Nga Prof. dr. Hajri Shehu
Recension i fjalorit frazeologjik të gjuhës shqipe të prof.dr. Eshref Ymerit
Thonë që fjalorët janë librat më të mirë që mund të shkruhen për gjuhën. Sepse fjalorët janë fryt i një pune të ngulët për qëmtimin e njësive që do të përbëjnë korpusin e tij, punë e cila zgjat me vite e vite të tëra, në mos me dhjetëvjeçarë. I tillë është rasti edhe i “Fjalorit frazeologjik të gjuhës shqipe”, që po i vihet në dorë lexuesit, i cili e ka zanafillën gjysmë shekulli më parë, kur prof. Eshref Ymeri nisi punën për vjeljen e shprehjeve frazeologjike të gjuhës shqipe nga disa qindra vepra letrare, publicistike e politiko-shoqërore.
Ky është fjalori i pestë frazeologjik i prof. E. Ymerit. Katër të tjerët janë gjuhë e huaj – shqip (italisht-shqip – me bashkautorë, rusisht-shqip, anglisht-shqip e frëngjisht- shqip – ky i fundit me bashkautor). Të pesë fjalorët janë të mëdhenj. Në katër të parët, frazeologjia e shqipes ballafaqohet denjësisht me frazeologjinë e katër gjuhëve të mëdha botërore.
Në Fjalorin e tanishëm, shqipja “ballafaqohet” me vetveten – me pasurinë e saj të madhe frazeologjike, me sinoniminë e variantësinë e saj të gjerë. Fjalori mund të vlerësohet denjësisht edhe si Fjalor frazeologjik sinonimik i gjuhës shqipe.
Një nga detyrat e gjuhësisë sonë është ngritja e kulturës gjuhësore të popullit. Fjalori i prof. Eshref Ymerit mendojmë se e përmbush më së miri këtë detyrë. Përdoruesi e ka rrugë të shtruar Fjalorin për të gjetur të gjitha grupet semantike – ato që kanë të bëjnë me tipare fizike a morale të njeriut, me veprime a mosveprime të njeriut, me veprime a punë të pamenduara të njeriut, me marrëdhëniet ndërmjet njerëzve etj. Mjafton që përdoruesi i Fjalorit të shkojë te fjala bosht e frazeologjisë (p.sh., te zemër, te dërrasë, te masat etj.) dhe do të gjejë thesarin – të gjitha shprehjet – kryesisht sinonimike. Po t’i veçonim grupet semantike, do të kishim disa minifjalorë frazeologjikë. Për dashatarët e fjalëve të urta e të fjalëve fluturake Fjalori është udhërrëfyesi i duhur. Letërsia artistike është zakonisht trualli ku gjejnë përdorim stilistik frazeologjitë a fjalët e urta, sepse në të ka vend më shumë roli shprehës i gjuhës. Natyrisht, kjo varet nga gjinia e veprës letrare, nga individualiteti i shkrimtarit, nga tipi i frazeologjisë etj. Dhe shkrimtarët kanë një ndihmëtar shumë të vyer te Fjalori frazeologjik i prof. Eshrefit. Po aq ndihmë ka edhe për publicistët.
Njësitë frazeologjike e fjalët e urta janë të rëndësishme jo vetëm si mjet komunikimi, por edhe si burim të dhënash shoqërore për kulturën materiale dhe shpirtërore të popullit. Për këtë arsye pasqyrimi i tyre në fjalorë është i vlefshëm edhe për folkloristin, etnografin e sociologun. Në Fjalor, përdoruesi do të gjejë mjaft frazeologji që kanë të bëjnë me mjeshtëri e zeje popullore, me festa popullore, me etnografizma (shih, p.sh., lulja e dasmës “degë lisi e zbukuruar me lule etj. që vihet mbi çatinë e shtëpisë si shenjë gëzimi a gazmendi kur merret nusja”) e festa popullore etj.
