Tetovë, 03. 07. 2014 – (Me rastin e 100-vjetorit të Luftës së Parë Botërore) – Pushtimi nga ushtria bullgare (21 tetor-8 dhjetor 1915): Më 14 tetor 1915 Bullgaria i shpalli luftë Serbisë. Ushtria bullgare, pasi kaloj kufirin shtetëror, më 21 tetor pushtoji Kumanovën dhe më 22 tetor 1915 pushtoji Shkupin.(1). Pas pushtimit të Shkupit, trupat bullgare, kryesisht nga radhët e Armatës së Parë bullgare, vazhduan marshin drejt trevës së Pollogut dhe më tej në jug. Ndërkaq, përpara mësymjes (ofensivës) së trupave bullgare, trupat serbe mbrapseshin dhe tërhiqeshin në drejtim të Dibrës dhe të Strugës, me synim të arrinin në bregdetin shqiptar të Adriatikut.(2)
-Shtrirja gjeografike e Trevave Lindore shqiptare.(3).
Që me fillimin e luftës bullgaro-serbe, Petar Bojeviq, komandant i trupave serbe në “Viset e reja” (të pushtuara gjatë luftërave ballkanike), kishte dhënë urdhër që për çdo “rast të dyshimtë” autoritetet serbe të marrin peng njerëzit me ndikim nga radhët e popullsisë vendase, kurse në rast të shpërthimit të trazirave kundër-serbe autoritetet të vepronin në mënyrë energjike dhe të ashpër si ndaj pengjeve ashtu dhe ndaj rebelëve(4). Ndërkaq, që kurë Serbia hyri në luftë me Austro-Hungarinë (në vitin 1914) tri herë radhazi bëri mobilizimin e rekrutëve dhe të rezervistëve ushtarak (rekrutimi i parë, i dytë, i tretë) në territorin shtetëror të saj. Mobilizimi u shtri edhe ndër popullatën shqiptare në Trevat Lindore shqiptare. Të mobilizuarit u dërguan edhe në frontin e luftës me ushtrinë bullgare. Por, shqiptarët e mobilizuar trajtoheshin nga ana e autoriteteve serbe si element jo i sigurt, prandaj dhe atyre nuk iu jepeshin armë, si që ishte rasti kur 270 “rekrutë mysliman” pa armë u dërguan në mbrojtje të Tetovës nga pushtimi i ushtrisë bullgare.
Gjithashtu, asokohe ushtria serbe furnizohej me ushqime e të mira tjera materiale nga popullsia vendase, nëpërmjet rekuizimit ose me anë të mënyrës kantonale (5). Ashtu që, gjatë tërheqjes së ushtrisë serbe (tetor-nëntor 1915) në drejtim të Dibrës dhe Strugës, autoritetet ushtarako-policore e civile serbe dhe më shumë e shtuan dhunën dhe terrorin si dhe plaçkitjet mbi popullatën shqiptare në Trevat Lindore (6). Tani më, kurë më shqiptarët nuk kishin ç’far të i jepnin ushtrisë serbe gjatë fushatave të rekuizimit dhe, përballë shtimit të terrorit serb, u hodhën në kryengritje të armatosur. Kryengritja shqiptare u shtri në zonat e Karshijakës të rrethimit të Shkupit, të Dervenit të rrethit të Tetovës dhe në zonën e Pollogut. Një nga prijësit kryesor të kryengritjes në Pollog ishte Imer Halili, nga fshati Negotin(7). Kryengritësit shqiptar sulmonin forcat ushtarake e policore serbe në tërheqje kudo që ishte e mundur. Më 24 tetor 1915, pati një përplasje të armatosur midis trupave ushtarake serbe dhe fshatarëve të fshatit Paligrad të Karshijakës së Shkupit. Pas rreth dy orë luftimesh, trupat serbe, me disa ushtarë të plagosur dhe të çarmatosur, u detyruan të kthehen prapa në drejtim të Kaçanikut (8).
Ndërkaq, kryengritësit shqiptar nga fshatrat për rreth Tetovës, pasi që paraprakisht kishin ndërprerë linjat e komunikacionit midis Tetovës e Kaçanikut dhe Tetovës e Prizrenit, ata më 26 tetor 1915 kërcënonin marrjen e Tetovës. Përpjekje të armatosura të ushtrisë serbe me kryengritës shqiptarë pati edhe në fshatin Grupçin, në zonën e Dervenit të Tetovës (9). Fuqitë kryengritëse shqiptare më 28 tetor 1915 ia dolën të i thyejnë trupat serbe te fshati Grupçin, dhe i shtynë ata deri pranë urës së Vardarit, në fshatin Kalishtë (10). Mirëpo, pasi që trupave serbe u erdhën në ndihmë forca shtesë ushtarake nga drejtimi i fshatit Miletinë (“Miletiq”), më 29 tetor, ata me një kundërmësymje i rikthyen pozicionet e humbura një ditë më parë te Grupçini. Megjithatë, kryengritja shqiptare vazhdonte edhe nga fundi i tetorit të vitit 1915 dhe, u shtri thellë në prapavijat e vijës së frontit të luftës të ushtrisë serbe.
