FILOZOFIA E NJOHJES (2)
Nga Prof. Dr. Ahmed Arsllan, Pashtriku 7 janar 2022
Burimi i njohjes (Një retrospektivë): Është e vërtetë se njerëzit krijojnë lidhje me botën objektive nëpërmjet shqisave. Me syrin tonë shohim ngjyrat, format; me shqisën e të prekurit perceptojmë nxehtësinë-ftohtësinë, fortësinë-butësinë etj. Po të mos e kishim veshin nuk do të mund t’i dëgjonim zërat, po të mos e kishim gjuhën nuk do të mund t’i ndienim shijet. Më shkurt thënë, është e qartë se organet e shqisave janë burimi kryesor apo njëra prej burimeve kryesore të njohjes. Aristoteli thotë: “Ai që e humb një shqisë, e ka humbur një botë”. Mirëpo, nga ana tjetër, jemi në dijeni se shqisat herë-herë dhe na mashtrojnë. Filozofët skeptikë nuk mërziten pse shpesh e përmendin shembullin e shkopit të futur në ujë i cili për syrin duket i thyer ndërkaq për dorën nuk është i tillë. Së këndejmi, e njëjta shqisë e të prekurit, ashtu si e shpreh edhe Protagora në shembullin e tij të famshëm, nuk është e mbrojtur nga mashtrimi. Nëse në dy kova të mbushura me ujë prej të cilave njëra ka ujë të nxehtë e tjetra të ftohtë e fusim dorën e djathtë në njërën e të majtën në tjetrën dhe t’i nxjerrim prej aty e t’i fusim në një kovë të mbushur me ujë të vakët, dora e nxjerrë prej kovës me ujë të nxehtë uji i vakët do t’i duket i ftohtë, ndërkaq asaj që është nxjerrë prej ujit të ftohtë uji i vakët do t’i duket i nxehtë. Për të njëjtat mashtrime mund të sjellim shembuj edhe për shqisat e tjera. Mirëpo, nga ana tjetër, nga e dimë se shqisat / ndijimet na mashtrojnë? Ashtu siç ka thënë për herë të parë Demokriti e siç e ka përsëritur edhe Epikuri, a nuk e mësojmë këtë sërish në saje të shqisave? “Oj arsye e gjorë, argumentet që i përdor për të më përgënjeshtruar mua, i merr sërish prej meje!”. Së këndejmi, shqisat ne na japin atë që është tani dhe këtu, pra, me gjuhën e filozofisë, atë të posaçmen dhe të pjesshmen / partikularen. Ndërkaq qëllimi apo ideali i njohjes, i njohjes shkencore apo filozofike është ta kapë atë të përhershmen dhe të kudoshmen, atë të përgjithshmen dhe të pandryshueshmen, universalen. Kështu, edhe pse kafshët i kanë të njëjtat shqisa me ato të njeriut, nuk mund të thuhet se ato prodhojnë shkencë apo filozofi. Po kështu, njohjet shkencore që paraqesin shembullin më të përkryer të njohjes së saktë, e sidomos premisat e shkencave natyrore, siç dihet formulohen në trajta “ligjesh” të cilat e shprehin atë të përhershmen dhe të kudoshmen. Ligji i rënies së lirë i Galileut thotë: “ky gur i veçantë që ndodhet këtu para meje, tani bie sipas ligjit ½ gt²”. Ai pretendon se “të gjithë trupat në zbrazëtirë bien dhe çdo herë bien sipas ligjit në fjalë” (Sipas këtij ligji, rënia e lirë e një trupi ndodh ose nën veprimin e forcës tërheqëse të Tokës ose nën ndikimin e forcës së rëndesës – R. Neziri). Prandaj, njohja e saktë pas së cilës nxiton shkenca dhe filozofia, përpos veçorisë së përgjithshme që ta reflektojë saktë lëndën e vet, ka edhe një veçori të veçantë që ta shprehë atë të përhershmen dhe të kudoshmen, atë universalen. Është më se e qartë se këtë lloj njohjeje nuk do të mund ta sigurojnë vetëm shqisat. Kështu, shkaku që filozofët e parë racionalistë, si Sokratin, Platonin dhe Aristotelin i ka nxitur që njohjen ta kërkojnë në një bazë tjetër, në një burim tjetër, pra ta mbështesin në arsyen, ka