch, nëpërmes formulimit të një tipologjie krahasimore-analitike, për periodizimin e procesit të kombformimit nëpërmes tri fazave, fazës A, B dhe C (të kombeve të vogla evropiane, në veçanti të kombeve eurolindore) ka kontribuar për një qasje më të mirë analitike për analizimin e proceseve të kombformimeve (Hroch 2000: 22-24).
– Faza e parë (A) karakterizohet nga lëvizja intelektuale (pos të tjerash e inspiruar nga iluminizmi dhe romantizmi), që nënkupton një përkushtim të pasionuar të intelektualëve për gjuhën dhe karakterin e veçantë historiko-kulturor të kombit. Rrolin e veçantë për fillimprocesin e kombformimit shqiptar në fazën e parë, në kuptimin e shfaqjes së idesë kombëtare-shqiptare (si fillesë/përpjekje për transformimin e bashkësisë etnike shqiptare në kombin shqiptar) e kanë pasur ideologët e Rilindjes Kombëtare: Naum Veqilharxhi, Jeronim De Rada, Hasan Tahsini dhe shumë të tjerë.
– Faza e dytë (B) është e karakterizuar nga agjitacioni aktiv i një lëvizje kombëtare me adresë të dyfishtë që nënkupton se: lëvizja kombëtare nga njëra anë përpiqet të bindë sa më shumë anëtarë të bashkësisë së vet etnike se “ne” jemi një komb (edhe pse në këtë periudhë, bashkësitë etnike kanë qenë më shumë projekte kombëtare se sa kombe, në kuptimin se vetëm një pjesë e vogël e popullit e kanë perceptuar veten si anëtar të një kombi) dhe nga ana tjetër lëvizja kombëtare shpallë kërkesa në emër të bashkësisë së vet etnike, elitës së huaj (në rastin tonë perandorisë osmane, në veçanti nëpërmes Lidhjes së Prizrenit). Rrolin e veçantë gjatë procesit të kombformimit shqiptar në fazën B, e kanë pasur: Abdyl Frashëri, Pashko Vasë – Shkodrani dhe shumë të tjerë.
Faza A dhe B janë të ndërlidhura/përmbushëse me njëra-tjetrën, kështu që ndarja në mes këtyre dy fazave është pjesërisht ndarje analitike. Shembulli më i mirë (në mes shembujve të tjerë) për ndërlidhjen/përmbushjen e këtyre dy fazave, gjatë procesit të kombformimit shqiptar, janë vëllezërit Frashëri, të cilët kanë qenë aktorë të rëndësishëm gjatë fazës A dhe B të procesit të kombformimit shqiptar. Megjithëkëtë, sipas Hroch (2000: xv) dallimi në mes këtyre dy fazave nuk është i parëndësishëm sepse agjitacioni përkatësisht faza B (që është faza më e rëndësishme për realizimin e një projekti kombëtar) bëhet më e fuqishme po qe se të tjerët para tyre (faza A) kanë kontribuar për një ide/vetëdije të përbashkët kombëtare.
Mund të thuhet se Hroch është më i balancuar në qasjen e tij si studiues i kombformimit, krahasuar me (studiuesit e tjerë të spikatur) filozofin dhe antropologun Ernest Gellner dhe me historianin me orientim marksist Eric Hobsbawm, në kuptimin se: Gellner në qasjen e tij është pothuajse tërësisht i orientuar tek struktura, duke e konsideruar kombformimin si rezultat spontan (bi-efekt) të modernizmit, respektivisht industrializmit (Gellner 1998: 39-43).
Gjithashtu, në mënyrë të kundërt, Hobsbawm në qasjen e tij është pothuajse tërësisht i orientuar tek aktorët (elitat) të cilët sipas tij duke i përdorur në mënyrë të vetëdijshme “traditat e shpikura”, i kanë formuar kombet me qëllim që të stabilizojnë tranzicionet shoqërore (Hobsbawm & Ranger 2012: 263-268).
Hroch nuk bazohet vetëm në aktorë (vetëm në elitat në fazat A, B dhe C), por pothuajse në të njëjtën masë bazohet edhe në strukturë. Sipas Hroch procesi që ka çuar tek formimi i kombeve nuk ka qenë i predeterminuar ose ireversibël (i pakthyeshëm). Me fjalë të tjera, nuk është e sigurt se të gjitha tentimet agjituese për një projekt kombëtar kanë qenë dhe janë të suksesshme, ngase varet shumë se në çfarë lloj kompleksiteti strukturor zhvillohet një agjitacion për një projekt kombëtar. Një poentë pothuajse kryesore e Hroch në lidhje me këtë nënkupton se procesi i kombformimit nuk është proces që ndodhë në një vakum socio-politik, por është ngushtë i ndërlidhur me modernizimin politiko-ekonomik dhe rrjedhimisht sipas tij, procesi i kombformimit starton në një kohë krize identiteti dhe vlerash si pasojë e krizës në regjimin e vjetër (Hroch 2000: xiv).