Ndërkaq, luftimet e ashpra për qytetin e Tetovës midis trupave serbe nga njëra anë dhe trupave bullgare dhe fuqive kryengritëse shqiptare nga ana tjetër vazhduan nga 31 tetori e deri më 8 nëntor të vitit 1915, kur Tetova ra në duart e dy çetave ushtarake bullgare dhe fuqive kryengritëse shqiptare (11). Ndërkaq, gjatë tri ditëve të ardhshme (9, 10 dhe 11 nëntor 1915), vazhduan luftimet përgjatë vijës së frontit: rreth fshatrave Kalishtë-Senakos-Gjurgjevisht-Llomnicë të Tetovës, por dhe në fshatrat Leshkë (Leshak) dhe në Vrapçisht ndërmjet Tetovës dhe Gostivarit (12). Përpara mësymjes së ushtrisë bullgare, trupat serbe vazhdonin të tërhiqeshin në drejtim të Gostivarit dhe, më 14 nëntor 1915, u larguan nga treva e Tetovës dhe u rigrupuan përgjatë vijës së frontit: fshati Çajle-fsh. Debresh të Gostivarit. Mirëpo, më 15 tetor ata u sulmuan nga trupat bullgare, por dhe nga fuqitë kryengritëse shqiptare dhe, gjatë natës 15/16 nëntor nga këtu trupat serbe u tërhoqën dhe zunë pozicione të reja rreth fshatit Gjonovicë, në jug të Gostivarit, për të siguruar drejtimin Gostivar-Kërçovë (13).
Luftimet për Kërçovën vazhduan nga 25 nëntori dhe përfunduan me pushtimin bullgar të Kërçovës, më 27 nëntor 1915 (14). Kurse, nga Manastiri në drejtim të territorit të Shtetit shqiptarë ushtria serbe qe larguar më 1 dhjetor të vitit 1915. Po atë dit, nga Manastiri për në Selanik u larguan edhe nëpunësit civil serb (15). Ndërkohë, më 5 dhjetor trupat bullgare pushtuan Galiçnikun (qendër rrethi i krahinës së Rekës së Dibrës) (16) dhe më 6 dhjetor pushtuan Dibrën, si dhe më 8 dhjetor pushtuan Ohrin e Strugën (17).
Përpara mësymjes së ushtrisë bullgare, ushtria serbe gjatë evakuimit të Trevave Lindore shqiptare dhe mbrapsjes në drejtim të bregdetit shqiptar, merrte me vete gjithçka që ishte e mundur nga pronat e luajtshme, kurse atë që nuk ishte e mundur të bartej e digjte, sipas parimit të “tokës së djegur”, me çka po thellohej dhe më shumë varfëria ndër popullatën, dhe për rrjedhojë një pjesë e popullsisë ballafaqohej me urine (18). Gjithashtu, nën pretekstin e shtypjes së kryengritjes shqiptare dhe për sigurimin e prapavijave të saja, ushtria serbe ndërmori ekspedita ndëshkimore ndaj shqiptarëve, që rezultuan me terror, likuidime e masakra masive mbi popullatën civile dhe me grabitje e djegie të pronave të luajtshme e të pa luajtshme në trevën e Pollogut e më gjerë. Thuajse se të gjitha fshatrat e Pollogut në krahun perëndimor të rrugës Tetovë-Gostivar, ishin rrënuar gjatë shtetrrethimit të trupave serbe (19). Sipas burimeve bullgare, asokohe në rrethin e Gostivarit më rëndë e pësoj fshati Dobërdoll, ku u dogjën 50 shtëpi dhe u vranë 10 veta, kurse në fshatin Vrapçisht u dogjën një shtëpi e dy dyqane, në fshatin Çegran u vranë 20 veta, në Çajle u vranë 7 veta, fshati Kalishtë me rreth 100 shtëpi u dogj plotësisht dhe shumica e fshatarëve u likuiduan. Ndërkaq, në rrethin e Tetovë më shumë e pësuan fshati Pirok ku u vranë 8 veta, në Negotinë u dogjën 30 shtëpi dhe u vranë 12 veta, midis Grupçinit dhe Zhelinës u likuiduan rreth 100 fshatarë, në Gradec u dogjën 50 shtëpi dhe u vranë 150 veta, si dhe rreth 200 veta u vranë rrugës nga burgu i Shkupit për në Kaçanik dhe Ferizaj.(20)
Gjendja e përgjithshme nën pushtimin bullgar: Krahas pushtimit ushtarak, po organizohej dhe pushteti okupues bullgar. Në aspektin administrativo-territorial Trevat Lindore shqiptare qenë përfshirë në kuadër tëtë ashtuquajturit “Inspektorati ushtarak i Krahinës (Provincës) së Maqedonisë” ose („Krahina Ushtarako-Inspektuese e Maqedonisë“), në krye me „Shtabin e Inspekcionit krahinor“, me seli në Shkup. Ashtu që i tërë pushteti ushtarako-policor dhe ai civil, në “Provincën e Maqedonisë” ishte i përqendruar në duart e “inspektorit kryesor”, përkatësisht “naçallnikut”, me seli në Shkup. Ndërkaq, në aspektin administrativo-territorial civil, “Provinca e Maqedonisë” ishte e ndarë në nëntë (9) qarqe, nga të cilët edhe qarku i Shkupit, i Tetovës, i Ohrit, i Manastirit etj., në kudër të të cilëve ishin përfshirë dhe Trevat Lindore. Pushteti bullgar me këtë ndarje administrative vetëm e ripërtëriu ndarjen administrative serbe. Kurse, në aspektin administrativo-territorial ushtarak kjo provincë qe ndarë në tetë (8) rajone të brigadave, me në krye shtabet ushtarake.