qenë pikërisht ky. Sipas Aristotelit njohja fillon me ndijimin, mirëpo nuk është ndijim. Nëse në njohje krahas ndijimit nuk ndodhet një element tjetër, pra nëse nuk përzihet arsyeja, atëherë kurrë nuk do të mund të lindë shkenca (apo filozofia). Aristoteli është një filozof racionalist i matur. Së këndejmi, Platoni shkon akoma më larg: Njohja as fillon me ndijimin, po as që ka nevojë për të. Nuk është njohje ajo në të cilën është përzier ndijimi. Vetë arsyeja dhe vetëm arsyeja është burim i njohjes. Sepse vetëm ajo mund t’i arrijë standardet e njohjes shkencore apo filozofike. Ndijimi lëre që nuk i ndihmon arsyes, ai edhe e pengon atë. Platoni vëren se objektet e matematikës nuk ndodhen në botën e jashtme, në botën e shqisave, edhe pse premisat e saj (matematikës) përputhen me kriteret që i lyp shkenca. Duke u nisur nga kjo, ai pohon se çdo lloj njohjeje shkencore ka të bëjë vetëm me objektet që ndodhen jo në botën “shqisore”, por në atë “mendore-racionale” (ideale). (Ne në botën e jashtme nuk mund të gjejmë ndonjë “pikë” që ka gjatësinë, gjerësinë dhe thellësinë e vet. Ndërkohë që pika përbën njërën prej koncepteve bazë të gjeometrisë. Pastaj, trekëndëshi për të cilin flet matematikani, në të vërtetë nuk është ai trekëndëshi i vizatuar, p.sh., në dërrasë të zezë. Ai në dërrasë vizaton trekëndëshin vetëm sa për të folur për konceptin e trekëndëshit dhe tërësia e këndeve të brendshme të asnjë trekëndëshi të vizatuar në dërrasë nuk është 180 shkallë). Duke u nisur prej këtu, Platoni thotë se edhe lëndën e astronomisë bile nuk e përbëjnë trupat qiellorë dhe lëvizjet e tyre të cilat ne i vështrojmë nëpërmjet shqisave, porse janë trupat qiellorë dhe lëvizjet e tyre të cilat ne i mendojmë me arsyen tonë. Tani e shohim se sa i skajshëm është Platoni kur e shpreh pamjaftueshmërinë e shqisave: Në fakt, jo vetëm matematika, por edhe çdo lloj shkence natyrore, lëndë studimi nuk kanë objektet natyrore që ne i perceptojmë nëpërmjet shqisave, por vetëm “modelet” (idetë) e tyre dhe objektet që ne i konceptojmë nëpërmjet arsyes. S’ka dyshim se edhe ky mendim më vonë do të bëhet lëndë diskutimi dhe kontestimi. Kështu, filozofi i parë që e kundërshton këtë teori racionale të Platonit, ka qenë menjëherë nxënësi i tij Aristoteli. Ashtu si thamë edhe më lart, Aristoteli nga njëra anë e ndanë mendimin e Platonit që thoshte se njohja merret jo me atë që është tani e këtu, por me të përgjithshmen, me universalen dhe se lëndë e saj janë konceptet, nga ana tjetër thekson se kjo e përgjithshmja, universalja duhet kërkuar brenda botës shqisore. Edhe pse Aristoteli shqisat nuk i quan vetë shkencë, ai ato i quan si pikënisje për në shkencë. Me këtë ai zë të njëjtën pozitë me atë të Kantit (që vjen shumë më vonë) lidhur me njohjen: te njohja kemi elemente që vijnë edhe nga ndijimet, nga perceptimet, nga vrojtimet e jashtme po edhe nga intelekti dhe arsyeja. Sa i përket çështjes së burimit apo mjeteve të njohjes përfundimisht mund të themi se mendimet në këtë drejtim kanë dy pozicione, empiriste dhe racionaliste, si dhe atë sintetike që mundohet të bëjë bashkimin e dy të parave. Natyrisht se kësaj duhet shtuar edhe mendimin tjetër që i refuzon edhe empiristët edhe racionalistët si dhe pozicionet e tyre bashkuese dhe i cili, sa i përket njohjes, në plan të parë e nxjerr rolin e intuitës.
