Tiranë, 31. 08. 2014: (Gjatë mijëra shekujsh shqipetari nuk ka mundur të harrojë se është Pellazg. Eduard Shnajder) – (I – Simbolet pellazge tek veshja e shqipetarëve – Një ndër humanistët e mëdhenj dhe zëri më poetik i Europës së shekullit 19, Xhorxh Bajroni në letrën e tij drejtuar nënës nga Shqipëria osmane, i shkruante: «Kostumet kombëtare shqipetare, afër 130 variante, janë një dukuri e fuqishme e vlerave estetike të kulturës popullore. Një shfaqje e veçantë është fustanella. Kjo vëshje e burrave (një fund i bardhë pala-pala, i gjatë deri te gjuri) është e plotë, kur lidhet për beli me një brez të gjerë, me silahet, me çorapet e leshta e kalca, me opingat me xhufkë në majë, me takije, me jelek, me mëngore e me xhamadanë, të gjithë të stolisur me ar e argjend».(1)
(a)Pikturë e Bajronit me veshje shqipëtare (b) Jeleku, brezi dhe armët, pjesë e veshjes me fustanellë të Shqipërisë së Jugut. (2)
Por veshja e traditës së shqipetarëve, përveç shumë-llojshmërisë krahinore, bizhuterisë së pasur, armatimit, arit dhe argjendit që e mbulon, zotëron edhe « thesare » të tjara, të pa njohura edhe në ditët e sotme – atë të MITEVE TË BESIMIT PELLAZG.
Në legjendën e Krijimit të Botës që tregonin shqipetarët e shekullit 19, thuhet se Zoti, mbasi krijoi ujin dhe tokën e sheshtë, pa se vepra e tij ishte e paplotë dhe natyra monotone. Për të kënaqur njerëzit që do të krijonte, morri rrugën për ta zbukuruar Botën. Kur mbriti aty ku banonin shqipetarët, thesi i shpëtoi nga duart dhe kodrat e malet që ndodheshin brënda tij e mbuluan vendin. (3) Ndoshta Zoti i gjithë-ditur, hodhi qëllimisht shumë male mbi vendin e shqipëtarëve të vjetër, që “portreti” i tij i parë dhe kujtimi i miteve zanafillore, të mos humbisnin kurrë. Studiuesi francez Eduard Shnaider që “hëngri bukë” gjatë shumë viteve në Shqipërinë e Veriut, pohon se: “Aventurat më të çuditshme të Uliksit, si paraTrojës ashtu dhe gjatë kthimit të tij, tregohen në gjithë shtëpitë e malësorëve shqipetarë, kur mblidhen mbrëmjeve rreth zjarrit” (4)
Në zemër të këtyre maleve të Shqipërisë edhe sot, në ditë dasmash a festash, banorët veshin rrobat e traditës, të zbukuruara me SIMBOLE pellazge.
Zbukurimi në lashtësi i trupit me tatuazhe, i bizhuterive, armatimit, i veshjes dhe në përgjithësi i të gjitha sendeve që e rrethonin njeriun në jetën e përditëshme, me simbolet e besimit, kanë patur vetëm një qëllim: Të MBROJTJES prej vdekjes, sëmundjeve, prej vrasjes nga fiset e tjera apo sulmit të kafshëve, prej fatkeqësive natyrore, etj. Njeriu gjatë të gjithë historisë së tij, të lashtë dhë moderne, ka ndjerë nevojën e «dorës së Zotit» dhe për këtë qëllim e ka rrethuar veten me simbolet kultike të tij.
***
Në këtë material, do të përqëndrohem vetëm tek një figurë e veshjes së gruas nga Mirdita, (Malësia e Shqipërisë Veriore). Për mendimin tim, e gjithë veshja i kushtohet kësaj figure dhe kultit të saj, të mbiquajturin sot « kryqi egjiptian ».
Në foton posht, ku jepet më besnikrisht forma historike, shikojmë se qëndistarja i ka dhënë vendin qëndror duke mbuluar pothuaj krejt kurrizin e femrës. Të gjitha zbukurimet e tjera në xhubletë, janë simbole që tregojnë besimin që kjo figurë përfaqëson.