Qarqet ishin të ndarë/organizuar në rrethe dhe këto të fundit në komuna. Në krye të administratës së çdo rrethi qëndronte „administrata e rrethit“ („ okolijsko upravlenie“), në krye me nënprefektin e rrethit („okolijski naçalnik“), ndërkaq për çdo rreth e komunë vepronte dhe nga një komision (komitet) i përbërë nga tre anëtarë, njëri nga ata ishte kryetar-kryeshef („okoliski naçallnik“), shumica nga të cilët ishin sjellë nga Bullgaria, kurse në çdo fshat ishte emëruar nga një plak katundi (“kmet”). Pranë të gjitha selive administratave komunale ishin formuar edhe postëkomandat policore(21). Do theksuar se fillimisht pushteti/administrata civile e policore/xhandarmerisë vendore në qarqe, rrethe dhe komuna kryesisht qe organizuar nga kuadro të Organizatës së Brendshme Revolucionare Maqedono-Odrinase (Edrenase) apo OBRMO (VMORO) (22).
Që nga pushtimi e në vazhdim, ushtria bullgare furnizohej nëpërmjet të rekuizimit. Ndaj dhe autoritetet bullgare ndërmerrnin fushata të rekuizimit të të mirave materiale, por dhe fushata të çarmatimit dhe të rekrutimit për nevojat ushtarake. Objekt i rekuizimit ishte pasuria e gjithmbarshme e popullsisë; kafshët e trasha dhe ato të imta, si dhe prodhimet bujqësore dhe blegtorale. Ushtria bullgare bënte rekuizimin e vlerave materiale pa asnjë shpërblim në të gjitha vendbanimet; fshatra e qytete. Në këtë kuadër, në të gjitha rrethet e pushtuara qenë formuar “komisione” për rekuizimin e çdo gjëje që po prodhohej.„Komisionet e rekuizicionit“ që nga viti 1916 bënin rekuizimin edhe të atyre pak prodhimeve që i siguronte popullata për nevojat e ushtrisë bullgare. Fillimisht autoritetet bullgare rekuizonin të dhjetën e drithit dhe pastaj dhe sasinë e mbetur. Gjithashtu, popullatës iu mor dhe bari e kashta (vërrini), por dhe leshi i dhenve dhe dhentë, kuajt dhe qetë. Ndërkaq, edhe transportimi i tërë mallrave të rekuizuara (drithëra, vërri etj) nga fshatrat në qytet, bëhej me mjete transporti të rekuizuara nga fshatarët, me çka dhe më shumë goditej ekonomia familjare. Me fushatat e rekuizimeve thellohej dhe më shumë varfërinë e përgjithshme ndër popullatën.(23).
Në këto kushte, autoritetet bullgare që në vitin 1916 me masa administrative represive ndaluan dhe tregtinë e lirë të artikujve ushqimor midis „Krahinës së Maqedonisë„ dhe të „Bullgarisë së Vjetër“ (24), si dhe kishin ndaluar edhe eksportin e drithërave nga një rreth në një tjetër apo dhe nga një komunë në tjetrën. Për të penguar siç thuhej „kontrabandën“ e drithërave ishin angazhuar „roje nate“ nëpër rrugë.(25). Gjithashtu, kryeshefi i „Krahinës Ushtarako-Inspektuese të Maqedonisë” në maj të viti 1916 ndaloi „përkohësisht“ edhe shitblerjen e pronës së paluajtshme.(26).
