Tiranë, 27. 06. 2015 – (Rrëfimi rrëngjethës i 88 vjeçares Halide Mergjushi që erdhi 16 vjeç nga Çamëria për të mos u kthyer më kurrë në shtëpinë e saj) – Ajo është tashmë 88 vjeç. Është e fundit fëmijë që mbeti nga ata që 71 vite më parë erdhën së bashku me të nga Çamëria drejt Shqipërisë, për të mos u kthyer më kurrë në shtëpinë ku u lind dhe ku kaloi 15 vitet e para të jetës. Ajo ka flokë shumë të bardhë, që i mbulon me shami të bardhë. Edhe sytë i ka të bardhë, sy që lotojnë shpesh. Quhet Halide Mergjyshi, por të gjithë e thërrasin Mana. Në greqishten e vjetër Mana do të thotë “nënë”. Dhe kjo thirrje nga të gjithë ata që e njohin është ndër të paktat gjëra që i kujtojnë vendin e saj dhe masakrën brenda shtëpisë ku lindi. Ka shumë pak gjëra që e ngacmojnë për t’i sjellë ndër mend atë kohë. Ka disa foto që ia kanë sjellë fqinjë kur kanë shkuar në Greqi, pranë shtëpisë së saj, emrin që si për ironi e thërresin në greqisht dhe kujtimet. E shohim të përlotet kur na rrëfen se si e kanë përzënë nga shtëpia dhe se nuk e di nëse do të donte të kthehej ndonjëherë të jetonte atje. Por, ajo thotë se kështu do t’u lotojnë të gjithëve kur të mbërrijnë në moshën e saj. Refuzon të thotë se po loton për të pafundën herë për të njëjtën histori, atë të jetës së sa, për dëbimin nga shtëpia e saj 71 vite më parë. Ajo vetëm tund kokën duke dashur të justifikohet se e kanë dëbuar nga ai vend sepse kështu kanë dashur ta ndërtojnë historinë, popujt dhe ata që udhëhoqën dje dhe ata që udhëheqin sot.
– Halide Mergjyshi –
– Mban mend kur ke ardhur në Shqipëri?
H.MERGJUSHI: Sigurisht, që e mbaj mend. Nuk është një kujtim që të largohet as duke shkundur kokën e as duke u plakur. Ishte nëntori i vitit 1944 kur kemi ardhur në Shqipëri, nga Saranda, në Qafë Botë. Mbaj mend si kemi ecur me këmbë zbathur, jo vetëm unë, por shumë si unë. Datën e saktë nuk e mbaj mend. Kam qenë 16 vjeç dhe ditët e fundit në vendin ku linda dhe ku kisha kaluar deri atëherë jetën time kanë qenë të ngarkuara dhe me ngjarje të tmerrshme. Kur mbërritëm në Shqipëri dhe duhet të regjistroheshim, shumë prej nesh, të mbijetuarve nuk mbanim mend as ditëlindjet tona. Shumica e çamëve kanë një ditë lindjeje tjetër nga ajo e vërteta. Unë njoh shumë çamë që e kanë ditëlindjen për Vitin e Ri, më 31 dhjetor sepse kështu janë regjistruar, pasi nuk mbanin mend ditëlindjen e tyre. Nuk është e thjeshtë të ikësh nga shtëpia me rrobat e trupit dhe të vetmen gjë që mund të marrësh nga vendi yt është një gur. Unë as një gur nuk e kam nga vendi im, por shumë prej nesh e kanë marrë një gur nga strehëza e tyre. Dikush merrte një grusht dhe, të tjerë puthnin tokën, gratë që ishin pa burra dhe fëmijë pranë qanin me ulërima sepse papritur e panë veten vetëm, ndërsa të tjerat që kishin pranë dikë nuk nxirrnin asnjë fjalë nga goja, por vetëm tundnin kokën. Unë nuk thoja asgjë, ashtu sikurse nuk mora dot asgjë. Thjesht kam ecur orë të tëra për të mbërritur në Shqipëri.
– Çfarë ke ti nga ajo kohë, nga ajo shtëpi?
