EGJIPTI DJEPI I QYTETËRIMIT!
Nga Sheradin Berisha
Egjipti, Egjypti ose Misiri, zyrtarisht i njohur si Republika Arabe e Egjiptit, është vend kryesisht në Afrikën e Veriut, ndërsa Gadishulli i Sinait, si pjesë e tij, gjendet në Azi. Në këtë mënyrë, Egjipti është vend transkontinental, dhe konsiderohet të jetë një fuqi e madhe në Afrikën e Veriut, rajonin Mesdhetar, kontinentin afrikan, pellgun e Nilit, botën Islame dhe Det të Kuq. Duke mbuluar një sipërfaqe prej 1.010.407 km2, Egjipti kufizohet me Detin Mesdhe në veri, Rripin e Gazës dhe Izraelin në verilindje, Detin e Kuq në lindje, Sudanin në jug dhe me Libinë në perëndim.
Egjipti është një nga vendet më të populluara në Afrikë dhe Lindje të Mesme. Pjesa më e madhe e popullsisë, e vlerësuar rreth 77.400.000 jetojnë pranë bregut të lumit Nil, në një sipërfaqe rreth 40.000 km2, ku gjendet e vetmja tokë e punueshme bujqësore. Fushat e mëdha të shkretëtirës Sahara janë rrallë të banuara. Gati gjysma e banorëve të Egjiptit jeton në zonat urbane.
Kajro është kryeqyteti i Egjiptit dhe metropoli më i madh në Afrikë dhe Arabi. Egjipti është vendi më i populluar në botën arabe pas Nigerisë dhe Etiopisë dhe i treti më i populluari në Afrikë.
Rrjedhimisht Egjipti është djepi i qytetërimit dhe ka magjepsur botën për mijëra vjet me historinë e tij të pasur dhe trashëgiminë kulturore.
Në vijim sjellë dhjetë fakte befasuese rreth Egjiptit që shtojnë edhe më shumë çudi për një komb tashmë magjepsës:
1. Qyteti i humbur nënujor i Herakleionit
Nuk është vetëm qyteti fantastik i Atlantidës që të rrëmben imagjinatën; Vetë Heraklioni i Egjiptit ka dalë fjalë për fjalë nga thellësia e legjendës. I zbuluar në fillim të shekullit të XXI-të, qyteti antik, që mendohet se i ka humbur koha, shtrihet i fundosur në brigjet afër Aleksandrisë. Herakleion, i quajtur edhe Thonis, dikur ishte një qytet port i lulëzuar që u fundos në Mesdhe mbi 1200 vjet më parë. Besohet se qyteti u fundos për shkak të një kombinimi të rritjes së nivelit të detit, tërmeteve dhe peshës së madhe të tempujve të tij të mëdhenj në tokën balte të njomur me ujë, gjë që çoi në shkatërrimin e tij. Arkeologët kanë gjetur objekte, statuja dhe madje edhe anije të ruajtura në mënyrë të jashtëzakonshme që dëshmojnë për ditët e lavdisë së qytetit, kur ai shërbente si një qendër e rëndësishme tregtare dhe tregtare. Zbulimi jo vetëm që ofron një paraqitje të shkurtër të jetës në Egjiptin e lashtë, por gjithashtu sfidon nocionet e paramenduara për qëndrueshmërinë e tokës së fortë. Rizbulimi i qytetit ka ofruar njohuri mbi praktikat fetare dhe kulturore të kohës, pasi thesaret e tij të zhytura përfshijnë statuja të perëndive dhe perëndeshave, si dhe monedha ari dhe amuletë, të cilat të gjitha i shtojnë strukturë të kuptuarit tonë për botën antike.