Po ta vërejmë me vëmendje, do të na lind përshtypja e një forme të stilizuar të trupit të njeriut. Studiuesit e artit të shpellave, do të zbulojnë lehtësisht «autoportretin» e banorëve të tyre. Këtu më poshtë kemi dy vepra arti të njeriut të Paleolitit, që përputhen nga ana grafike me figurën në xhubletën mirditore. Ndërsa në të parën (fig.a) njeriu mban duart poshtë dhe dallohet qartë «bishti», në të dytën duart janë të ngritura lart, por është pa «bisht».(5)
Dallimi midis tyre qendron ne faktin se në (fig.a) kemi një «fotografim» të thjeshtë të njerzve të veshur me lëkurën e kafshëve që i mbronte nga të ftohtit, ku sigurisht bënte pjesë edhe bishti, siç paraqitet në (fig c) e një periudhe shumë më të vonshme. Gjurmë të këtij «kujtimi», studiuesi Franc Nopça e ka gjetur tek besimi, se ka njerëz me bisht. Këtë e ka zbuluar tek popullsia në Shqiperi, Greqi, Azi e Vogël dhe Dalmaci. Ndërsa në foton e dytë (fig.b) «artisti» i lashtë ka shprehur një moment shumë të rëndësishëm: kryerjen e një riti kushtuar Zotit në qiell.
M.Eliade studiuesi i besimeve të lashta pohon se: «Në rast se i quajmë Paleantropët, ‘plotësisht njerëz’, për rrjedhojë ata zotëronin edhe një farë besimi dhe praktikonin disa rite (…) Nga materialet arkeologjike dëshmohet se besimi i gjuetarit paleolitik çfaqet në artin e shpellave që para 30000 viteve ». (6) Në fotot poshtë, në materialet arkeologjike kemi të paraqitura po atë pozicion të duarve, që shpreh të njejtën ide: njeriu duke i drejtuar lutje Zotit.
(a) Lutësi, ndoshta Kreu i fisit (shamani) dhe Krijuesi (rrethi me një pikë në qendër është simboli universal i paraqitjes së Zotit). (b) femra e vdekur i lutet hënës, sipas besimit të Pellazgëve, ta mirëpresë në botën e saj hyjnore. El-Hofra. shk.III p.K. Costantina, Musée National Cirta Algeria (7)
Në shumë vizatime të shpellave apo objekte arkeologjike si kjo amuletë (fig.c) e emërtuar «venera para-historike» e gjejmë njeriun në formën grafike si tek veshja tradicionale e mirditores. Mbajtja e duarve të drejtuara nga Zoti, ka mbijetuar në pikturë deri në periudhën e Mesjetës dhe Rilindjes europiane. Një pozicion i caktuar dhe i përsëritur në vazhdimësi i duarve, i këmbëve apo i trupit, janë simbole që përmbajnë dëshmi historike që duhen «lexuar» tek materialet arkeologjike, njësoj si dokumentet e shkruara. Ato na japin të dhëna të rëndësishme për besimin, njohjen e figurave mitike dhe periudhën historike të një popullsie në lashtësi.
Përfundimi i parë: Nga ana grafike mund të pohojmë që në xhubletën mirditore kemi të shprehur një figurë njerëzore që lidhet me besimin para-historik. Në studimin e L.Danos “Perëndesha Athina dhe simbole të tjera kozmogonike” kushtuar veshjes së gruas malësore të Shqipërisë së Veriut, autorja ka dalluar figura të stilizuara që lidhen me mitet pellazge, si busti i Athinasë me sy kukuvajke, ornamente të kultit të Meduzës, svastikën, dragoin, syrin e Osirisit, gjarprin, kryqin, akrepin etj. (8) Edhe kjo figurë njerëzore e xhubletës mirditore, na bën të mendojmë se paraqet një mit të besimit të Europës pellazgjike. Por MITIN e kujt mbart mbi kurriz malësorja shqipetare?
II- Perëndesha Zog ose Perëndesha e Madhe
Psikologu Karl Jang pohon se “Historia e lashtë e njeriut, në ditët tona, na zbulohet nëpërmjet pamjeve simbolike dhe miteve që kanë mbijetuar nga njeriu i lashtë (…) Nuk janë ngjarjet e së kaluarës historike ato që na mundësojnë të mësojmë (mbi të shkuarën-shën im), por statujat, vizatimet, tempujt dhe gjuhët, që na përcjellin besimet e lashta”. (9) Edhe në materialin tonë, nuk do të kishim patur kurrë mundësinë për ta njohur “fytyrën” e këtij portreti dhe mitin që përfaqëson, po të mos kishim patur ndihmën e materialeve arkeologjike, të besimit dhe kulturës së traditës.
