Tiranë, 03. 12. 2013 – (Këndvështrim krahasimtar)- Mitologjia e krishterë që përvetësoi shumë gjëra nga mitologjia e lashtë, u kanunizua në një fe të re me një ngarkesë të theksuar mistike e cila mbështeti paragjykimet dhe bestytnitë më të errëta. “Krishtërimi të gjitha hyjnitë demone pagane i shpalli djaj”[1]. Hyjnitë e paganizmit dallohen nga qeniet më të lashta, shtojzovallet, zanat, lugatët, të cilët ishin lidhur ngushtë me besimin popullor. Këto kishin dalë pothuajse përnjëherë nga aftësia trilluese, që është e natyrshme dhe jetonin ashtu siç prodhoheshin, natyrshëm: pra përvijonin nevojën nga e cila pasonin.
“Mitologjia, që është një shtrirje e punës primitive, e kapërcen këtë nevojë në të gjitha aspektet: hapësira midis saj dhe kësaj të fundit është e mbushur nga një lëndë, në zgjedhjen e së cilës kapriçua njerëzore luan një rol të madh; kjo lëndë i ndien pasojat e miratimit të lejuar”[2]. “Në besimet popullore mendohet se shpirti është i ndarë nga trupi, është frymë, hije. Kur vdes njeriu, ai del nga trupi. Nopça thotë se në Malësitë e Veriut shpirti është një njeri i vogël, sa gishti, që rri në bark të njeriut, e kur ai vdes, Shpirti del nga goja. Për 40 ditë, pas vdekjes, Shpirti shëtit në të gjithë vendet ku ka kaluar njeriu sa ka qënë gjallë. Ulet e pushon mbi gurët e vënë mbi lisa. Shpirti vjen natën për festa në shtëpi dhe hyn nga çatia. U merr erë ushqimeve e kënaqet. Natën e buzmit lenë gjithë natën tryezën shtruar e me tërë të mirat që të vinë shpirtrat e t’i hanë. Në raste të tjera, në festa hedhin ushqime pranë zjarrit në vatër që t’u marrin erë shpirtrat e të kënaqen. Shpirtrat kështu mbarësojnë shtëpinë”[3]. Këto koncepte, për shpirtin, trupin, jetën e vdekjen na arrijnë nëpër kohë nëpërmjet gjuhës, e cila pasi që e ka vetinë e ruajtjes dhe fshirjes së tyre nëpër kohë dhe hapësira të ndryshme, mund të jetë burim i bartjeve edhe për në letërsinë e autorit tonë. “Ky edhe është kratalizmi i gjuhës, sepse gjuha apo fjalët janë krijesa të gjalla, ato kanë duar dhe këmbë”[4].
Mitrush Kuteli (1907 – 1967)
Kuteli përshkruan figurativisht konceptin kristian të ndarjes së trupit me shpirtin, ku trupi është kalimtar dhe në ndryshim të vazhdueshëm deri në një degradim të pakthyeshëm, ndërsa shpirti merr trajtën e një fluture prej drite të pashtershme, të përjetshme që u vishet ndoshta trupave të tjerë. Shpirti i të vdekurit është përfytyruar si flutur që vjen e futet në shtëpi. Autori pranon idenë e transsubstimit të shpirtit human: “Miku foli: – Që të shkojmë përtej, ti duhet të lesh trupin këtu anës. E la edhe u ndie aq më i lumtur, sa fletë kishin të gjitha ato pemët e atij vendi”[5].
Në tregimet: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Si e gjeti Ago Jakupi rrugën e Zotit”, raporti njeri – Zot lind nga një metamorfozë e dëshirës, nga një iluzion i shpirtit si ekzistencë reale e një ‘fuqie’ supernatyrale siç është ‘Zoti’. Kjo është është e hapur në favor të mendimit të pranisë së hyjnisë si fuqi ekzistenciale universale e ndryshimit dhe e përjetësisë, ku të gjitha format organike dhe inorganike transformohen në trajta mbetjesh (hi, skelet, frymë) në funksion të idesë se ‘asgjë nuk humbet, gjithçka transformohet’.
