Shkodër, 2 tetor 2019:
Për Seminarin XI Ndërkombëtar të Albanologjisë
Universiteti i Tetovës, më 29 shtator 2017
Dr. Ermira Ymeraj
Tema: Fjala dhe falja në kanun. Fjalët e urta si çështje të paremiologjisë .
Argument: Në kohën e mungesës së shtetit, për të ruajtur vlerat kulturore si fenë, gjuhën, zakonet, rendin, Malet e Shqipërisë, përpiluan akte normative, duke shmangur nënshtrimin legjislativ të të huajit. Kanuni i Lekë Dukagjinit i strukturuar në: 12 libra, 24 krye dhe 159 nyje, numëron 1263 nene. Te libri i gjashtë, Fjala dhe Falja dhe Libri i shtatet, Fjala e Gojës, fjalët në Kanun si psike filozofike e jetës shoqërore, trajtohen bashkë me fjalët e urta, si nene të veçanta, me vlerën e sentencave juridike.
Ato përbëjnë trashëgiminë autentike të tij, janë mendimi racional, i gjykuar i drejtë në ushtrimin e lirisë së individit që jeton në një bashkësi shoqërore me formim kulturor të ngjashëm me atë të Rilindjes Evropiane, për të drejtat natyrore të njeriut, shfaqur në sentencën: “Je i lirë me mbajte burrënin t’ande, je i lirë me u shburrnue” .
Fjalët e urta si çështje të paremiologjisë , mveshen me vlera filozofike, sociologjike, juridike, etike, etno-historike. “Urtësia” e tyre në përmbajtje, ka vlerën e një ligji të shkruar në nene të veçanta të sistemeve juridike të njohura nga shoqëria njerëzore shqiptare. “Njeriu lidhet prej fjale, kurse kafsha prej briri” . Tekstet të tilla i quajmë fjalë të urta, ato janë të shkurtra, koncize dhe të mprehta, janë kontekste semantike që theksojnë situata përkatëse. Si thënie janë autonome dhe kanë kuptim të plotë, por gjithmonë të përmbledhura në një kontekst diskursiv dhe të integruar me tekste të tjera. Këto thënie kanë vlerë ose kuptim paremologjik vetëm nëse ato bazohen në situata konkrete ose në realitete historike. Me fjalë të tjera, fjalë të urta quhen të tilla, vetëm kur një komunitet i njeh ato dhe u jep atyre fuqi e pushtet ekspresiv dhe komunikues. Në kanun thëniet të tilla, dalin si krijime metaforike popullore që përmbajnë një mësim moral dhe shprehin besimet dhe idetë e një komuniteti.
Nëse ndalemi në ngarkesën juridike të fjalëve të urta popullore si: “Gjaqet i la Leka një për një” dhe në parathënien e Gjergj Fishtës , pohohet se fjala “ndëshkim” nuk është shenjë e barbarisë apo e kanibalizmit të shqiptarëve. Ndëshkimi (la vendetta) në Kanun për një vrasje, është një vendim me vlerësimin juridik të një vendimi gjykate, ku gjakësori dhe cubi sipas kanunit janë të mbrapsht e të dënueshëm. Nëse i referohemi rastit të krimit për gjak, fjalët e urta janë parandaluese: “Kush e jep fishekun”, përcakton si përgjegjës për gjakderdhje atë që ka kërkuar një gjakmarrje, “kush prin”, bashkëpunëtorin që e drejton, “Gjaksin ruaje e mos e përcjell faqe shoqit të shpisë së të vramit”, paralajmëron të papërgjegjshmit që marrin për sipër të mbrojnë gjaksin. Edhe termat “dorasi” dhe “dorëzania”, janë fjalë me vlerë parandaluese. Dorasi është vrasësi , ndërsa dorëzania, institucioni i zgjidhjes sipas rasës.