Në Fjalor përfshihen, siç u tha, edhe fjalë të urta. Shih në Fjalor: burri s’matet me pëllëmbë, po me zemër; vër zemrën atje ku jep fjalën! kush u martua e s’u gëzua, s’bëhet lundra me dru marene. Edhe fjalët e urta konsiderohen mjet gjuhësor. Ato janë karakteristikë e gjuhës së gjallë bisedore. Klasifikimi i tyre tipologjik bëhet në gjuhësi e jo në folkloristikë, çka do të thotë se ato e kanë vendin në fjalor. Ndryshe nga njësitë frazeologjike, fjalët e urta kanë strukturë më konservative, domethënë, përgjithësisht ato funksionojnë në ligjërim me kontekste të caktuara sintaksore, pothuajse të pandryshueshme e të papërpunueshme. Stilistikisht, ato përdoren në mënyrë ballësore, domethënë, në të gjitha stilet funksionale (në letërsinë artistike, në publicistikë, në letërsinë shkencore-popullarizuese etj.).
Në Fjalor ka edhe fjalë fluturake (shih, p.sh., koha është pará / flori). Fjalët fluturake janë fakte ligjërimore me karakter përgjithësues – të drejtpërdrejtë ose të figurshëm. Janë modele letrare. Prandaj, ashtu si fjalët e urta, edhe ato e kanë vendin në fjalor.
Fjalori është filologjik. Jepet fjala bosht (me shkronja të mëdha) dhe pastaj njësia (a njësitë) frazeologjike me shpjegimin leksikografik. Tipologjikisht, Fjalori është diferencor (krahasimi bëhet me një fjalor të përgjithshëm shpjegues). Ai nuk shpjegon fjalët. Ai shpjegon frazeologjitë. Edhe brenda vetes, Fjalori është diferencor:
Ai përfshin njësi frazeologjike aktive, domethënë, që janë të gjuhës së njësuar letrare shqipe.
Në një fjalor frazeologjik, edhe renditja e njësive brenda vargut ka vlerën e vet. Ajo ka të bëjë me vendosjen e lidhjeve të një njësie frazeologjike me njësi të tjera frazeologjike brenda sistemit të gjuhës. Në një fjalor frazeologjik, edhe shtypshkrimi ka vlera përdalluese. Prandaj Fjalori paraprihet nga një Hyrje, shkruar nga autori me kulturë leksikore, e cila i tregon përdoruesit ç’është ky Fjalor e si është ky Fjalor dhe si duhet përdorur ky Fjalor.
Njësia frazeologjike është njësi semantike funksionalisht e afërt me fjalën, por më e ndërlikuar se fjala. E ç’është atëherë njësia frazeologjike? Cili është vëllimi i saj? Deri ku shkojnë kufijtë e njësisë frazeologjike? Cili është roli i tyre komunikues-funksional? Cili është tipari i tyre stilistik? Si përdallohet shprehësia e tyre emocionale? Si përdallohen vargjet frazeologjike sipas rolit komunikues-funksional të njësive? Për këtë ka një koncept të ngushtë a shumë të ngushtë. Ka edhe një koncept të gjerë a shumë të gjerë. Autori ka anuar nga koncepti i gjerë. Shpjegimi i njësisë frazeologjike në Fjalor bëhet sipas funksionit sintaksor.
Sinonimet frazeologjike përdoren (në shpjegim) si plotësuese. Shih, p.sh. ta shet shkumën për ajkë dhe pastaj ta shet sapunin për djathë. Njëherësh, ato janë me vlerën që ka sinonimi si mjet gjuhësor. Sipas hierarkisë së tyre, sinonimi është edhe me vlerë stilistike. Krahaso ta shet shkumën për ajkë dhe të hedh (të shtie) trutë e gomarit. Kur njësia frazeologjike ka më shumë se një kuptim, përdoren numrat. Veçoria stilistike e njësisë jepet me shënime stilistikore (shak – me shaka, përb – me ngjyrim përbuzës etj.).
