Zëri i shuar i lahutarëve në Kraja dhe Ana e Malit
Nga Gjekë Gjonaj, Ulqin – nëntor 2022
Në të gjitha trevat shqiptare shtëpia pa lahutë , shtëpia ku s’këndoheshin këngë kreshnikësh , konsiderohej si “ shtëpi e lanun” . Një shtëpi që e ka lahutën nuk bën me e varë kudo, thuhet ndër shqiptarë . Ajo sipas traditës varet vetëm mbi oxhak, ndërsa mbi lahutën nuk varet asgjë tjetër. Lahuta bashkë me pushkën kanë qenë binom në ballin e murit. Sipas dokumenteve përkatëse lahuta ka një histori të saj. Studiuesit dhe historianët mendojnë se gjurmët më të vjetra të lahutës janë të ndryshme. Disa prej tyre mendojnë se fillimet gjenden që në kohët më të lashta. Të tjerët e lidhin me shekullin 8-të dhe 9-të e më pas, ndoshta në këtë të fundit sipas studiuesve siç është etnomuzikologu i madh, i ndjeri Ramadan Sokoli, kemi dëshmi më të hershme që vijnë nga burimet e literaturës persiane. Historiografia shqiptare e vendos lahutën në të njëjtën kohë me kontaktin e parë të mirëfilltë mes botës arabe dhe asaj evropiane, por, siç shprehen studiuesit, ka edhe një variant tjetër që lahutën e vendos në këto troje.
Historianët tanë, etnologët kanë shkruar e dokumentuar se lahuta ( lavda) tashmë është vegël muzikore popullore e shqiptarëve, respektivisht e përdorur në zonën veriore të Shqipërisë (Malësi të Madhe), në zonat e thella të Nikajve e të Mërturit , Rozhajë, Plavë e Guci, Shkup, Kumanovë, Tetovë, Gostivar, Kërçovë, në Sanxhakun e Pazarit të Ri, në zonat e Malësisë së Gjakovës e të Rugovës, në Rrafshin e Dukagjinit, Komunën e Medvegjës, Komunën e Bojnikut, Komunën e Bujanocit etj.
Edhe në krahinën e Krajës dhe të Anës së Malit, sipas dëshmive të tregimtarëve popullorë e të studiuesve, tradicionalisht janë kënduar e dëgjuar nga rapsodë të Eposit të Kreshnikëve, me nderim të veçantë jo vetëm ndër kuvendet e gjera popullore, ndër dasma e festa të tjera apo pranë oxhaqeve të shtëpive të tyre, netëve të gjata të dimrit, por edhe para fillimit të një beteje, madje edhe në zjarrminë e luftës, sikurse edhe në festivale të ndryshme brenda dhe jashtë Malit të Zi. Lahuta, simboli i lashtësisë së kombit dhe vegla më e vjetër kordofone me një tel, vazhdon ende jetën në shumë familje shqiptare, ku nuk ka më lahutarë. Këto instrumente që kalojnë në shkallën e vjetërsisë së veglave më të moçme, mund të vërehen të varura në murin e shumë shtëpive shqiptare brenda trojeve të veta etnike dhe në diasporë, të cilat i hijeshojnë ato me zbukurimet dhe simbolet e tyre – figurat mitike ilire të gjarprit, kokës së dhisë me dy brirë që aludon në epokën e Skënderbeut, por edhe më heret në epokën e Piros, ose me zbukurimet me shqiponjë, me portretin e Gjergj Kastriotit, dhe me portrete të figurave të shquara të Rilindjes, të UÇK-së dhe të Adem Jasharit. Kjo dëshmon se burrat e trevave shqiptare e kanë pasur lahutën ushqim shpirti. Me lahutë i është kënduar heronjve dhe ngjarjeve të lavdishme të shqiptarëve ndër shekuj.