2. Raporti më i vjetër i motit
Ndërsa ne tani mbështetemi në teknologjinë e sofistikuar për të parashikuar modelet e motit, egjiptianët dokumentuan fenomene meteorologjike mbi 3,400 vjet më parë. Egjiptianët e lashtë shkruan atë që është ndoshta raporti më i vjetër i njohur i motit në botë nëpërmjet “Stuhisë Stele” të Ahmose. Teksti daton rreth vitit 1550 para Krishtit. 500 pes dhe përshkruan një stuhi të dhunshme që ndodhi gjatë mbretërimit të faraonit Ahmose I, me përshkrime të gjalla të shiut, errësirës dhe “zotave që sulmuan qiellin”. Kjo stelë nuk është vetëm një detaj historik; Kuptimi i modeleve të lashta të motit na ndihmon të gjurmojmë ndryshimet sociale dhe ekologjike me kalimin e kohës dhe të zgjerojmë historinë e përshtatjes dhe elasticitetit njerëzor në nivele të shumta. Ashpërsia e stuhisë së përmendur në stelë besohet të ketë pasur një ndikim të rëndësishëm, ndoshta duke kontribuar në trazirat ekonomike dhe politike që çuan në rënien e Mbretërisë së Mesme. Studiuesit spekulojnë se kjo stuhi mund të lidhet me shpërthimin katastrofik të vullkanit Thera, duke nënvizuar ndërlidhjen e historisë njerëzore dhe ngjarjeve natyrore që datojnë që nga kohërat e lashta.
3. Saktësia e Piramidës së Madhe të Gizës
Piramida e Madhe e Gizës, një nga Shtatë mrekullitë e botës së lashtë, mban më shumë se thjesht thesaret e faraonit të saj; Është një mrekulli arkitekturore që dëshmon për njohuritë e pabesueshme të egjiptianëve të lashtë për matematikën dhe astronominë. Piramida është në linjë me pikat kardinal me saktësi të jashtëzakonshme. Boshti veri-jug është i rreshtuar brenda 0,15 gradë nga boshti i vërtetë veri-jug. Ky nivel i saktësisë në mijëvjeçarin e tretë p.e.s. Arritja e tij pa busull sfidon mendjen moderne dhe sugjeron një kuptim të sofistikuar të yjeve ose ndoshta edhe një metodë të pazbuluar orientimi. Për më tepër, dimensionet e Piramidës së Madhe janë po aq mbresëlënëse. Lartësia e saj origjinale prej 146.6 metrash (tani 138.8 metra për shkak të erozionit) dhe gjatësia e bazës prej 230.34 metrash krijojnë një raport që disa besojnë se i përafërt është Pi (π), konstanta matematikore. Nëse kjo është më shumë se një rastësi, sugjeron një kuptim të mahnitshëm të koncepteve matematikore shumë kohë përpara se ato të përcaktoheshin nga qytetërimet e mëvonshme.
4. Qyteti i të Vdekurve në Kajro
Kajro, kryeqyteti i gjallë i Egjiptit, është shtëpia e një përzierjeje komplekse dhe unike të të gjallëve dhe të vdekurve. Qarafa, ose qyteti i të vdekurve, është një nekropol arab që ka qenë pjesë e Kajros që në fillimet e tij. Çuditërisht, kjo varrezë masive nuk është vetëm një vend historik. Është gjithashtu shtëpia e një komuniteti të gjallë. Mijëra njerëz jetojnë midis varreve dhe mauzoleumeve të zbukuruara, disa prej të cilëve pretendojnë se janë nga familjet fillestare kujdestare të ngarkuara me mirëmbajtjen e varreve. Kjo dinamikë mes jetës dhe vdekjes tregon anën pragmatike të kulturës egjiptiane, ku hapësira është e kufizuar në një qytet të mbushur me njerëz dhe të vdekurit mbeten një pjesë e prekshme e jetës së përditshme. Komuniteti brenda Qytetit të të Vdekurve është zhvilluar gjatë shekujve, me shumë banorë që lëvizin atje gjatë thatësirave rurale dhe mungesës së banesave. Këta kujdestarë modernë shpesh bëjnë jetë mesatare të qytetit, duke ngritur dyqane dhe kafene midis gurëve të varreve. Ky ballafaqim i laikes me të shenjtën, të vdekshmes dhe të përjetshmes, u ofron vëzhguesve kulturorë një spektër të pasur dhe sfidon idetë tona për ndarjen e jetës dhe vdekjes.