Pjesa më e vështirë, që na pengon të dallojmë pamjen njerëzore tek figura në xhubletë është pikërisht pjesa e kokës e cila ka një formë pothuajse trekëndëshe, të zgjatur në pjesën e poshtme. Megjithëse e stilizuar për qëndisjen mbi robë, dallohet qartë nga forma e kokës, vijave dhe ngjyrave të ndryshme të përdorura, se ka ngjashmëri me objektet arkeologjike të skulpturave të njeriut me kokë zogu. Në pjesën e kokës, foto poshtë (fig.a) shikojmë tre vija që bashkohen afër pjesës së qafës. Tre vijat jeshile dhe ngjyra portokalli në pikën e takimit të tyre, na jep idenë e sqepit të çvendosur përpara të shpendëve. Kjo paraqitje është e afërt me fytyrën e kokës së zogut në skulpturën e femrës së sumerëve (Mesopotami) (fig.b) dhe statujave të Europës së lashtë, në studimin e M.Gimbutas “Il linguaggio della Dea » të cilat ajo i quan Perëndesha-Zog. Në foton (fig.c) kemi një statujë (6000pK) prej dheu të pjekur me kokë zogu e zbuluar në Bardhosh (Prishtinë) të Kosovës, me tipare më të përafërta njerëzore.(10)
Që në xhubletën mirditore kemi të bëjmë me figurën e një femre, e dëshmojnë figurat gjeometrike që e mbulojnë trupin e saj (do flitet më poshtë) si dhe fakti që ajo gjëndet vetëm në veshjen e gruas dhe jo si simbolet e tjera të besimit, që paraqiten në rrobat e të dyja gjinive. Pozicioni i duarve mbi bark në skulpturat (fig. b-c) tregon për një kohë më të vonshme se sa femra me kokë zogu e xhubletës. Ato flasin për periudhën kur femra u hyjnizua si «krijuese» e njeriut, që mendohet se i përket periudhës së Mesolitit (fundi i periudhës së akullnajave rreth vitit 8000), në kohën e zbutjes së kafshëve dhe fillimit të agrokulturës. Ndërsa Hyjnesha e xhubletës nuk përfaqëson gruan “lindëse”, por është ORAKULLI , i hyjnizuar afro 15 000 vite para përdorimit të agrokulturës, dhe sipas besimit pellazg, përfaqson vetë KRIJUESIN në Tokë. (11)
Mos të harrojmë gjithashtu se ZOTI i parë Krijues ka qenë Hëna (më saktë Drita hënore, prandaj edhe besimi i Pellazgëve ka qenë hënor), e cila e ndryshonte formën e saj njësoj si trupi i femrës kur është shtatzanë. Kështu, tek njeriu para-historik u krijua bindja së Hëna ishte «lindësja» femër e natyrës që e rrethonte.