Kjo pasuri kombëtare e shqiptarëve, e cila ka lënë gjurmë të forta në historinë e Shqipërisë së Veriut, në Krajë dhe në Anë të Malit po zvogëlohet ( humbet) çdo vit e më shumë. Sot është shuar zëri i lahutës në këto treva shqiptare nga rapsodë vendas. Asnjë shoqëri kulturore-artistike në Anë të Malit nuk ka asnjë lahutarë, por detyrohen të “ huazojnë” lahutarë nga treva tjera shqiptare me rastin e pjesëmarrjes së tyre në festivale folklorike jashtë shtetit.
Hulumtuesi i njohur Prof.Dr, Zymer Neziri në librin e tij studimor “ Eposi i Kreshnikëve në Ballkan”, botuar nga Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2021, shkruan se në Krajë ka evidentuar 4 lahutarë pas vitit 2012 dhe 3 lahutarë para vitit 1912.
“ Lahutarë të Krajës pas vitit 2012 kanë qenë Nasuf Mujë Bogdani 1916-2012, katundi Ftjan,Krajë, Tivar, Imer Veli Gjeçbritaj, 1929, katundi Arbnesh, Krajë, Tivar, Gjokë Zef Llukiqi, 19490-2013, katundi Brisku Nalt, Krajë, Tivar dhe Ali Qemal Kovaçi, katudni Arbnesh, Krajë, Tivar.
Lahutarët e Krajës pas viti 2012 kanë qenë: Maci i Çekut Margjonojn, 1862-1953, katundi Kullomzë, Ulqin, Stjepa’j Gjoks Nils Nilonj, 1901 -1976, katundi Kullomzë, Ulqin dhe Luan Nurja Bardhi, katundi Kështenjë, Krajë, Tivar.
Lahutarë të Ulqinit (shënimi im- Anës së Malit) pas vitit 2012 janë dy: Prek Shkreli, katundi Amull, Ulqin, tash jeton në SHBA dhe Vasel Shkreli, katundi Amull, Ulqin , tash jeton në SHBA“, shkruan studiuesi Neziri.
Nga hulumtimet e mia në terren, në Krajë dhe Anë të Malit, kam evidentuar edhe lahutarë të tjerë, tashmë të ndjerë. Ndërkaq në qytetin e Ulqinit nuk kemi njoftime apo të dhëna gojore apo shkencore se ulqinakët e kanë përdorur ndonjëherë lahutën si trashëgimi të babës, gjyshit, stërgjyshit…
Tregimtari Vebi Gjoni, nga fshati Selitë -Anë e Malit më njoftoi se babai i tij , Xhemal Gjoni, 1931-2002, ishte lahutar. “Këngët më të preferuara të tij kanë qenë “ Hasan Aga” dhe “ Po bisedojnë dy plaka t’veja” . Xhemali përveçse ka kënduar në ahengje familjare e raste të tjera ka marrë pjesë edhe në festivale prestigjioze të folklorit që janë mbajtur në Kosovë dhe Shqipëri. Ai herën e fundit ka marrë pjesë në Festivalin Folklorik Kombëtar, i cili u zhvillua në Kalanë e Beratit-Shqipëri , më 20 shtator të vitit 1995.
Tregimtari Zef Kovaçi me prejardhje nga Shestani pohon se edhe axha i tij Kolë Luci Kovaçeviq, 1912-2014, i binte dhe i këndonte bukur lahutës. “ Kola kishte një zë të mrekullueshëm si pushka, prandaj të gjithë e dëgjonim me vëmendje e kënaqësi të madhe”, shprehet tregimtari Kovaçi.
Zvogëlimi çdo vjet e më shumë i lahutarëve shqiptarë duhet të na shqetësojë. Është dëshpëruese e dhëna e publikuar në media se vetëm 20 lahutarë kanë mbetur në trojet shqiptare. Kjo shuarje e kësaj traditë shekullore jo që është për të ardhur keq, por kjo mendojmë është katastrofë, për të mos thënë tragjedi.
Fundi i rapsodëve mendojmë se ka ardhur për shkak se nuk ka më heronj dhe lahutarët kanë filluar t’i këndojnë njëri-tjetrit!? Me shpikjet e reja teknologjike, në kohën e internetit, rapsodët janë “arratisur” si kreshnikët, për të mbetur bij të sojit të mirë, prej fisit të mirë dhe të papërsëritshëm të kohëve të hershme.