Kultura ndërtohet e studiohet mbi simbole, edhe jeta në kanun ndërtohet dhe funksionon nëpërmjet simboleve. Një simbol është një objekt, fjalë, apo veprim me një kuptim të përcaktuar kulturor, që përfaqëson diçka tjetër, me të cilën ai nuk ka marrëdhënie natyrore. Mund të themi se simbolet janë arbitrare (sepse nuk kanë asnjë lidhje të nevojshme me atë që simbolizojnë / simbolizohet), janë të paparashikueshëm, dhe të ndryshëm. Për shkak se simbolet janë arbitrare, është e pamundur të parashikohet se si një kulturë e veçantë simbolizon diçka . Në vazhdën e arsyetimit mund të themi se simboli shërben si ndërmjetësuese mes formës së thënë dhe dimensionit të mendimit. Nëse qëndrojmë në kufijtë e një filozofie reflektive, mund të pretendojmë se Fjala në kanun, posedon identitetin subjektiv brenda një shoqërie, në kuptimin e sintezës pasive, është takimi me të pavetëdijshmen (e pavullnetshmja absolute) që na shpie në besimin se subjekti zotërohet jo në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të menjëhershme, por përmes një rruge më të gjatë përballjeje me burimet simbolike që kultura vë në dispozicion. Përmes imazheve të dendura pësohet një devijim në botën simbolike, (mort s’ban, gjuha asht e tulit dhe gjithçka bluen, goja nuk vulos), subjekti (fjala), mund të aftësohet për të kuptuar veten dhe botën. Me ngarkesë paremiologjike ajo shpreh krijimtarinë e vërtetë të njeriut, vetë simboli shpreh nevojën e ekspozimit të fjalës, nevojën e shprehjes përmes fesë, filozofisë dhe psikës. Një simbol është një shenjë, por jo çdo shenjë është një simbol. Shenjat e thjeshta mbajnë vetëm kuptime të manifestuara, simbolet, në të kundërtën, shprehin kuptime shumë më të thella, kuptime të fshehta pas atyre që shihen në sipërfaqe. Simbolet dhe interpretimi, janë koncepte reciproke. Me këtë pohojmë pse simboli është ai që i jep dritë të menduarit.
Po, çfarë është interpretimi ? Përqendrohemi te Fjala dhe falja në kanun: Fjala e gojës, Nye i tetëdhetëgjashtët, “Fjala mort s’ban”.-“Shtriga në gjak nuk bjen”. “Goja, s’qet kend në gjak” , bën që të mendosh se kultura jonë është e dallueshme dhe në vijueshmëri të kushteve jetësore e veçuar për një mjedis kulturor, ku truri njerëzor ishte i aftë të mendonte në mënyrë simbolike, të kuptonte botën e jashtme thellë dhe të ndërtonte mbrojtjen e saj, për tu mësuar nga anëtarët e tjerë të grupeve sociale autoktone ose të anëtarësisë me efekt rregullues, unifikues, progresist dhe parandalues. Mbështetur te relativizmi deskriptiv apo përshkrues ne zbulojmë mënyrat e ndryshme të menduarit të këtij grupi kulturor si dhe standardet e arsyetimit rreth tyre. Ne përmbyllim sipas kësaj logjike vlefshmërinë e parimeve dhe praktikave të këtij grupi kulturor. Objekti i studimit të relativizmit përshkrues janë deklarimet empirike, fakt ky që mund të provokojë mbështetjen ose jo të tyre. Ende gjykohet se të vepruarit është i vetmi veprim që ndodh midis njerëzve pa ndërmjetësinë e sendeve , ndaj kanuni shprehet se: Fjala e gojës s’eme hin në vesh, e i treti e përdoron për rrënim të kuj, un rri e tallem . Fjala e eme në shkaktoftë vrasë të përgjegjme un rri e zgërdhihem, nuk mund të më kapë kush për punë të liga, qi i shkaktoj goja e eme. Aj, qi shkon tuj mjellë e tuj hapë fjalë të kqija e gërgasa herë për njanin herë për tjetrin, me gojë të kanunit thirret “Argat i keq”, A fola a s’fola, goja nuk vulos gja.- Fjalët e sterkqive kanuja s’i merr para sysh.