Në tekstet e lashta, Perëndeshës Sellena që përfaqsonte Hënën në mite, i këndohej: ”Nënë e Perëndive/e njerëzve, e natyrës, nënë e të gjitha gjëravë”(12) Për rrjedhojë edhe përfaqsuesja e saj në tokë, që ishte e ngjashme me të, qe nje femër. Ajo u pa si NDËRMJETESJA midis njeriut në Tokë dhe Zotit në Qiell. Historia na dëshmon se Orakujt e parë në besim kanë qenë gra. Le të kujtojmë Kasandrën, vashën fat-thënëse trojane, bij e mbretit Priam, që parashikoi shkatrimin e Trojës. Johan G. von Hahn tregon se gjurmët e kësaj periudhe para-historike, i gjejmë tek gratë shqipetare të cilat besojnë se të tretën ditë pas lindjes, vijnë tri gra të padukshme te djepi i foshnjës dhe caktojnë fatin e tij. Këto gra quhen fatite. (13)
M.Gimbutas, studiuesja e artit para-historik pohon se: «Statujat e meshkujve, zenë vetëm 2 deri në 3% të materiali arkeologjik të Europës Antike (…) Në asnjë periudhë të Paleolitikut nuk gjënden gjurmë të ndonjë figure të mashkullit-krijues (prind). Forca krijuese e njeriut, duket sikur i dedikohej vetëm femrës, prandaj dhe u adhurua si Perëndesha e Madhe ». (14) Edhe studiuesi i besimeve të lashta, Mircea Eliade pohon se femra, zinte vend qëndror edhe në besimet e Azisë: «Perëndeshat, zënë pjesën më të madhe edhe në Panteonin e perëndive të Indisë së lashtë dhe është domethënës mbizotërimi i Perëndeshës së Madhe, në besimin induist ». (15)
Nga studimi i materialit arkeologjik të mbledhur nga M.Gimbutas, vërehet se «arti» i periudhës së parë të jetës së njeriut primitiv, që përfshin dhjetra mijëravjeçarë, i kushtohet pothuajse tërësisht hyjnizimit të femrës, si PËRFAQSUESE tokësore e Zotit. «Për periudhën para-historike, preferoj emërtimin e saj «Perëndesha e Madhe» – pohon studiuesja – sepse e përshkruan më qartë pushtetin e saj absolut, forcat e saj krijuese, shkatruese dhe rigjeneruese ». (16)
Mitet pellazge (të emërtuara padrejtësisht greke) që njohim sot, nuk e pohojnë këtë fakt, të cilin na e dëshmon arkeologjia. Kjo tregon se janë mite të vonshme, që ju kanë përshtatur miteve të hershme, figurën mashkullore, për nevojat e një shoqërie që tashmë e kishte ndryshuar strukturën e saj.
Tradita e shënjtërimit të gruas në para-histori është trashëguar tek shqipetarët deri në kohët e vona. Në ligjet e rrepta të Kanunit të Maleve (Lek Dukagjinit) mbi hak-marrjen (Libri i tretë, Martesa, nyja 23) shkruhet: Ky kanun nuk e përfshin gruan, për arësye se edhe me qëllue se vret kënd, “gruaja s’bjen në gjak” (nuk vritet, siç është zakoni i hak-marrjes- shën im). Këto ligje kanë vepruar deri në shk.20 tek shqipetarët e Malësisë.
III- Simboli, zbulim i njeriut para-historik
Njeriu para-historik njohu veten dhe natyrën nëpërmjet krahasimit të gjithshkaje që shikonte dhe dëgjonte. Pa këtë “analizë” të ndryshimeve dhe ngjashmërive të botës përreth, nuk do të kishte patur mundësi të çfaqej tek para-ardhësit tanë dukuria e të menduarit. Po të mos kishte afër ngjyrat e tjera, shprehen studiuesit, nuk do të kishim njohur kurrë ngjyrën e bardhë, pa dëgjuar bubullimën nuk do ta kuptonim heshtjen. Pra, pa analizuar dallimet dhe ngjashmërinë që shfaqej në botën përreth, njeriu do të kishte mbetur indiferent ndaj saj dhe nuk do të kishte mësuar të fliste, por do të lëshonte vetëm pasthirma (stadi emocional i shprehjes), siç veprojnë edhe sot kafshët. Fjalët (emrat) u krijuan si rrjedhojë e nevojës për të përcaktuar gjithshka të ndryshme apo të ngjashme që ndodhej në natyrë.
Krahas përpjekjeve për t’i emërtuar me pasthirma apo grup tingujsh botën përreth, në mënyrë instiktive ai u përpoq të shprehej duke e kopiuar sendin, duke imituar formën e tij në natyrë. Pra figurën, mund ta quajmë pa gabuar një “gjuhë” e cila shpreh sikurse edhe fjala. Pikërisht kjo “gjuhë” (e figurave) ka qenë vendimtare në materialet, mbi besimin pellazg dhe ecurinë e zhvillimit ideor të njeriut, nga para-historia deri në ditët e sotme. Kjo sepse periudhat historike kanë qenë jashtzakonisht të gjata në krahasim me periudhën e shkrimit dhe shumë objekte arkeologjike të lashtësisë, i kanë rezistuar kohës të pa ndryshuara.