Veçoria ligjërimore është dhënë me shënimet libr – librore, bis – bisedore, thjeshtligj – e ligjërimit të thjeshtë etj. Në disa njësi frazeologjike që janë ndërkombëtarizma e lidhen me histori, personalitete historike, mitologji etj., jepet edhe shpjegim plotësues enciklopedik. Shih, p.sh., te ahur, Albion, ar etj. Për përdoruesin e Fjalorit ky shpjegim është shumë i këndshëm.
Duam të përveçojmë tri pasuri të mëdha të gjuhës shqipe që na vijnë në Fjalorin e prof. Eshref Ymerit. Ato janë: sinonimia frazeologjike, variantësia frazeologjike (këtu vijnë edhe fjalët e urta) dhe bashkë me to e brenda tyre – frazeologjia popullore dhe fjalët e urta popullore. Autori ka qëmtuar e vjelë me kujdes e me dashuri të veçantë dhe ka krijuar një kartotekë vetjake vigane. Dhe kjo lëndë na vjen e përzgjedhur dhe e situr aq imët. Në Fjalor ka njësi frazeologjike me mbi 30 sinonime. Prandaj, siç u shprehëm më sipër, Fjalori mund të quhet mirëfilli Fjalor frazeologjik sinonimik i gjuhës shqipe.
Sinonimia frazeologjike është pasuri e pakufishme për zhvillimin e sistemit stilistik të shqipes, sepse, sa më shumë njësi frazeologjike të ketë në përdorim, aq më shumë ato mund të dallohen stilistikisht. Fjalori i prof. Eshrefit ia sjell shkrimtarit e publicistit këtë pasuri të renditur alfabetikisht.
Variantet frazeologjike janë po aq pasuri e pakufishme e shqipes. Në Fjalor ka dhjetëra e dhjetëra variante frazeologjike. (Shih, p.sh., vetëm te fjala titull zavë / zavëz – një fjalë jo dhe aq e njohur). Pasuria e tyre është te mënyra e ndërtimit dhe e motivimit të njësisë frazeologjike, që vjen nëpërmjet ndryshimit të përbërësve kuptimorë (krahaso: të shtie në lak dhe të shtie në kllapë; të fut në ujë dhe të nxjerr pa lagur dhe të fut në lumë… dhe të fut në pus… dhe të fut në det). Dhe variantësia frazeologjike e shpëton shkrimtarin e publicistin nga monotonia ligjërimore. Siç dihet, pothuajse shumica e njësive frazeologjike janë popullore. Pse? Sepse për nga burimi janë krijime të popullit; për nga gjymtyrët përbërëse, janë fjalët e fondit themelor dhe fjalët më të zakonshme e më të njohura. Gjuha letrare “i zgjedh” njësitë leksikore e semantike (fjalët dhe kuptimet) krahinore popullore dhe merr e përvetëson ato që i sjellin vlera pozitive. Me njësitë frazeologjike e fjalët e urta puna është ndryshe:
Gjuha letrare i merr këto pa kufizime (sigurisht, pas një përpunimi drejtshqiptimor, drejtshkrimor e gramatikor). Bie fjala, pse të mos e marrë gjuha letrare frazeologjinë (me prejardhje krahinore) flet si miza në shytkë? Dhe sa më shumë njësi frazeologjike të ketë, aq më shumë shtohet sinonimia frazeologjike ose variantësia frazeologjike (ngaqë e njëjta frazeologji na vjen me gjymtyrë të ndryshme përbërëse) e siç u tha, aq më shumë zhvillohet sistemi stilistik i shqipes dhe aq më shumë mund të dallohen stilistikisht njësitë frazeologjike (krahaso: i ra hunda dhe i ra lafsha). Këtej vjen edhe një nga vlerat e frazeologjisë popullore e në këtë hulli, edhe e botimeve si ky Fjalor.