Memorizimin e historisë së botës, në ditët e sotme, e bën gjuha, sipas A. Jakllarit, në planin metodologjik, gjuha jo vetëm është instrument komunikimi me autoktonin, por edhe objekt i kërkimit antropologjik, pra gjuha është një fakt me interes antropologjik, jo vetëm për atë që na thonë autoktonët, por edhe për atë që autoktonët e thonë me njëri – tjetrin.
Për Koliqin, kultura e shqiptarëve dhe trashëgimia e mishëruar në të, nuk është trilluar a shpikur aty pari, por është mësuar, transmetuar nga anëtarët e grupit social që i përkasin edhe pse kjo lloj trashëgimie, është modifikuar në çdo aspekt, falë simboleve. Qëllimi i etnosemantikës apo antropologjisë konjiktive që e fokuson kuptimin e gjuhës në lidhje me rrethanat e ndryshme shoqërore të saj. është gjetja e kuptimit të fjalëve, fjalive e frazave dhe përcaktimi i mënyrave sesi anëtaret e shoqërive të tjera i organizojnë sendet, ngjarjet dhe sjelljet sipas këtyre bashkësive gjuhësore. Edhe gjuhëtari, Seit Mansaku, gjykon se gjuha mbetet si njëri nga faktorët më të rëndësishëm për formimin dhe përcaktimin apo karakterizimin e një bashkësie etnike . Pra, gjuha luan rol të rëndësishëm për formimin e një etnosi dhe zhvillimin e tij dhe, më pas, bëhet një faktor themelor i identifikimit të një bashkësie etnike apo të një shoqërie të dhënë, siç është rasti i shoqërisë sonë. Gjuha identifikon dhe identifikohet me kombin. Kombi, si i tillë, është një bashkësi etnokulturore, gjuhësore e territoriale. Në greqisht termi ka në bazë një lidhje gjaku, ndërsa në Shqipëri fjala komb ka kuptim të pare, nyje, lidhje, bashkim, të materializuara ndërmjet gjuhës .
Në parathënie Fishta s‟harroi karakteristikat e psikës së tij në të mirë e në të keq ashtu si në gjaqe, hakmarrje, turpërim, dhe nënvizoi, se këto të fundit s’ishin personale, por përkundra ishin vetëmbrojtje për vend e Komb. Ndaj simbolet kombëtare si flamuri, territori gjeografik, zakonet, doket dhe traditat janë identifikuese.
Kanuni ishte edukata dhe ndërgjegjja juridike e malësorëve, zgjedhja e përbashkët e mënyrës së jetesës. Mbi bazën e tij ndërtohej e ndryshohej morali. Në gjithë nyjet e tij, kanuni, përshkruhet nga fjala e kërkuar, fjala shpërbëhej në 12 shtylla kryesore, të cilat ndërtonin jetën dhe veprimtarinë jetësore të maleve të Shqipërisë, në fillimin e shekullit XX. Ky kod i normuar bashkëjetese duhet të ketë zotëruar më parë një kulturë të ngulitur etnike. Sepse, një mënyrë bashkëjetese e pranuar pa kushte nga të gjithë, kërkon shekuj të tërë të rregullohet me norma të njësuara. Nëse e pranojmë këtë origjinë, do të nxirrnim si konkluzion se Kanuni i Lekë Dukagjinit, shpreh ekzistencën e një jete urbane qytetare dhe të një ndërgjegjeje bashkësie të hershme. At Zef Pllumit, duket se është një ndër përsiatësit e origjinës së lashtë të kanunit, përderisa thotë se kush njef kuvendet e Malsorve t’onë, din deri ku arrîn zotsija e tyne me derme parashtesat e njâj kundërshtari me gjuhë që therë e pret.