Kjo pikëpamje e Hroch përputhet edhe me procesin e kombformimit shqiptar, ngase korrespondon me fazën A dhe në veçanti me fazën B të agjitacionit kombëtar shqiptar, si reagim ndaj reformës së tanzimatit, sepse kjo reformë e dobësoi pozicionin e shqiptarëve në raport me fqinjët e vet serbë, grekë etj. Në vazhdën e kësaj reforme, Perandoria Osmane njohu edhe autonomitë e vendeve fqinje të shqiptarëve, ndërsa kërkesën e shqiptarëve për autonomi (edhe nëpërmes Lidhjes së Prizrenit) e refuzoi-dënoi.
– Faza e tretë (C) është faza e masave që nënkupton se një shumicë e një populli arrin të ketë një identitet kombëtar. Kjo fazë arrihet konkretisht kur jo domosdosmërisht i tërë populli por shumica e një populli formëson vetëdijen se është një komb dhe nënkupton se në këtë fazë: lëvizja kombëtare bëhet një lëvizje e masave me një program politik të diferencuar. Me fjalë të tjera, lëvizja kombëtare bëhet një lëvizje me strukturë organizative të qëndrueshme që mbulon tërë territorin. Sipas Hroch (2000: 24) jo të gjitha kombet e kalojnë krejtësisht edhe fazën e fundit C. Kjo fazë e tretë tek shqiptarët fillon pas Lidhjes së Prizrenit dhe arrin të realizohet pjesërisht deri në vitin 1912, ku edhe kulmon realizimi i pjesshëm i kësaj faze me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912, duke përfshirë kjo shpallje të gjitha trojet shqiptare të banuara me shumicë shqiptare. Kështu data e 28 Nëntorit 1912 e paraprirë nga data 1908 (njësimit të alfabetit të gjuhës shqipe) e karakterizon fillim-përfundimin e formësimit të kombit shqiptar si njësi kulturore dhe si realitet sociologjik. Ismail Qemaili, Hasan Prishtina, Isa Boletini, Luigj Gurakuqi dhe shumë të tjerë kanë pasur rol vendimtar për formësimin e një lëvizjeje të masave në kuptimin e një organizate politiko-ushtarake, që mbuloi tërë territorin e Shqiptarisë duke i vetëdijesuar kështu përfundimisht (nëse jo të gjithë) shumicën e popullit shqiptar se i takon një kombi të përbashkët. Pavarësia e Shqipërisë u shpall për të gjitha trojet shqiptare dhe ministrat u zgjodhën nga të gjitha krahinat shqiptare: Luigj Gurakuqi, Sali Gjuka, Bedri Pejani, Rexhep Mitrovica, Vehbi Agolli, Dom Nikollë Kaçorri, Jani Minga. Avdi Toptani, Pandeli Cale, Llesh Nosi, Mid’hat Frashëri, Mehmet Tërralla, Hasan Hysen Budakova, Sherif Efendi Dibra, Hajdin Draga, Dhimitër Mborja, Dhimitër Zografi, Shefqet Taiu e shumë të tjerë. Isë Boletini me mbi 10 mijë kalorës nga Kosova (për shkak të pengesave gjatë rrugës), kishte mbërritur të nesërmen.
Vazhdimi i fazës C, pas vitit 1912, është ende një proces tek shqiptaret, dhe mund të ketë mendime të ndryshme në lidhje me fillesën, nivelin e përmbushjes dhe prejudikimin e përmbushjes përfundimtare të fazës C. Përshembull, Robert Austin, pothuajse arbitrarisht konstaton se shqiptarët ishin ende në fillimet e fazës A, në kohën kur u fitua pavarësia e Shqipërisë (Austin, 2004: 239). Nathalie Clayer, konstaton se faza C, ka filluar në Shqipëri në vitet 1920, dhe për shqiptarët jashtë Shqipërisë politike (në ish-Jugosllavi) pas vitit 1945, duke fokusuar: në ngritjen e një rrjeti të shkollave shqiptare, në konkurrencën në mes shqiptarëve të Kosovës dhe të Maqedonisë, me kombet dhe kombësitë tjera në ish-jugosllavi, dhe në përpjekjen e shqiptarëve për të transformuar Krahinën e Kosovës në Republikën e Kosovës, në kuadër të ish-federatës Jugosllave (Clayer 2009: 137, 648).