Kjo ide zbulohet edhe në tregimet: “Natë muaji maj”, “Rinë Katerinëza”. Shembulli i mëposhëm është marrë nga novela “E madhe është gjëma e mëkatit”: “një dhimbje e madhe i çau shpirtin. Qau me zhurmë sa kumboi e gjithë kisha. Atëherë zëri i altarit pushon, kandilët e ulën dritën dhe Kalija nuk ish më në krahët e tija përveç se një skelet. Duke u shembur greminë pas gremine, nëpër natë, ja se ku sytë e tij ç’quan kandile. U përpoq të shkojë ndaj drita dhe nuk ecte dot. Çdo gjë – drita, koha dhe ay vete-kishin ngrirë si shtylla guri e nuk lëviznin befas, prej së thellash, një zë që i fliste me një gjuhë të lashtë: “Qetësi, lumë i rreptë zemërimi i tij, si det i thellë mëshira”.
Dëgjoj pastaj një zhurmë të madhe si zhurmë deti edhe u zgjua. Dirse të ftohta në ballë. Kalija flinte pranë tij. Drita e kandilës i ndriçonte fytyrë”[6].
Shpirti si shfaqje e frymës humane zbulohet përmes ndryshimit dhe çlirimit të trupit në trajtë energjie si shëmbëllim i figurave të dashura dhe të domosdoshme, por që nuk janë afër. Roli vendimtar në këtë rast luan psikika dhe imagjinata e cila realizohet si:
a- dëshirë dhe nevojë e kënaqësisë trupore dhe mendore.
b- si frymë e një ndriçimi me burim hyjnor.
Frojdi me “Teorinë e zhvendosjes” e ka shpjeguar trajtën e parë si përjetim emocional i shpirtit (si ëndrra dhe mendimi që fsheh impulse të brendshme fizike) në raport me trupin. Është kjo trajta e një psikike të trazuar të Tat Tanushit që e transformon dhe e çon atë drejt mëkatësh. Sipas konceptit kristaian kjo është forma e ulët e shpirtit. Forma më e lartë e tij është me bazë hyjnore, eterike dhe e pasrtuar nga kënaqësitë e ‘mëkateve’ të tokës[7]. Kuteli tek “E madhe është gjëma e mëkatit”, Metamorfozat zhvillohen në tekste me element a. Pastoral kristian, b. Gojor si “rrëfenjë” dhe c. I destinuar për një vesh njerëzor. “Ata që shohin një ndryshim mes shpirtit dhe trupit, nuk e kanë as njërin, as tjetrin”[8].
Në prozën e Kutelit gjejmë një botë të lidhur gjenetikisht me mitologjinë. E themi këtë sepse i përkasin një bote tjetër apo magjive, por ata kryejnë rite që kanë te forca hyjnore të Diellit e të Hënës, festojnë festa që origjinën e kanë nga mitologjia. Te shqiptarët ka ekzistuar kulti i Diellit, i cili vinë është transformuar në kultin e majave të maleve dhe është përkrahur nga bektashinjtë apo edhe nga të krishterët që bëjnë pelegrinazh në këto vende malesh. Lidhje me këtë kult kanë edhe zjarret rituale që bëheshin në festa të ndryshme si Dita e Verës. Përshkrimi i një të shkuare të papërcaktuar me koordinata të sakta dhe të veshur me fantastiken, e lejon shkrimtarin të krijojë personazhe të tilla që siç shprehet Kuteli: “Për tim gjysh të gjitha ato që dukeshin lart në qiell ishin njerëz e kishin shpirt, gjyshi e donte diellin, i falej e i shosh “zoti diell”. Hëna ishte një çupë e bukur, bardhoshe, motër e diellit. Sëmurej e lëngonte shpesh, tretej, përtërihej. Dilte nga malet, ngjitej në qiell, shikonte poshtë e xheç desh të thosh, po nuk e thosh kurrë. Edhë kësaj i falej gjyshi e i shoh “zonja hënë”[9].