Të gjitha këto masa, rezultonin që në treg të kishte ofertë të vogël dhe kërkesë të madhe të drithit, që shkaktonte rritjen e çmimeve. Kështu p.sh. në vitin 1916 në Kërçovë 1 okë drithë kushtonte 10 deri më 13 grosh, 1 okë miell kushtonte 16 grosh, 1 okë kripë kushtonte 30-35 grosh, 1 okë sapun kushtonte 80-100 grosh, kurse gazë sheqer dhe kafe absolutisht nuk gjendeshin në treg. Në kushte të këtilla, pjesa më e madhe popullatës së këtij rrethi, edhe në vitin 1916, jetonte në varfëri të skajshme (absolute), përkatësisht shumë familje ballafaqoheshin me uri të vazhdueshme. Prandaj dhe një numër i madh nga radhët e popullatës (burra e gra) të shtrënguar nga uria që ndjehej në familjet e tyre ishin të detyruar që të udhëtonin këmbë 50-100 km. jashtë Kërçovës, për të blerë së paku një strajcë drithë apo miell, shumica nga të cilët atë barrë nga atje në shtëpi e sjellin në krah. Gjithsesi një gjendje e këtillë e çmimeve të larta dhe të mungesës së artikujve ushqimor në treg, asokohe mbizotëronte edhe ndër popullatën e zonave tjera në Trevat Lindore shqiptare, kurse gjendja ende më e rëndë ishte në viset pasive malore të quajtura dhe kurbetqare, ku nga të lashtat e veta mezi që siguronin bukën vetëm për tre muaj. Por, dhe në viset fushore rendimentet e kulturave bujqësore ishin të ulëta.(27).
Për rrjedhojë të këtyre rrethanave, ndër popullatën e Trevave Lindore shqiptare mbizotëronte uri e përgjithshme dhe varfëri.(28). Kështu p.sh. në fillim të vitit 1916 edhe nënprefekti bullgar i rrethit të Kërçovës e pranonte se ndër popullatën e këtij rrethi mbizotëronte uria e shoqëruar dhe me raste vdekje, por sipas tij kjo ishte si pasojë e bonitetit të ulët të tokës punuese e jo të politikave diskriminuese bullgare. Megjithatë, në fillim të shkurtit të vitit 1916 nënprefekti i këtij rrethi kërkonte nënprefektit të Gostivarit, që të lejon eksportimin e drithit nga rrethi i tij në rrethin e Kërçovës, për të shpëtuara njerëzit nga vdekja prej urisë.(29). Ndërkaq, në vitin 1917, në Gostivar kishte 336 familje me rreth 2000 veta, të cilët rrezikoheshin të vdisnin nga uria. Situatë e ngjashme ishte edhe në rrethet e Galiçnikut, Dibrës, Kërçovës etj. Në mungesë të bukës, në shumë vise popullsia përdorte si ushqim vetëm hithrat dhe rrënjët e bimëve. Shumë veta ishin të detyruar të punonin në hekurudhën Gostivar- Strugë, vetëm për një bukë në ditë si kundërvlerë.(30)
Gjithashtu, që në ditët e para e deri në fund të pushtimit, bullgarët po ndërmerrnin operacione periodike të çarmatimit të popullatës edhe në Trevat Lindore shqiptare, me qëllim që të pamundësonte qëndresën e popullit kundër pushtuesve. Ekspedita të çarmatimit organizoheshin dhe ekzekutoheshin nga ushtria dhe policia bullgare, të cilat (ekspedita) shoqëroheshin edhe me represalieje të këtyre të fundit mbi popullatën, që rezultonin edhe me vrasje masive dhe me internime në llogore të Bullgarisë.(31)
Situatën e këtillë ekonomike e sociale e rëndonin dhe më shumë edhe fushatat e rekrutimit ushtarak, sepse me rekrutimin e burrave në ushtrinë bullgare dhe turke dëmtoheshin ekonomitë familjare. Në kundërshtim me dispozitat e Konventës së Hagës, autoritetet ushtarake bullgare, në maj të vitit 1916 urdhëruan organet administrative të pushtetit vendor (lokal); qarqe, rrethe e komuna, të përpilonin listat e popullatës së gjinisë mashkullore të moshës 18-80 vjet. Të dhënat nga këto operacione demografike do të iu shërbenin komisionit përkatës të rekrutimit për mobilizimin e popullsisë së aftë në ushtri.(32) Rekrutimi i parë i dhunshëm në ushtrinë bullgare, u organizua nga 2 e deri më 15 shtator të vitit 1916, në të cilin qenë përfshirë të rinjtë e moshës 18-30 vjeçare madje edhe deri në moshën 45 vjeçare. Rekrutimi zhvillohej si ndër popullatën e konfesionit të krishterë ashtu edhe te ajo myslimane, por hasi në qëndresën e popullatës. Popullata nuk po i përgjigjej ftesës për mobilizim, autoritetet bullgare arritën të rekrutojnë vetëm rreth 1/3 e kontingjentit të planifikuar të rekrutëve. Ndërkaq, shqiptarët, pos atyre të trevave të Gostivarit dhe të Tetovës, fare nuk iu përgjigjën ftesës për rekrutim, kurse autoritetet bullgare u kundërpërgjigjën me dëbimin e familjeve të regrutëve.