Konsideroj se, të dy autorët (më shumë e më pakë) e nënvlerësojnë faktin (veçanërisht, Robert Austin) se shpallja e pavarësisë së Shqipërisë e shënon edhe përmbushjen e pjesshme të fazës C (masivizimin e ndjenjës kombëtare të shqiptarëve), si në kuptimin e relacionit në mes shqiptarëve (shumicës së tyre) si anëtarë (më pak ose më shumë) të vetëdijesuar se i takojnë një kombi të përbashkët, ashtu edhe në kuptimin e relacionit në mes kombit shqiptar (si njësi kulturore dhe si realitet sociologjik) në raport me kombet tjera.
Nëse i qasemi në mënyrë të izoluar vetëm: sistemit arsimor; rrjetit të shkollave shqiptare në ish-Jugosllavi pas vitit 1945 (që kanë ndikuar për masivizimin e ndjenjës kombëtare), dhe përpjekjeve të shqiptarëve për transformimin e Krahinës së Kosovës në Republikën e Kosovës gjatë viteve 70-80-90-dhjetë (që gjithashtu kanë ndikuar për masivizimin e ndjenjës kombëtare), mund të pajtohemi me znj. Clayer, në kuptimin se faza C në Kosovë, është shtyrë (në kuptimin e një vakumi sociopolitik) nga viti 1912 deri pas luftës së dytë botërore. Mirëpo, një qasje e tillë rezulton si qasje antihistorike, sepse nuk merr parasysh edhe kontinuitetin e ndikimit të Lëvizjes së Rezistencës Kombëtare Shqiptare, në pjesët e okupuara të kombit shqiptar, jashtë Shqipërisë politike, pas vitit 1912 deri në vitin 1999.
Rrjedhimisht, pas vitit 1912, nga njëra anë, në Shqipërinë politike, vazhdimi i përmbushjes së fazës C, është i karakterizuar nga mobilizimi i vazhdueshëm (edhe pse fillimisht i brishtë) i institucioneve shtetërore, sistemit arsimor, shtypi i shkruar, mëpastaj standardizimi i gjuhës etj., që kanë pasur ndikim edhe në hapësirën shqiptare jashtë Shqipërisë politike. Nga ana tjetër, në pjesët e okupuara të kombit shqiptar, jashtë Shqipërisë politike, vazhdimi i përmbushjes së fazës C, është i karakterizuar nga kontiniuteti i Lëvizjes së Rezistencës Kombëtare Shqiptare, që ka ndikuar edhe për masivizimin e ndjenjës kombëtare tek masat e gjëra, (veprimtaria e Komitetit për Mbrojtjen Kombëtare të Kosovës, duke përfshirë Lëvizjen Kaçake, Veprimtaria patriotike dhe politike e shqiptarëve gjatë dhe pas luftës së dytë botërore, duke përfshirë sistemin arsimor, shtypin e shkruar, pjesëmarrjen në standardizimin e gjuhës shqipe etj., deri te Ushtria Çlirimtare e Kosovës – UÇK).
Përfundim
Përderisa Lëvizja e Rilindjes Kombëtare gjatë fazës së parë (A) arriti të influencojë dhe inkurajojë bashkësinë etnike shqiptare me idenë kombëtare shqiptare, Lëvizja e Agjitacionit Kombëtar gjatë fazës së dytë (B) arriti të transformoi idenë kombëtare shqiptare në projektin kombëtar shqiptar që kulmoj me Lidhjen e Prizrenit. Lëvizja Kombëtare e Masave, gjatë fazës së tretë (C) e transformoi projektin kombëtar shqiptar të Lidhjes së Prizrenit në një lëvizje të masave dhe rrjedhimisht në kombin shqiptar si njësi kulturore dhe si realitet sociologjik, që kulmoi me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë me 28 Nëntor 1912, duke përfshirë kjo shpallje të gjitha trojet shqiptare të banuara me shumicë shqiptare. Me fjalë të tjera, patriotizmi kombformues shqiptar prej fillimviteve 1800 deri në fillimvitet 1900 (përafërsisht 100 vite) nëpërmes 3 fazave transformoi etninë shqiptare në kombin shqiptar si njësi kulturore të përbërë nga: gjuha si kriter objektiv, historia si kriter “subjektiv” dhe toleranca ndërfetare si vlerë humane dhe kombëtare. Kjo njësi kulturore me këto kritere, prej vitit 1912 e këtej u bë vetëdije dhe ndërgjegje kombëtare shqiptare (edhe pse u coptua në aspektin politik) që të mos mund të copëtohet më në aspektin kulturor.