Areali i fantastikes në këto rrëfenja zgjerohet dhe pasurohet nga përshkrimi që autori u bën festave dhe festimeve kolektive, që si rastësisht të gjitha përkojnë me festa pagane. Të tilla mund të përmendim: Festën e Shëngjergjit, Festën e Eremiut, Ditën e Verës ose Protomarsin, Rusicat. Festa e Shëngjergjit është një e kremte që edhe pse duket me origjinë të krishterë, ka rite tërësisht pagane. Shën Gjergji ka zëvendësuar një hyjni vendase të lashtësisë.
Për festën e Shëngjergjit Turgenievi shkruan kështu: “Nëpër barishta, pranë tumbave të mëdha të mizave të dheut, në hijën e lehtë të fletëve të dhëmbëkosura të fjerit, lulëzonin manushaqja dhe lule shëngjergji, dukeshin rathje, djegie dhe lloj lloj kërpurdhe të tjera; nëpër lirishte midis shkorreve të dëndura skuqnin mizëri luleshtrydhesh”[10].
Riti në origjinë ka pasur të bëjë me kultin e pjellorisë e të prodhimtarisë bujqësor. Në këtë ditë bëhej gjelbërimi i shtëpisë, i kasolles së bagëtive, bëhej pelegrinazh. “Asaj dite të bekuar që e gëzonte barabar si turku e kauri, njerëzia nxirrte plisa me bar nga lëndinat e i vinte ne pragu i derës, odë më odë, që kur hyn, të shkelë më të njomë e të mbetet gjithmonë i ri”[11].
Dita e Verës është konsideruar si Viti i Ri. Karakteristike e ritualeve të kësaj feste janë: Buka rituale, zjarret, gjelbërimi, etj.: “Një nga gazet e mëdha të vegjëlisë sime ish, asohere dita e verës, proto mars, kur vija për zoga. Këtë ditë e prisja me mall të madh e me pregatitje shumë. Një javë përpara se të shporret shkurti, vija në vreshtë për të prerë hardhi, ca me bumbeska e ca të thata edhe i bëja togje-togje, ne dera e shtëpisë”[12].
Ritet sillnin fat, pjellori e mbarësi në bujqësi. Ato kishin lidhje me ripërtëritjen e natyrës në pranverë dhe ka ngjashmëri shumë të madhe me ditën e Shëngjergjit: “Më njëzet e tre të prillit të vjetër vinte në fshat Shëngjergji trim (hej! Na faltë njerëzinë e bagëtinë)! Kaluar mbi kalë të bardhë. Asaj dite të bekuar që e gëzonte barabar si turku e kauri, njerëzia nxirrnin plisa me bar nga lëndinat e i vinte ne pragu i derës, odë më odë, që kur hyn, të shkelë më të njomë e të mbetet gjithmonë i ri”[13].
Një festë tjetër që përshkruhet në rrëfenjat e Kutelit është festa e Rusicave ose ndryshe Rushajët. Kjo ka hyrë si një festë e krishterë po me kohë mori karakter pagan, sepse zëvendësoi një festë vendëse. Karakteristikë e festimit të saj ishte gatimi prej grave e vajzave i një ëmbëlsire me miell dhe gjalpë. Nga kjo ëmbëlsirë që quhej Rusica secila çonte një copë në shtëpi.: “Rusicat i prisnim këmbëzbathur, se niste e shtrëngonte vapa. E në mbante ndonjë i fatakequr çorape, asaj dite i hidhte tej, se ashtu ish mirë. Jo vetëm se ish mirë zbathur, po ditën e Rusicave djali duhet të jetë këmbëlehtë si lepuri, se zbrazen gjymet me ujë që lart nga dritaret!”[14]. Në origjinë këto rite kanë të bëjnë me nderimin e një hyjnie të bujqësisë e blegtorisë. Te “Rusa-Papusa” përshkruhet se si e feston populli e veçanërisht fëmijët këtë festë: “Ruuusa,
Papuuuusa,
Na dërgoi
Rusiiëa
Për një luuugë gjalpë
Vaj-vaj
Dudule!
Ona-ona
Tri perona
Bjerë shi
Në arat tona”[15].