Gjithashtu, dhe në janar të vitit 1917 qe urdhëruar një regjistrim i ri i popullsisë, me qëllim rekrutimi.
Një pjesë të rekrutëve autoritetet bullgare i shpërndanin nëpër divizione ku duhej të kryenin stërvitje tremujore, kurse një pjesë nga ata i angazhonin në fronte të punës; për ndërtimin e vijës hekurudhore “decovil” Kërçovë-Ohër etj. Pas një stërvitje të shkurtër rekrutët dërgoheshin në frontin e luftës. Ndërkaq, rekrutët „turq“, me kuptimin myslimanë (shqiptarë e turq), të grupmoshës 18-22 vjeç, rekrutoheshin në ushtrinë bullgare, kurse ata të grupmoshës 22-45 vjeç, sipas një marrëveshje turko-bullgare, dërgoheshin në Stamboll.(33)
Krahas rekuizimit dhe mobilizimit, autoritet bullgare obliguan popullsinë për punë të detyruar (angari ose kulluk), në ndërtimin, rindërtimin dhe mirëmbajtjen e objekteve të ndryshme publike. Një nga veprat më të rëndësishme që u ndërtua asokohe me punë të detyrueshme (angari) ishte hekurudha “d’covil” (60 cm. e gjerë): Shkup-Gostivar-Kërçovë-Strugë, ndërtimi i së cilës filloji më vitin 1917. Në punë të detyrueshme në ndërtimin e kësaj hekurudhe, përfshiheshin jo vetëm burra por dhe gra e fëmijë mbi dhjetë vjeç, për çka me urdhër të prefektëve të qarqeve organet përkatëse hartonin listat. Në këtë kuadër, çdo komunë ngarkohej të dërgon mesatarisht 20-30 veta në punë të detyrueshme e cila zgjaste 45 ditë.(34). “Ata të cilët nuk duanë të shkojnë vullnetarisht, do të detyrohen”, urdhëronte prefekti i qarkut të Tetovës. Kushtet në të cilat punonin këta “vullnetarë” ishin më tepër se mizore, ata dhe rriheshin si nga rojet policore ashtu dhe nga mbikëqyrësit.
Kështu, rekuizimi, puna e detyruar (angari) si dhe politika tatimore e pushtuesit bullgar, që ruajti edhe disa forma tatimesh nga koha osmane; angaria e dhjeta etj., e rëndonin gjendjen materiale e shoqërore të popullit.(35). Krahas kësaj gjendje, popullata e Trevave Lindore shqiptare ballafaqohej edhe me fushata të terrorit sistematik të ndërmarra nga pushteti bullgar mbi to. Ushtria bullgare vrau shumë njerëz duke mos kursyer as gratë dhe fëmijët, bënte grabitje dhe dhunime të shumta. Sipas vojvodës Vasilije Trbiq,deri në janar të vitit 1916, në rrethet e Përlepes, Velezit dhe të Kërçovës ishin vranë „mbi 2000 veta, shumica gra dhe fëmijë„. Veç tjerash, nga ana e ushtrisë bullgare cenohej dhe integriteti moral i grave. Në shumë fshatra ushtarët bullgarë, me dijen dhe lejen e oficerëve të tyre, bënin ç`nderimin e grave, në radhë të parë të grave shqiptare, dhe atë prej moshës 10 vjeçare e tutje.(36)
Ndaj dhe përpara terrorit bullgar në vitet e pushtimit (1915-1918) shumë shqiptarë të Trevave Lindore, ndër ato edhe të rrethit të Kërçovës, u detyruan të arratisen nga shtëpitë e tyre, për rrjedhojë gjysma e tyre vdiqën nëpër male dhe rrugëve nga i ftohti dhe uria.(37). Dhuna, terrori, grabitjet dhe shtypja sociale e detyroi popullsinë shqiptare të këtij krahu të vijoj me të gjitha mjetet luftën edhe kundër pushtuesit të ri bullgar.
Qëndresa kundër pushtuesit bullgar: Krahas qëndresës pasive, u duk dhe qëndresa e armatosur e formës guerile (partizane) e grupeve të armatosura/çetave, si çetat e Elez Isufit, Kalosh Kërçvës (Kalosh Danit/Zajazit) etj.(38). Kështu, një grup shqiptarësh të Kërçovës të udhëhequr nga Kalosh Kërçova, formuan një çetë të armatosur dhe u arratis në male, duke vazhduar luftën e armatosur kundër njësive policore e ushtarake bullgare. Veprimet e kësaj çete kryesisht shtriheshin në hapësirat e rretheve të Kërçovës, të Galiçnikut (Rekës) dhe të Gostivarit, ku dhe kjo çetë zhvillonte një luftë të vendosur kundër njësive bullgare të ndjekjes.(39). Gjithashtu, edhe në trevën e Dibrës vepronin disa çeta të armatosura. Sa që, në vitet 1917-1918 qëndresa kundër pushtuesve bullgar në trevën e Dibrës u ngritë në një kryengritje të armatosur popullore, e cila po zgjerohej. Ajo u zhvillua nga nëntori i vitit 1917 e deri në shtator të vitit 1918. Shkasi ishte mobilizimi i shqiptarëve në ushtrinë bullgare. Qëllimi i kësaj kryengritje ishte, si që thuhej: “Përzënia e menjëhershme e pushtetit bullgar dhe autonomia e krahinës së Dibrës”.(40).