Një përmbushje formale e një niveli të domosdoshëm e fazës C, tek shqiptarët (që nuk do të binte ndesh as me faktorin ndërkombëtar, as me fqinjët e shqiptarëve, dhe do të shërbente për retrospektivën dhe perspektivën e kombit shqiptar, dhe paqen në Ballkan), do të ishte institucionalizimi i Këshillit Kombëtar’fetar, i Akademisë Kombëtare të Shkencave, dhe i Bankës Zhvillimore Kombëtare. Vetëm një Këshill Kombëtar’fetar – gjithëshqiptar (i përbërë nga, përfaqësuesit e kishës ortodokse shqiptare, nga përfaqësuesit e islamit shqiptar, dhe nga përfaqësuesit e katolicizmit shqiptar), do të mund të siguroj dhe kultivojë tolerancën dhe harmoninë ndërfetare brendakombëtare gjithëshqiptare, të mbrojë vlerat e mirëfillta fetare, dhe duke u distancuar publikisht nga çdo lloj ekstremizmi fetar, do të mund të dobësoj/delegjitimoj bazat e ekstremizmit fetar në praktik, dhe njëkohësisht të ruaj vlerat e tolerancës ndërfetare dhe interesin e përgjithshëm kombëtar. Vetëm një Akademi Kombëtare e Shkencave – gjithëshqiptare, do të mund të jetë garantuese për ruajtjen dhe kultivimin e vlerave historike dhe kulturore kombëtare -gjithëshqiptare. Vetëm një Bankë Zhvillimore Kombëtare – gjithëshqiptare (e ndihmuar edhe nga diaspora shqiptare) do të ishte një garantues permanent për stimulimin e zhvillimit ekonomik në hapësirën gjithëshqiptarë në Ballkan.
__________
Referencat
– Austin, C. Robert (2004) “Greater Albania: The Albanian State and the Question of Kosovo, 1912 – 2001”, në Lampe, J. R. & Mazower, M. (përg.), Ideologies and National Identities: The Case of Twentieth-Century Southeastern Europe. Budapest; New York: Central European Universit Press.
– Clayer, Nathalie (2009) Në fillimet e nacionalizmit shqiptar: Lindja e një kombi me shumicë myslimane në Evropë. Tiranë: Përpjekja.
– Gellner, Ernest (1998): Nasjonalisme. Spartacus Forlag.
– Hroch, Miroslav (2000): Social Preconditions of National Revival in Europe. Columbia University Press.
– Hobsbawm, Eric and Ranger, Terence (2012): The Invention of Tradition. Cambridge University Press.
– Jacques E. Edwin (1995): The Albanians: An Ethnic Histori from Pre- Historic Times to the Present. McFarland & Company, Inc. Publishers, Box 611, Jefferson, North Carolina 28640.
– Smith, D. Anthony (2008): Nationalism; Theory, Ideology, History. Cambridge: Polity Press.
– Autori është politolog, dhe këshilltar në Rrjetin për Integrim në Norvegji.
…………………………………….
FATMIR LEKAJ: APORIA E INTEGRIMIT TË EMIGRANTËVE DHE PASARDHËSVE TË TYRE
https://pashtriku.org/?kat=43&shkrimi=6131
***
FATMIR LEKAJ: DOMOSDOSHMËRIA E INSTITUCIONALIZIMIT TË KËSHILLIT KOMBËTAR FETAR GJITHËSHQIPTAR
https://pashtriku.org/?kat=43&shkrimi=6114
***
FATMIR LEKAJ: ‘KOMBI NEUTRAL’ – REFERENCË UTOPIKE E ‘KOMBIT KOSOVAR’
https://pashtriku.org/?kat=43&shkrimi=6110
***
FATMIR LEKAJ: TIPOLOGJITË E SHTETIT, PUSHTETIT DHE AUTORITETIT
https://pashtriku.org/?kat=43&shkrimi=6093
***
FATMIR LEKAJ: ZGJERIMI I DOMENIT SHKENCOR POLITOLOGJIK
https://pashtriku.org/index.php?kat=43&shkrimi=6019
***
FATMIR LEKAJ: SONDAZHI DELIBERATIV SI MJET PËR FORCIMIN E LEGJITIMITETIT TË DEMOKRACISË
https://pashtriku.org/index.php?kat=43&shkrimi=6100