Kështu, formulat e betimit nuk zënë në gojë hyjnitë me emër. Betimet, betë për qiell e dhe, për kët’ gur, për kët’ peshë, për kët’ bukë, shprehnin besime mitologjike dhe jo shenjorë të qenësishëm të fesë katolike. Kanuni ishte jo vetëm e drejta e rregullimit të bashkëjetesës, por edhe e drejtë familjeje, e drejtë civile, e drejtë pune e procedure, një ansambël i vërtetë drejtësie, ku përcaktoheshin në mënyrën më të sintetizuar raportet e njeriut me familjen, me fisin, me miqësinë, me flamurin e me atdheun. Te shqiptarët nuk vihet re përqasja me librat e shenjtë si formë ekzekutimi apo reflektimi, qoftë kjo edhe bibla. Ndërsa në bibël “Fjala ishte e para”, në këtë nye “fjala”, merr tipologji tjetër komunikimi mes njerëzve, sepse kategoritë themelore të etikës së shqiptarit mbeten nderi, dinjiteti, respekti, mirësjellja, mikpritja etj., norma të përcaktuara nga trashëgimia dhe amaneti i të parëve, në shumicën e rasteve nuk përkojnë as me mësimet e fesë.
Cilat janë prirjet e faljes?
Brenda botës kuptimore të fjalës për malësorin pasqyruar në kanun, dallojmë burrërinë, mikpritjen, bujarinë, besën, urtinë, virtyte të larta, që ruhen e përcillen si kode të shenjta, nëpërmjet sjelljes dhe veprimtarisë së njeriut, si dhe realizimin e mbijetesës sinkronike e diakronike të tij. Kanuni i maleve të Shqypnis nuk e veçon nierin prej nierit “shpirt për shpirt se dukën e fal Zoti”. Shenjtëria e kodeve të kanunit pranohej dhe nga priftërinjtë e famullive duke i bekuar brenda kupolës së kishës. Fakti që kisha katolike shqiptare në këtë kohë pranoi bashkëjetesën brenda famullive të tyre të gjakmarrjes në stilin e ciklit të vazhdueshëm, ndonëse në vetvete, gjakmarrja binte në kundërshtim me porosinë e Krishtit për të falur kundërshtarin. Falja në kanun paraqitet në kontradiktë me biblën, “Fala s’t’a fala. Kanuja s’e kapë” . Kanuni të lë të lirë të zgjedhësh mes “burrënisë dhe shburrnimit”, “në daç laje, në daç zezoje”, “Fala s’t’a fala”.
Në bibël leksema “falje” në veprore, ka kuptimin “fal fajin”, “fal si falem”, “fal-si lutem, si falem” në kuptimin konkret “Ati ynë (…) na i fal fajet tona, si i falim ne fajtorët tanë”, “si të falem nderit për atë që bën”, konceptohet si trini e shenjtë: fjalë – fal – falem.
Kanuni i Malevet të Shqipnis nuk e veçon njerin prej njerit. Shpirt për shpirt se dukën e falë Zoti” . Parimet themelore të Kanunit, ishin parime morale. I pari është nderi . Krahas hakmarrjes qëndron falja dhe pse hakmarrja është futur thellë në jetën e këtyre njerëzve, më shumë se sa vdekja e të afërmit të tyre, i mundon gjallja e vrasësit ende të pandëshkuar. Falja dhe hakmarrja mund të trajtohen si pika kulmore të filozofisë ekzistenciale . Ekzistenca paraprin thelbin që krijohet nga veprimet, aktet që individi i zgjedh vetë. Ai zgjedh të krijojë thelbin e vet. Pra, shqiptari zgjodhi të krijonte kanunin e tij, ta vinte atë në jetë e në të shumtën e herës të identifikohej me të. Veprimet dhe mos veprimet për kanun, jo vetëm paraprinë thelbin e shqiptarit, por e shndërruan vetë atë në thelb, esencë, domethënie. Fishta pohon se: njeri ka tre rode t’mira mi tokë: jetën, gjânë e nderen e t’gjitha ligjët e kanùnet e njerzimit janë n’projtim t’ktyne trí