***
Prof. dr. Halim PURELLKU
EASTERN ALBANIAN TERRITORIES UNDER BULGARIAN OCCUPATION (1915-1918)
Abstract: Bulgarian-Serbian fighting for occupation of Eastern Albanian territories.(41) continued from 21 October 1915 with Bulgarian occupation of Kumanovo, and ended on 8 December this year, with the invasion of Struga and Ohrid. So, until December 1918, Serbian raj in Eastern Albanian territories temporarily was replaced with Bulgarian raj.
Faced with violence and systematic terror from withdrawal Serbian police and military power, in the background of the Serbian army in Karshijaka areas of Skopje, Tetovo Derven areas and Pollog, broke revolt or uprising of Albanian population, which has continued during October-November 1915. Serbian army, under the pretext of suppressing the uprising, undertook punishment expeditions against Albanians, which resulted in terror, liquidations and massacres against the Albanian population and the robbery and burning of movable and immovable properties in the Pollog region and wider.
Meanwhile, besides military occupation, bulgarian occupying power is being organized in Eastern Albanian territories. Military regime was established, so the Bulgarian military staffs representing leading authority power in the field. Bulgarian staff coming from Bulgaria and domestic Bulgarians were carrier power at all levels.
Since the invasion and ongoing, Bulgarian authorities began periodic campaing of requisitioning goods, disarmament, recruitment, mobilization for military needs and mandatory work also. When these campaigns of Bulgarian authorities faced with refusals of population, government respond with military and police punitive expeditions. All these measures of the Bulgarian government exacerbated material and social condition of the people. Consequently, among the population of Eastern Albanian territories prevail a general hunger, whereas the situation was still worse in hilly/mountainous areas. There were cases of starvation, for eg. Kërçova (Kicevo) lands, Gostivar, Reka e Dibrës (Debar Reka-Galicnik), Dibër (Debar) etc. Among others, by the Bulgarian army violated the moral integrity of women.
Violence, terror, kidnapping/robberies and social and ethnic oppression forced the Albanian population to continue the fight by all means even against young bulgarian invaders. Besides passive resistance, in areas of Dibër (Debar), Gostivar, Kërçova (Kicevo) appeared the armed resistance of guerilla (partisan) groups/armed units, from which distinguished the units of Elez Isufit, Kalosh Kërçovës (Kalosh Danit/Zajazit) etc. Meanwhile, in the region of Dibër (Debar) the resistance against Bulgarian occupiers escalated into a popular armed uprising, which took place from November 1917 to September 1918.
_______________
BURIMET:
1).Петар Стојанов, Македонија за време на балканските и Првата светска војна (1912-1918), Скопје, fq. 291-292; Велики рат Србије ѕаослобођења и уједињења Срба, Хрвата, Словенаца, Књ. X, 1914-1918 године, Београд, 1926, fq. 360; Limon Rushiti, Rrethanat politiko-shoqërore në Kosovë 1913-1918, Prishtinë, 1986, fq. 174..
2. Велики рат Србије заослобођења и уједињења Срба, Хрвата, Словенаца, Књ. XIII, 1914-1918, Београд, 1927, fq. 116 dhe 127;
3) Me termin/nocionin “Treva Lindore shqiptare” nënkuptojmë: trevat shqiptare në lindje të maleve Sharr-Korab-Deshat-Jablanica dhe në jug të maleve Sharr dhe Mali i Zi i Shkupit (Karadak).
4) Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији од краја 1912 до краја 1914-1918 године, Врање, 1988, fq. 184
5). Петар Стојанов, Македонија за време на балканските и Првата светска војна…, fq. 236-237; Глигор Тодоровски, Просветната политика на Кралството Србија во Македонија по баллканските војни 1912-1915, dok. nr. 36; Пуковник Ник. Ђ. Јорговановић, Тетовски одред и преотимање Тетова од Бугара 1915 год., Сарајево, 1925, fq. 40-41 dhe 44.
6). Владимир Цветковски, Извештајот на Леди Пеџет за Скопје за време на Првата Светска војна, në:„Историја„, Бр. 1-2, Скопје, 1982, fq. 2010-2011.