H.MERGJUSHI: Asgjë veç kujtimeve të këqija dhe traditave që i ndjek njëlloj si ata që u vranë e u prenë aty. Nuk kam asgjë. E kam parë atë oborr dhe shtëpi pas shumë vitesh në një fotografi që një nga komshinjtë e mi e kish bërë gjatë pushimeve në Greqi. Thuajse të gjithë e dinë historinë time këtu në lagje. Nga kujtimet mbaj mend se jetonim, si të thuash, në të njëjtën ndërtese me gjyshërit e me xhaxhallarët. Sepse ndërtesat tona ishin si të thuash të mëdha, sa pallatet sot, me dy kate vërtet, por me 40 dhoma. Kështu e kishim ne shtëpinë. Në katin e parë kishim bodrumet, stallën, si i thoni ju tani, kishim edhe dhomat për shërbëtorët, edhe vendin ku mblidheshim nëpër festa, edhe vendin ku gatuhej, edhe vendin ku mblidheshim të hanim. Këto ishin të gjitha në katin e parë, ndërsa në të dytin kishte vetëm dhoma ku flinin e rrinim. Eh, ajo shtëpi… Tani të tjerë banojnë në atë shtëpi, ndoshta fëmijët e atyre që na tradhtuan ne.
– Si ju tradhtuan?
H.MERGJUSHI: Mua më vranë vëllanë, përpara syve. Në mëngjes herët. Isha 16 vjeç, ndërsa ai ishte 21. Nuk do ta harroj kurrë atë skenë, madje as shumë nga ato që pashë më pas, gjatë rrugës për në Shqipëri. Nuk i harroj ulërimat që atë ditë vinin nga kati i parë, kur ushtarët grekë kishin shqyer derën dhe kishin rrëmbyer gjërat më me vlerë. Florinjtë që kishin në vath grave ua tërhoqën nga veshi duke i çarë. Ndërsa meshkujt i mblidhnin të gjithë bashkë për t’i pushkatuar në oborr. Mua vëllanë ma vranë brenda në shtëpi. E ata që i vrisnin brenda shtëpi edhe i prisnin, përveçse i pushkatonin. Sepse tortura ishte në sytë e familjarëve që e shihnin mishin të hidhej në zjarr. Që atë mëngjes që na zgjuan britmat, kam parë e dëgjuar histori që mendja e të rinjve sot mund edhe të mos i pranojë. Histori të tjera të trishta kam dëgjuar edhe kur mbërrita në Shqipëri. Ashtu sikurse mua më vranë vëllanë përpara syve të tjerëve u kishin vrarë e prerë nënën, babanë, burrin e fëmijën, u kishin rrëmbyer florinjtë duke i premtuar se do t’i mbronin në bodrum dhe pastaj i kishin dorëzuar vetë te ushtarët grekë duke i tradhtuar.
Pas një masakre si ajo e Paramithisë
Masakra e Paramithisë është një nga më të përgjakurat e këtij gjenocidi, sipas historianëve. Për ditë të tëra shqiptarët e Çamërisë janë detyruar të ecin në këmbë drejt Shqipërisë, që dukej e vetmja alternativë, pasi rrugët me Turqinë ishin mbyllur dhe se Shqipëria ishte tashmë vendi më i afërt për t’i shpëtuar tmerrit që grekët aso kohe filluan të ushtronin mbi shqiptarët e Çamërisë. Halide Mergjyshi na tregon një pjesë të atij rrugëtimi që do të ishte edhe nisja e një jete të re që nuk do ta kthente më në shtëpinë e saj të lindjes.
– Kur u nisët për në Shqipëri?
H.MERGJUSHI: Menjëherë pas kësaj ndodhie. Nuk na kish mbetur më asgjë, përveç frikës se gratë do t’i përdhunonin pasi të pushkatonin të gjithë burrat në Paramithi. Neve na kishin thënë më parë që të ndërronim fe ose të shkonim në Turqi, kur u ndërruan grekët me turqit, por ne nuk donim të linim shtëpinë e pasurinë që kishim venë. Ishte shtëpia jonë, vendi ku kishim jetuar e lindur. Kështu nuk ikëm, e kështu jo vetëm që na bastisën, por edhe na vranë, jo vetëm në shtëpi, por edhe rrugës për në Shqipëri.
– Si e mban mend rrugën? Ke udhëtuar në këmbë?
H.MERGJUSHI: Po, në këmbë për ditë të tëra, e tronditur jo vetëm nga ato që më kishin ndodhur, por edhe me atë që shihja rrugëve për të shpëtuar nga ushtarët grekë.
– Çfarë ke parë rrugës?
H.MERGJUSHI: Gra shtatzëna që hidheshin nga shkëmbinj, hidheshin në humnera për t’i shpëtuar thikave dhe shpatave të atyre. Ndonjëra që nuk vraponte dot, përjetonte… Ç’të të them, i kanë nxjerrë fëmijën nga barku vetëm me një shpatë të vogël. Kam dëgjuar baballarë që i mbanin në kampe pas hekurave dhe shihnin vajzën që përdhunohej e ulërinte se nuk dinte ç’të bënte. Këto nuk harrohen lehtë. Por, sërish dëshiron të shohësh shtëpinë tënde. Nuk më lejon kush të vete edhe një herë përpara se të vdes. E kam të ndaluar, thua se kam vrarë unë dhe jo më kanë vrarë ata.