t’mirave. Nji popull, pra, qì me ligjë e kanùne t‘veta i pruen kto trì rode t‘mirash t‘njerit nuk mûnd t‘quhet barbar, pse zêhet qì fuqit e veta don me i perdorue për t‘mirë t‘jetës s‘shoqnueshme. E kshtû, na tuj marrë n‘kujdes se ligjët e kanùnet e Shqypnisë, janë vêndue për me pruejt jetën, (kanë marrë vendim për të ruajtur) gjân e nderen e nierit t‘shoqnueshem, mûnd t‘thomë me gjith arsye, se populli shqyptar nuk âsht nji race barbare e e poshtme n‘Europe . Në një barazi e liri të tillë, për sigurinë, për mirëqenien dhe nderin e të gjithëve dhe të secilit, është e nevojshme një ndjenjë e lartë përkrahëse e individëve në bashkësinë ku bëjnë pjesë, dhe përveç kësaj, një nivel i lartë përkushtimi e besueshmërie për përmbushjen e zotimeve në marrëdhëniet e përditshme në mes të personit dhe bashkësisë, që mbështetet e sigurohet nga parimi i besës dhe i paktit të burrave, me anë të institucionit të fjalës ose premtimit të dhënë. Kanuni siguronte vazhdimësinë e këtij botëkuptimi të jetës shoqërore dhe përkrahte institucionet themelore në të cilat, ky botëkuptim, gjente realizim në tërësi e në veçanti.
Besa, si fenomen nuk mund të përkufizohet thjesht si mbajte e fjalës së dhënë, nisur kjo nga dallimi mes fjalës së dhënë me lidhjen e një kontrate gojore, besës si kategori elementare dhe fondamentale të lidhjes me besë. Me kultin e besës është i lidhur kulti i fjalës së dhënë, ose, kulti i nderit. Ekzistenca e kësaj lekseme nuk është provuar në shumë gjuhë të botës. Në shumë raste, në përkthime prej shqipes, fjala besë, trajtohet si dukuri e botës shqiptare, pra si albanizëm. Besa, ose kulti i fjalës së dhënë, lidhet me burimin e mitin biblik të fjalës: Në fillim qe fjala!, pra më parë se të ishte shkrimi, zyrtarizimi, shteti, popujt, njeriu, ishte fjala, oraliteti. Ky kult madhështor, tek shqiptarët ruajti gjurmën e burimit. Duke iu referuar kësaj gjurme, Koliqi, vëren dhe këshillon në mënyrë retorike: E kur nji popull mban të shenjtë doken e besës, përse të mos ketë mundësi me ia mbrrijtë nji ndërgjegje të plotë kombëtare me bashkimin vëlla me vëlla? . Leksema besë, në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe është përkufizuar si zotim solemn për të vepruar së bashku për një qëllim, fjala e nderit që jepet për të përkrahur dikë, ose për t’ u lidhur me të. Fjala e dhënë për diçka të rëndësishme, fjala e nderit për ta plotësuar medoemos një detyrim që merret përsipër, materializohet në fjalët e urta përgjatë gjithë kanunit . Lidhja prej fjale: Kali lidhet prej kapistre e burri prej fjale, përbënte në kanun autoritetin më të lartë. Të gjitha marrëdhëniet dhe marrëveshjet, qofshin në gjini, në fis, në famulli, në bajrak apo në nivelin e bashkësisë etnike a ndëretnike, bëheshin me fjalë të dhënë. Sa ishte besa, nuk qe shkresa. Koliqi e klasifikon besën: si nji doke e hyjnueshme, që lulzon vetëm ndër malet dhe fushat shqiptare, me episode të thekshme e të bukura, të frymëzueme nga një poezi e thellë njerëzore e cila të lë pa mend, tuj ia vu qytetërimin bujar të zemrës së shqiptarëve të maleve të cilët nuk kanë asnjë kulturë shkencore .
__________
DR.ERMIRA YMERAJ: DRAMA SHQIPE DHE DRAMA EVROPIANE
https://pashtriku.org/?kat=47&shkrimi=9072