5. Egjiptianët e lashtë shpikën pastën e dhëmbëve Higjiena moderne e dhëmbëve mund të duket të jetë një fenomen relativisht i ri, por egjiptianët e lashtë ishin përpara kohës së tyre dhe mund të kenë qenë ndër të parët që zhvilluan një lloj paste dhëmbësh. Problemet dentare ishin të zakonshme në Egjiptin faraonik, sepse ushqimet kryesore ishin të grira dhe rëra depërtonte pothuajse në të gjitha fushat e jetës, duke përfshirë ushqimin. Për ta luftuar këtë, egjiptianët dihet se kanë përdorur një përzierje të hirit të thundrës së kaut, lëvozhgave të djegura të vezëve dhe shtufës, të cilat i kanë përzier me ujë për të krijuar një substancë pastruese për dhëmbët e tyre. Ky version i lashtë i pastës së dhëmbëve ishte gdhendur në papirus dhe madje edhe në muret e varrit të faraonit Amentetnakht. Megjithëse përbërësit janë shumë larg nga shijet e fluorit dhe nenexhikut që shijojmë sot, kjo pastë dhëmbësh pasqyron frymën novatore dhe praktike të egjiptianëve të lashtë në trajtimin e sëmundjeve të zakonshme.
6. Traktati i Parë i Paqes
Koncepti i diplomacisë ndërkombëtare është po aq i vjetër sa malet, dhe egjiptianët dhe hititët e lashtë mund të pretendojnë se kanë nënshkruar atë që mund të jetë traktati i parë i dokumentuar i paqes në histori. Rreth vitit 1276 p.e.s. Faraoni egjiptian Ramses II dhe mbreti hitit Hattusili III e shkruan librin në vitin 400 para Krishtit. Pas dekadash mosmarrëveshjesh dhe luftërash territoriale, traktati i paqes egjiptio-hitite, i cili i dha fund armiqësive. Kjo marrëveshje jo vetëm që vendosi paqen, por gjithashtu siguroi mbrojtje të ndërsjellë kundër fiseve të tjera dhe vendosi një kornizë për kthimin e refugjatëve nga të dyja palët. Kjo marrëveshje historike është ruajtur në muret e tempujve në Karnak dhe në kryeqytetin hitit Hattusa, tani në Turqi. Teksti i traktatit zbulon një ndjeshmëri të sofistikuar juridike dhe diplomatike dhe është një kujtesë e fuqishme se, edhe në kohët e lashta, etnitë kërkonin t’i zgjidhnin konfliktet me fjalë dhe jo me luftë.
7. Diversiteti gjuhësor i Egjiptit
Ndërsa gjuha zyrtare e Egjiptit është arabishtja, e cila është ajo me të cilën shumica e njerëzve e lidhin vendin sot, historikisht ishte një tenxhere shkrirjeje e gjuhëve. Para se arabishtja të bëhej mbizotëruese, egjiptianët flisnin gjuhë të ndryshme afro-aziatike, duke përfshirë gjuhën egjiptiane tashmë të zhdukur, e cila u zhvillua në gjuhën kopte të Kishës Ortodokse Kopte. Për më tepër, rrugët egjiptiane bëjnë jehonë në dialekte dhe gjuhë të panumërta të ndikuar nga një histori e gjatë pushtimi dhe tregtie, duke përfshirë greqishten, italishten, armenishten dhe së fundmi, anglisht dhe frëngjisht. Ky diversitet gjuhësor daton në kohët e lashta, kur Egjipti ishte një qendër e perandorive të ndryshme, duke përfshirë kalifatin maqedonas, romak dhe islamik. Secila ka lënë gjurmën e saj gjuhësore dhe kulturore, duke lënë një trashëgimi të gjuhëve të ndryshme që rezonojnë në të gjithë shtresat e historisë egjiptiane. Ky diversitet nuk është vetëm një artefakt historik. Ajo ndikon në kulturën moderne egjiptiane dhe rolin e saj në narrativën globale.