7).Пуковник Ник. Ђ. Јорговановић, Тетовски одред е преотимање Тетова…, fq. 37, 42, 68.
8) . Po aty, fq. 33-34 dhe 42.
9) Po aty, fq. 44.
10) Велики рат Србије ѕаослобођења и уједињења Срба, Хрвата, Словенаца, Књ. X…, fq. 359.
11).Xheladin Shala, Marëdhëniet shqiptaro-serbe 1912-1918, Prishtinë, 1990, fq. 272; Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији…, fq. 186-187.
12) Пуковник Ник. Ђ. Јорговановић, Тетовски одред е преотимање Тетова…, fq. 167-168; Велики рат Србије ѕаослобођења и уједињења Срба, Хрвата, Словенаца, Књ. X…, fq. 340.
13) Велики рат Србије ѕаослобођења и уједињења Срба, Хрвата, Словенаца, Књ. XIII, 1914-1918, Београд, 1927, fq. 57, 71, 79, 87, 92-93, 99, 106; Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији…, fq. 189..
14). Велики рат Србије ѕаослобођења и уједињења Срба, Хрвата, Словенаца, Књ. XIII…, fq. 57, 71, 87, 92-93, 99, 106,.
15. Државен архив на Република Македонија (në vazhdim: ДАРМ), Скопје, Фонд (në vazhdim: Ф.). Дипломатски архив-Белград, Микрофилм (në vazhdim: М.). бр. 473, Përkthim nga rusishtja të raportit të konsullit rus, Kryeshefit të Sektorit Politik II., 16/29.o2.1916, Selanik.
16) . Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел, Скопје, 1970, fq. 366.
17) Петар Стојанов, Македонија за време на балканските и Првата светска војна…, fq. 300
18) Богумил Храбак, Арбанашки упади и побуне на Косову и у Македонији…, fq. 184; Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел…, fq. 367.
19) Пуковник Ник. Ђ. Јорговановић, Тетовски одред е преотимање Тетова…, fq. 44, 64.
20). K. Grigorov, Srbskite zhestokosti v Makedonija (1912-1915, Sofija, (bullgarisht), fq. 28.
21)ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42- Општа управа Галичник 1915-1918, Том I, Дело 7, лист бр. 2, N= 247, 4.o2.1916, Kичeвo; Том III, Дело 7, лист бр. 8, N= 3686, 31.о7.1916 год., Тетово; Том IV, Дело 7, лист бр. 25, Administrata e rrethit të Kërçovës, N= 913, 14 maj 1916, Kërçovë;Том XIV, Дело 7, лист бр. 4, Nr. 1385, 22.11.1917, Kичeвo, Administrata e qarkut të Tetovës, Nënprefektit të rrethit të Galiçnikut; Доц д-р. Димитър 22).Гоцев e të tjerë, Македония, История и политическа съдба (1912-1941),Том II, Второ дополнено нздание, Стара Загора,1998,fq. 58; Петар Стојанов, Македонија за време на балканските и Првата светска војна…, fq. 300, 346-347 dhe 350-351; Крсте Битовски, Положбата во Вардарска Македонија за време на бугарска окупација (1915-1918), në: ИНИ, „Гласник„, Бр. 1-2, Скопје, 1960, fq. 50-53; Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел…, fq. 366-367, 377 dhe 414.
23) ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 1038-Министерство за просвета на Кралство Југосллавија-Белград (1919-1941), Кутија бр. 2, арх. един. 76, лист 606, Препис, Суду општине Доленачке, Кичево, 25.о3.1928, год.; Po aty, 1038.2.76/606-6007, Пов. Бр. 16, Доленци, 5.о4.1928; . ДАРМ, Скопје, Ф. 1038.8.65/68, Пов. Бр.239, Београд, 15.о2.1929 год., Ministria e Arsimit, Nënprefektit të rrethit-Kërçovë; Доц д-р. Димитър Гоцев e të tjerë, Македония, История и политическа съдба (1912-1941),Том II…, fq. 58-59.
24). ДАРМ, Скопје, Ф. Дипломатски архив-Белград, М. 473, О.Бр. 10197, 3. 01. 1917, Солун; Po aty, Ф. Воено историски институт-Белград (në vazhdim: ВИИ-Белград), М. VIII/90, Бр. 5685, 5 јануара 1917 год., Драгоманци, Raport i Vasilije Trbiq, vojvodë çetnik, më 3 janar 1917; ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42- Општа управа Галичник 1915-1918, Том II, Дело 7, лист бр. 29, N= 3687,25.o5.1916 год., Софија, Ministria e Punëve të Brendëshme dhe Shëndetësisë, Zotërinjve prefektëve të qarqeve; Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел…, fq. 397-398; Крсте Битовски, Положбата во Вардарска Македонија.. ., fq. 65.
25) ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42-Општа управа Галичник 1915-1918, Том III, Дело 7, лист бр. 8, N= 3686, 31.o7.1916 год., Тетово, Administrata e qarkut të Tetovës, Nënprefektit të rrethit të Galiënikut.