Profesor Eshrefi e njeh aq mirë ligjërimin popullor dhe na e sjell po aq mirë në Fjalor. Shumica e njësive frazeologjike, përveç kuptimit (leksikor) objektiv, kanë edhe ngjyrim shprehës-emocional. Ai është ngjyrim kuptimor plotësues dhe e shoqëron gjithnjë kuptimin (themelor) të njësisë frazeologjike. Madje, janë figurshmëria dhe shprehësia e njësisë frazeologjike ato që e fuqizojnë përdorimin e saj në gjuhë (krahaso: të ha me gjithë opinga). Fjalori na vë përpara tërë atë lëndë e gjithë ato sinonime për të parë e studiuar si ndodh përtëritja e ngjyrimit shprehës-emocional me përtëritjen e formës së brendshme të frazeologjisë.
Kemi përshtypjen që nuk janë studiuar shumë veçoritë stilistike të njësive frazeologjike të shqipes. Ekzistenca në gjuhën letrare shqipe e njësive frazeologjike, ku vargu sinonimik shkon deri në dhjetë e më shumë njësi (në këtë Fjalor deri në 40), të cilat kanë edhe variante, krijon mundësi për zhvillimin e sistemit stilistik, sepse stilistika në fushën e togfjalëshave të qëndrueshëm nuk është gjë tjetër, veçse zgjedhje. Dhe sa më shumë njësi frazeologjike e variante frazeologjike të ketë në qarkullim, aq më shumë ato fitojnë dallime stilistike e aq më shumë ka vend për të zgjedhur. Dhe ky Fjalor na vë përpara aq shumë frazeologji sinonime e variante, tubuar leksikografikisht, të cilat me emocionalitetin, me shprehësinë dhe me mënyrën e tyre të përdorimit, na japin mundësi t’i studiojmë më shumë veçoritë stilistike të njësive frazeologjike të shqipes në ligjërimin bisedor, në publicistikë etj.
Fjalori është i madh. Dhe sa më i madh të jetë një fjalor frazeologjik, aq më i vështirë është shpjegimi, përcaktimi e përveçimi a tubimi i sinonimeve dhe i varianteve frazeologjike. Edhe t’i gjesh vend një njësie frazeologjike është e vështirë. Autori e ka bërë shumë mirë këtë punë. Sinonimet janë në vendin e vet. Secili variant është në vendin e vet. Renditja alfabetike është siç duhet. Prin fjala bosht e njësisë frazeologjike.
Shpjegimet për kuptimin e njësive frazeologjike janë të sakta e të qarta. Dhe frazeologët kanë në Fjalor të gjithë tipat e frazeologjive. Leksikologët dhe leksikografët mund të shohin në Fjalor modelet strukturore-semantike te variantet e njësive frazeologjike, domethënë, siç u tha, te variantet që kanë semantikë të përbashkët dhe figurshmëri të njëjtë, por që kanë të ndryshme gjymtyrë të veçanta (tipi u dogj nga qulli / qumështi e i fryn kosit). Në këtë variantësi dhe, përgjithësisht, te frazeologjia e te ky Fjalor frazeologjik, dialektologu mund të zbulojë edhe bashkëmarrëdhëniet ndërkrahinore të njësive frazeologjike dhe të përcaktojë saktë arealet frazeologjike; etnografi – sende e dukuri; etimologu – etimologji të frazeologjive.
Fjalori është për të gjithë – për shkrimtarët dhe publicistët, për mësuesit dhe studentët – për të gjithë ata e ato që duan ta ngrenë më lart ligjërimin e tyre të folur e të shkruar. Fjalori na nxit për ta njohur më thellë pasurinë frazeologjike të gjuhës shqipe e sidomos të ligjërimit popullor. Ai na nxit fort ta gjurmojmë e ta mbledhim frazeologjinë popullore. Ai na nxit ta përvetësojmë frazeologjinë e ta rritim kulturën tonë gjuhësore, edhe duke e zbukuruar të folurit tonë me përdorimin e frazeologjive.
Tiranë, qershor 2022