– Dëshiron vërtet të shkosh në një shtëpi ku ke vetëm kujtime të këqija?
H.MERGJUSHI: Po, edhe një herë në tokën time, aty në oborrin ku mblidhnim ullinjtë, ku luanim… Edhe burri im kishte histori të tmerrshme në Çamëri dhe deri në fund të jetës së tij e kishte vendosur që të mos kthehej më kurrë aty, por unë jo. Nuk e di nëse do të doja të jetoja aty, por ama të shkoj kam shumë dëshirë. Po ja që nuk më lejohet edhe tani pas 70 vjetësh. Kam lindur në një vend ku nuk mund të shkel dot.
***
27 qershori, pjesë e historisë shqiptare
Çamëria, krahina jugore e trevave shqiptare, e merr këtë emër nga lumi Tiamis, qysh në kohën e fiseve ilire, që sot quhet Kalama, e që përshkon krahinën mes për mes. Në antikitet, në trevën e Greqisë, ka banuar fisi ilir i Thesprotëve. Enciklopedia e Madhe greke e botuar më 1923, shkruan se para sundimit turk, në Çamëri ka sunduar princi Gjin Bue Shpata. Por, pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, qeveria greke e Metaksait mori një sërë masash represive kundër popullsisë çame myslimane. Rreth 2000 të rinj çamër detyroheshin të bënin një punë prej skllevërish në hapje llogoresh dhe ndërtime ushtarake. 4000 burra myslimanë çamë, u internuan në kampet e përqendrimit të Kretës dhe të Mitilinit gjatë vitit 1940 ku rreth 500 prej tyre gjetën vdekjen. Në maj të 1941, ushtria greke vrau rreth 300 çamë të tjerë. U la i lirë përdorimi i gjuhës shqipe, u hapën shkollat, xhamitë dhe medresetë, por Çamëria nuk u bashkua me Shqipërinë dhe administrohej nga njësi ushtarake italiane. U formua atë vit, në Filat, të një force ushtarake çame prej 2000 vetash, nën komandën e Nuri Dinos dhe Dine Kalos. Kjo forcë, kishte për qëllim mbrojtjen e trevave çame, por u kufizua vetëm në Filat dhe Gumenicë. Pranvera e lirisë çame vazhdoi vetëm 3 vjet (1941-1944). Në fillim të 1944-ës, forcat shoviniste greke, të udhëhequra nga gjenerali Napoleon Zerva filluan përgatitjet e ethshme për të sulmuar trevat çame. Forcat e gjeneral Zervës që numëroheshin në 10 mijë vetë ishin shumica me prejardhje çamësh shqiptarë, por të helenizuar nga kisha ortodokse greke. Edhe vetë gjeneral Zerva, ishte një i tillë. Përballë kësaj force agresive ndodheshin reparte të vogla çam të armatosura keq dhe të paorganizuara. Më 27 Qershor 1944, 5000 forcat greke të komanduara nga vetë gjenerali Zerva, filluan sulmin masiv kundër fshatrave dhe qyteteve çame. U dogjën xhami, shkolla dhe gjithçka që identifikonte kombësinë shqiptare. Në një xhami në qytetin e Parathimisë u dogjën të gjallë rreth 40 gra dhe fëmijë që kishin shkuar atje për të gjetur strehim. U dogj medreseja e qytetit dhe të gjitha xhamitë në qytet dhe në fshat. Grekët vranë vetëm në krahinën e Parathimisë dhe Margëllëçit në datën 27 qershor, 782 veta. E vetmja rezistencë e armatosur u bë në vendin e quajtur Munin, në gusht të 1944-ës, ku 72 çamë luftuan heroikisht për 24 orë kundër 5 batalioneve greke të përbërë prej 2500 vetash. Të 72 çamët ranë në fushën e betejës duke i shkaktuar forcave greke 400 të vrarë dhe 600 të plagosur. Zerva që drejtonte nga një majë kodre, në fund të betejës i deklaroi korrespondentit të BBC-së se myslimanët çamë i kishin asgjësuar lulen e ushtrisë së tij. Masakrat greke vazhduan në Gumenicë dhe Filat, duke shkaktuar 2400 të vrarë. Vranë deri më 1 nëntor të 1944-ës. 22 mijë çamë atë muaj hynë në kufirin e Shqipërisë. Ata lanë mbrapa pasurinë e tyre që llogaritet me vlerë, 4 miliardë dollarë. Shtëpitë dhe tokat iu dhanë grekëve dhe vllehëve nga zona e Gramozit, shpërngulur gjatë luftës civile.