26)) ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42-Општа управа Галичник 1915-1918, Том III, Дело 7, лист бр. 15, N= 4320,31.o7.1916 год., Тетово, Administrata e qarkut të Tetovës, Nënprefektit të rrethit të Tetovës.
27.) ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42-Општа управа Галичник 1915-1918, Том I, Дело 7, лист бр. 22, N= 2226, 7.o5.1916, Тетово, Prefekti (administratori) i qarkut.
28) Љубен Лапе, Одбрани текстови за историјата на македонскиот народ(1800-1919 година), II дел, Трето дополнето и проширено издание, 1976, fq. 838-842; Александар Апостолов, Вардарска Македонија от Првата светска војна до изборите за Конституантата-28новембри 1920, „Годишен зборники„, Филозовски факултет на Универзитетот-Скопје, Книга 13, Скопје, 1962, fq.30; ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42-
Општа управа Галичник 1915-1918, Том III, Дело 7, лист бр. 15, N= 4320, 31.o7.1916 год., Тетово, Administrata e qarkut të Tetovës, Nënprefektit të rrethit të Tetovës.
29). ДАРМ, Скопје, Ф. ВИИ-Белград, М. VIII/90, Бр. 5685, 5 јануара 1917 год., Драгоманци, Raport i Vasilije Trbiq, vojvodë çetnik, më 3 janar 1917.
30) ДАРМ, Скопје, Ф. бр. 42- Општа управа Галичник 1915-1918, Том I, Дело 7, лист бр. 2, N= 247, 4.o2.1916 год., Кичево, Nnprefekti i rrethit-Kërçovë; Po aty, Toм III, Дело 7, лист бр. 3, N= 275, 9.o2.1916 g., Nënprefekti i rrethit-Kërçovë; Po aty, Том I, Дело 7, лист бр. 4, Administratori i qarkut, Tetovë, N= 277, 9.o2.1916.
31). ДАРМ, Скопје, Ф. Дипломатски архив-Белград, М. 473, О.Бр. 10197, 3. 01. 1917, Солун; Крсте Битовски, Положбата во Вардарска Македонија.. ., fq. 57; Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел…, fq. 387-388; Gazeta “Србске новине“, Бр. 122, 13/26.10.1918.
32). Петар Стојанов, Македонија за време на балканските и Првата светска војна…, fq. 366-368.
33). Po aty, fq. 370-371; Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел…, fq. 382-383, 410-411.
34). ДАРМ, Скопје, Ф. ВИИ-Белград, М. VIII/90, Бр. 5685, 5 јануара 1917 год., Драгоманци, Raport i Vasilije Trbiq, vojvodë çetnik, më 3 janar 1917; АИНИ, Скопје, Ф. Мемоари, Сл. IV.164, Мемоари, Василија Трбића, Војводе Велешког, IV-V, Каиро, 1914, (në dorëshkrim), fq. 877.
35). Петар Стојанов, Македонија за време на балканските и Првата светска војна…, fq. 365; Крсте Битовски, Положбата во Вардарска Македонија.. ., fq. 63.
36). Глигор Тодоровски, Малореканскиот предел…, fq. 410 dhe 413.
36) ДАРМ, Скопје, Ф. ВИИ-Белград, М. VIII/90, Бр. 5685, 5 јануара 1917 год., Драгоманци, Raport i Vasilije Trbiq, vojvodë çetnik, më 5 janar 1917, Драгоманци.
37.) ДАРМ, Скопје, Ф. 155.1.71/90, Nr. 167, Kërçovë, më 20.o7.1943, Bashkija e Kërçovës, Nënprefekturës në Kërçovë.
38). Xheladin Shala, Marrëdhëniet shqiptaro-serbe…, fq. 264;
39). Мемоари, Васиљиа Трбића, Војводе Вечешког, IV-V, Кајро, 1914, fq. 912 (Dorëshkrimi ruhet në Arkivin e Institutit të Historisë Nacionale të Maqedonisë në Shkup: Sl.IV. 164/I, II, III, IV, V); ДАРМ, Скопје, Ф. 42-Општа управа-Галичник 1915-1918, Toм IV, Дело 7, листбр. 48, N= 2594, 22.o5.1918.
40). ДАРМ, Скопје, Ф. Дипломатски архив-Белград, М. 475, 8/21. o2.1918 год, Крф, MPB (Sektori politik); Po aty, Пов. Ф. Ћ. О. Бр. 9236, о7-2о.о2. 1918; Богумил Храбак, Драгослав Јанковић, Србија, 1918, Београд, 1968, 90-91.
41.) With ” Eastern Albanian territories” means: Albanian lands east of the mountains Sharr-Korab-Deshat- Jablanica and south of mountains Sharr and Montenegro Skopje (Karadak).