Po e njëjta situatë na jepet edhe të Turgenievi i cili përshkruan festën e Pashkëve: “Bile edhe në ditët e festave, kur jepeshin rrogat dhe gostiteshin njerëzit me bukë e kripë, më ëmbëlsira të bëra me mjell hejdesh e me raki, sipas zakonit të lashtë rus, bile as në këto ditë Stjepushka nuk dukej pranë sofrave të shtruara dhe pranë buteve, nuk gjunjëzonte përpara çifligarit, nuk i puthte dorën e nuk hidhte gotën plot aty para syve të zotënis dhe për shëndet të tij, gotë të cilën e mbushte dora topolake e kujdestarit; vetëm ndonjë shpirtmirë që kalonte afër tij i jepte të mjerit ndonjë copë ëmbëlsirë që i kish mbetur”[16]. Përveç këtyre elementeve të mitit pagan shqiptar, te Kuteli gjejmë elementë edhe nga mitologjia biblike. Këto elementë nuk gjallojnë të vetmuar në tërësinë e veprës, por edhe ato ashtu si elementët e mitit pagan që mbështeteshin nga gjuha popullore apo psikologjia e botës shqiptare, mbështeten nga depërtimi i teksteve dhe i gjuhës biblike si kujtesë brenda tekstit. Personazhe të tipit të Babales, Papu Tirës, Ago Jakupit, që e shohin kuptimin e jetës në të mirat që duhet të punojë njeriu në jetë, janë krijuar duke pasur në themel mitin e sakrifikimit për të tjerët, fytyra më e plotë e të cilit është ajo e Krishtit dhe pasuesve të tij. Ago Jakupi dhe Tat Tanushi, të dënuarit me jetë për mëkatet e vdekshme, mishërojnë mitin e njeriut si një qenie e mëkatshme që luhatet mes së mirës e së keqes, mes bindjes e mosbindjes, mes parajëses dhe ferrit. Kështu dënimi me jetë që u jep Zoti këtyre personazheve nuk është tjetër veçse “shpërblim” për mospranimin nga ana e tyre të përultësisë njerëzore përballë hyjnisë dhe një mundësi e dytë që ata ta korigjojnë këtë, të kërkojnë falje. Pra, njeriu sipas Kutelit, ashtu si Adami që u krijua pa njohur të keqen, tundohet nga ajo, por thelbësisht është i prirur drejt së mirës. Tat Tanushi dhe Ago Jakupi janë rimishërime të Adamit, apo të dishepujve mëkatarë që lanë mënjanë jetën e tyre dhe ndoqën Krishtin, i cili ishte një shans i dytë, një zgjatje e ekzistencës së tyre për të pranuar mëkatin e për të kërkuar falje.
Të njëjtën atmosferë e përshkruan edhe Turgenievi: “Siç duket në fshatin tuaj paski mbetur shumë prapa e nuk ditki asgjë. Trishka[17] do të jetë një njeri i llahtarshëm, si nuk është parë në botë. Do të jetë një njeri i tmerrshëm e nuk do të mundë ta kapë askush: kaq i tmershëm ka për të qenë!. Bije fjala, të krishterët do të përpiqen ta zënë e do të dalin me shkopinj në dorë, do ta rrethojnë, po ay do t’u verbojë sytë e do t’i bëjë lesh e li-saqë njerëzit të mos shohin shoku shoknë e do t’ja shkrepin njeri-tjetrit”[18].
Edhe Gogoli paraqet të njëjtën atmosferë: “Ki një ëikë mëshirë, nënoke! Si mund të humbasin kështu shpirtrat e të krishterëve kot së koti? Na vër për të fjetur ku të dushash. Dhe në bëfshim gjë të keqe në çdo mënyrë qoftë, na u thafshin duart dhe na vraftë zoti”[19].
Northrop Fraj në teorinë e tij të mitit synon të depërtojë e të zbulojë këtë formë arkaike të kulturës njerëzore dhe shfrytëzimin e saj në krijimtari. Sipas tij kemi tri organizime të miteve dhe simboleve arketipore në letërsi:
1. “Mitin e zhvendosur i cili merret me zotër e demonë dhe merr formën e dy botëve të kundërta.
2. Tendencën e realizimit për ta vënë theksin në përmbajtje dhe në prezantim më parë sesa në formën e tregimit.
3. Tendencën e përgjithshme që e kemi quajtur romantike për të sugjeruar monstra të nënkuptuara mitike në një botë të shoqëruar ngushtë me përvojën njerëzore”[20].