8. Ekosistemi i larmishëm i Egjiptit
Për ata që nuk janë iniciuar, gjeografia e Egjiptit mund të krijojë imazhe të dunave të pafundme të rërës dhe peizazheve të shkretëtirës, por në realitet ekosistemet e Egjiptit janë çuditërisht të ndryshme. Përveç Saharasë së thatë të njohur, ka zona bregdetare, ligatinat dhe madje një pjesë e pyllit mesdhetar. Gadishulli Sinai i vendit është një rajon veçanërisht i larmishëm biologjik me vargmale të larta malore, ndërsa ligatinat e deltës së Nilit ofrojnë habitat të rëndësishëm për zogjtë shtegtarë. Ky diversitet krijon një mjedis unik për florën dhe faunën, duke përfshirë speciet që nuk gjenden askund tjetër në Tokë, të tilla si breshka e Sinait, breshka egjiptiane dhe një shumëllojshmëri dhelprash të shkretëtirës. Përpjekjet e ruajtjes janë duke u zhvilluar për të mbrojtur këto ekosisteme unike, të cilat vazhdojnë të tërheqin shkencëtarë dhe natyralistë nga e gjithë bota të interesuar për të eksploruar pasurinë natyrore më pak të njohur të Egjiptit.
9. Praktika e mumifikimit nuk ishte ekskluzive për faraonët
Kur dikush mendon për mumiet në Egjipt, zakonisht vijnë në mendje imazhet e sarkofagëve të zbukuruar dhe maskave të arta, të lidhura shpesh me faraonët dhe shtresat e larta të shoqërisë. Megjithatë, praktika e mumifikimit nuk ishte ekskluzive për elitën. Me kalimin e kohës ajo u bë më e përhapur dhe e aksesueshme për klasën e mesme, ndonëse në forma më të thjeshta. Dëshira për jetën e përjetshme dhe besimi në jetën pas vdekjes ishin të përhapura në shoqërinë e lashtë egjiptiane dhe shkallët e ndryshme të mumifikimit ishin për shumë një përpjekje për të siguruar kalimin e tyre në botën tjetër. Metodat teknike dhe cilësia e materialeve të përdorura ndryshonin në varësi të pasurisë dhe statusit social, me metoda më të lira që kërkonin procese dhe materiale më pak komplekse. Demokratizimi i mumifikimit pasqyron pikëpamjet komplekse të Egjiptit të lashtë mbi vdekshmërinë dhe jetën e përtejme, dhe tregon gjatësinë në të cilën njerëzit e zakonshëm do të shkonin për të arritur njëfarë pavdekësie.
10. Zhdukja e Nilit
Një nga faktet më pak të njohura për Nilin, gjaku i qytetërimit egjiptian, është se historikisht ai u zhduk rreth 700,000 vjet më parë. Dëshmitë gjeografike sugjerojnë se ka qenë një kohë kur Nili u tha plotësisht për shkak të një sërë ndryshimesh klimatike. Zhdukja e lumit pati një ndikim të thellë në peizazhin e rajonit dhe jetën që ai mbështeti. Kjo ngjarje, e quajtur ndonjëherë thyerja e Nilit, nxjerr në pah ndryshimet dramatike mjedisore që mund të pësojë Toka dhe formëson rrjedhën e historisë natyrore dhe njerëzore. Rimëkëmbja dhe restaurimi përfundimtar i Nilit besohet të jetë për shkak të stinëve intensive të musoneve që sollën ujin në shtratin e lumit. Rishfaqja e Nilit mundësoi rifillimin e bujqësisë dhe rilindjen e kulturave që vareshin prej tij, duke theksuar rolin vendimtar të lumit në historinë e Egjiptit dhe qëndrueshmërinë e njerëzimit përballë fatkeqësive mjedisore.
_____________
Egjipti
https://sq.m.wikipedia.org/wiki/Egjipti
***
Egjipti i lashtë
https://sq.m.wikipedia.org/wiki/Egjipti_i_lasht%C3%AB
***
Egjipti i lashtë
***
10 überraschende Fakten über Ägypten
https://search.app?link=https%3A%2F%2Fetichotels.com%2Fde%2Fjournal%2F10-surprising-facts-about-egypt%2F&utm_campaign=aga&utm_source=agsadl1%2Cagsadl5%2Csh%2Fx%2Fgs%2Fm2%2F4
Sheradin Berisha © Pashtriku.org