Kjo “gjuhë figurativë” është zanafilla e krijimit të simboleve dmth njeriu primitiv mësoi të dallojë detajin, që jepte qartësisht karaktëristikën thelbësore të figurës, por njëkohësisht edhe të një ideje që lidhej me këtë figurë. Duke vizatuar gjirin, ay shprehte femrën dhe funksionin e saj jetë-dhënës, duke bërë një vijë të valëzuar tregonte gjarpërin dhe idenë e rigjenerimit, etj. Sipas Cirlot: «Analogjia është ndoshta guri i themelit i tërë ndërtesës simbolike…Analogjia si një proçes unifikues dhe regullues shfaqet vazhdimisht në art, në mite dhe në poezi » (17) Se sa kohë u desh për të aritur në përdorimin e simbolit, që është mjeti më praktik i shkencës, artit dhe i çdo aktiviteti të njeriut të sotëm, ne vetëm mund të hamëndësojmë. Simboli u bë mjeti më i rëndësishëm i besimit zanafillor. A e krijoi Simboli, Besimin dhe Fjalën apo Fjala ishte krijuesja e parë, siç thuhet në Librat e shenjtë, këtë nuk mund ta dimë. Ato mund të kenë qenë edhe bashkë-kohëse duke nxitur zhvillimin e njëra-tjetrës.
Studiuesit e mitologjisë dhe të besimit, por edhe historianët e gjuhësisë, i japin shumë pak rëndësi studimit të këtij mjeti shprehës (simbolit) të njeriut të parë europian. “Simbolizimi është para-rendëse e një gjuhe apo gjesti. Ai lejon, në mos paraqitjen, së paku afrimin dhe përcaktimin e natyrës së gjërave “(18)
Studiuesi i simboleve në gjuhë, besim dhe shkencat moderne, Petro Zhei pohon: “Simboli është gjuha me të cilën Zoti shprehet”.(19) Ajo që mbetet fakt i padiskutueshëm është se : Zbulimi i SIMBOLIT, BESIMIT dhe FJALËS është vepër e njeriut “me bisht” të para-historisë!
(a) Figurat gjeometrike të objekteve arkeologjike të kultures Vinka (5200-4000 pK) (b) Figura gjeometrike që dëshmojnë se statuja është një femër, mijëvjeçari IV.
(c) Perëndesha – Zog kultura Vinka 4500 pK. (f8,12 M.Gimbutas)
Në librin e M.Gimbutas “Gjuha e Perëndeshës” (Il linguaggio della Dea), mbi figurat gjeometrike në objektet arkeologjike të Europës së Neolitit të Lashtë (7000-3500 pK), autorja na zbulon se çfarë kanë shprehur simbolet e lashta dhe lidhjen e tyre me njëra-tjetrën. Për herë të parë faktohet, se këto figura gjeometrike shprehin Perëndeshën më të lashtë të Miteve të para, të panjohur deri më sot. Po të vërejmë figurat gjeometrike që mbulojnë “trupin” e Perëndeshës-Zog (fig.a poshtë) dallojmë zig-zakun që na jep idenë e rombit, trekëndësha me ngjyra të ndryshme dhe kryqin në qendër, i formuar nga dy V të bashkuar në këndin e tyre. Më poshtë lulen/yll (dy kryqe kënd-drejtë të kryqëzuara) në qendër të të cilit ndodhet një topth, simbol i vetë Krijuesit. Zig-zaku nuk është gjë tjetër veçse përsëritja në vijimësi e figurës gjeometrike V, dhe sipas studiuesve është figura gjeometrike më e vjetër e zbuluar deri më sot. Njeriu i Nandertalit e ka përdorur para 40000 viteve. (20)
(a) Simbolet gjeometrike të kultit të Perëndeshës femër brenda figurës së qendisur që përsëriten edhe në pjesët e tjera të xhubletës (b) një pjesë e zbukurimeve prej argjëndi ku dallohet po ajo lule si tek xhubleta, hëna dhe zig-zaku si korniz e rrethit posht hënës.
(VIJON… )
###
LEXONI PJESËN E DYTË:
FATBARDHA DEMI: PERËNDESHA MË E FUQISHME E TË GJITHA KOHRAVE – NË XHOKEN E MIRDITORES (II)
HAPE: https://pashtriku.org/?kat=45&shkrimi=3082