Rrëfimi për Ago Jakupin është një tregim psikologjik. Ago Jakupi është tipi i fshatarit, i dhënë me mish e me shpirt pas punës. Ai na jepet në modhën e pleqërisë, në gjendje meditimi dhe evokimesh, të cilat kthehen në qortime të ndërgjegjjes, në pendesa për egoizmin e tij. Tregohet se si pleqëria e ka bërë Ago Jakupin më human dhe se frika para vdekjes i ka zbutur zemrën. Në këtë rast nxjerr krye koncepti fetar, se duhej të bëjë mirë që të gjejë mirë te zoti. Meditimet e arsyetimet e plakut zbulohen nëpërmjet monologut të brendshëm, një monologu që zhvillohet në sfondin e peisazhit të fshatit dhe të punëve bujqësore të një familje fshatare. Adhurimi që ka autori për këtë figurë e bëjnë atë të mos distancohet dhe tonet e kritikës të jenë tepër të buta.
Të njejtën gjë shohim edhe të Turgenievi: “Të djelën e pashkës i jepnin edhe atij të puthurën e Krishtit, po ay nuk përvishte atë mëngën e tij të ndyrë me lyrë, nuk nxirte nga xhepi i pasmë një vezë të kuqe, nuk ua zgjate duke psherëtitur e duke kapsallisur sytë atyre bijve të zonjës çifligare ose vetë çifligares”[21].
______________________
Rferencat:
[1] Fjalori (FIM) i Mitologjisë: Shtëpia Botuese “8 Nëntori”, Tiranë, fq. 66.
[2] Bergson, Henri: “Burimet e moralit dhe fesë”, “Shtëpia e Librit & Komunikimit”, Tiranë, 2002, fq. 159.
[3] Tirta, Mark: “Mitologjia ndër shqiptarë, “Mësonjëtorja”, Tiranë, 2004, fq. 135.
[4] Krasniqi, Nysret: “Udha kratilike”, “AIDK”, Prishtinë, 2008, fq. 51.
[5] Mitrush, Kuteli: “Vepra Letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 134.
[6] Mitrush, Kuteli: “E madhe është gjëma e mëkatit”, “Apollonia”, Tiranë, 1996, fq. 45.
[7] Lumi, Elvira: “Miti i Metamorfozës në prozën e Mitrush Kutelit, Ismail Kadaresë, Kasëm Trebeshinës”, “Skanderbeg Books”, Tiranë, 2006, fq. 231.
[8] Eko, Umberto: “Për Letërsinë”, “Dituria”, Tiranë, 2007, fq. 74.
[9] Kuteli, Mitrush: “Vepra Letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, f. 152.
[10] Turgenievi, Ivan: “Kujtimet e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 204.
[11] Kuteli, Mitrush: “Vepra Letrare 2”, “Naim Frashëri”, Tiranë,1990, fq. 88.
[12] Po aty, fq. 85.
[13] Po aty, fq. 88.
[14] Po aty, fq. 176.
[15] Kuteli, Mitrush: “Vepra Letrare 1”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1990, fq. 78.
[16] Turgenievi, Ivan: “Kujtimet e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 41.
[17] Trishka- Antikrishti. Gojëdhënat kishtare thonë se para mbarimit të botës do të dalë armiku i Krishtit, Antikrishti, i cili do t’iu sjellë njerëzve lloj-lloj mjerimesh, (sëmundje, uri, vdekje) (shënim. i Red)
[18] Turgenievi, Ivan: “Kujtime e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shterërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq. 106.
[19] Gogoli, Nikolaj: “Tregime dhe novela”, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1987, fq. 198.
[20] Nortthrop, Fraj: “Anatomia e Kritikës”, “Rilindja”, Prishtinë, 1990, f. 192.
[21] Turgenievi, Ivan: “Kujtimet e një gjahtari”, “Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve”, Tiranë, 1955, fq 41.
– Autorja është Studiuese Letrare në Qendrën e Studimeve Albanologjike në Tiranë.