Empirizmi: Shembulli klasik i një filozofi empirist është Xh. Loku (John Locke, 1632-1704). Në librin e tij të famshëm Një ese lidhur me të kuptuarit njerëzor (An Essay Concerning Human Understanding) të cilin ia ka kushtuar problemit filozofik që në esencë ka të bëjë me veçoritë dhe burimin e njohjes, intelektin e njëjtëson me “një letër të bardhë që nuk ka të shkruar asgjë”. Po mirë, nga i fiton intelekti këto ide? “Nga i vjen intelektit gjithë ky grumbull i gjerë të cilit fuqia e bujshme imagjinuese e njeriut i jep forma të ndryshme thuajse të pafund? Si furnizohet intelekti me ide? Lidhur me këtë çështje unë përgjigjem me një fjalë: nga përvoja.” Siç u pa, Loku intelektin e njëjtëson me një letër të bardhë apo me një tabelë të zbrazët (tabula rasae) në ose mbi të cilën nuk ndodhet asgjë përpara përvojës. Burimin e gjithë njohjes ai e gjen te përvoja, te vrojtimi, te të dhënat që intelektit i vijnë si rezultat i përdorimit të shqisave. Me fjalë të tjera, sipas Lokut, asgjë nuk është në intelekt pa qenë më parë në shqisa (Nihil est in intellectu quod antea non fuerit in sensu) dhe burimi apo mjeti i çfarëdo lloj njohjeje është përvoja. Në gjuhën e filozofisë këto njohje quhen njohje a posteriori. E pra, sipas Lokut çdo lloj njohje është a posteriori. Loku është një empirist i matur, sepse intelektin nuk e redukton në ndijime. Pasi intelekti t’i pranojë njëherë këto të dhëna që vijnë nga përvoja, nuk refuzon t’i studiojë e t’i përpunojë ato. Përkundër këtij, ndër empiristë ka edhe disa filozofë të tjerë të quajtur sensualistë të cilët intelektin nuk e pranojnë të ndarë prej ndijimeve dhe të cilët tentojnë që intelektin apo arsyen ta reduktojnë si tërësi të ndijimeve. Filozofi i famshëm frëng Kondijaku (1715-1780) është njëri ndër përkrahësit e kësaj ideje.
Racionalizmi: Filozofi i parë i madh gjerman Lajbnici (Leibniz, 1646-1716) që ka jetuar në të njëjtin shekull me Lokun, idenë e Lokut që e përmendëm më lart e kundërshton në veprën e tij Një ese e re mbi arsyen njerëzore (“Nouveaux essais sur l’entendement humain / New Essays on Human Understanding”) duke thënë: “Vërtet në arsye nuk ekziston asgjë që më parë të mos ketë qenë në shqisë, përveç arsyes (nisi intellectus ipse)”. Lajbnici nuk pretendon se arsyeja është i vetmi burim i njohjes. Ai, krahas të saktave racionale apo të vërtetave racionale mendon se ekzistojnë edhe të saktat apo të vërtetat faktike / të përvojës. Mirëpo, mbasi ai konsideron se të saktat racionale janë në një nivel më të lartë se ato të përvojës dhe mbasi mendon se të saktat e përvojës tekefundit mund të reduktohen në të saktat racionale, me këtë ai numërohet në radhët e racionalistëve sa i përket teorisë së njohjes. Ndër shembujt më markantë të mendimit racionalist kemi Platonin për idetë e të cilit folëm shkurtimisht më lart, pastaj në kohën e re sidomos Dekartin, Spinozën dhe Hegelin. Këta e refuzojnë edhe pohimin se përvoja është pikënisja e njohjes edhe pohimin se shqisorja luan rolin e një shkëndije e cila e fut në lëvizje makinën e arsyes. P.sh. Dekarti mendon se shembulli i çdo lloj njohjeje të saktë është matematika. (Duhet pasur parasysh se filozofët racionalistë kanë një parapëlqim të veçantë ndaj matematikës!). Në matematikë kemi parimet e para si dhe nxjerrjet e përfundimeve (argumentimet) që bëhen duke u nisur prej këtyre parimeve të para. Arsyeja apo intelekti është ai që me fuqinë e vet i zbulon këto parime të para dhe që nxjerr përfundimet në bazë të këtyre parimeve. Parimet e para janë ato që Dekarti thotë se arrihen nëpërmjet intuitës dhe për të cilat assesi nuk mund të dyshojmë, janë ato të llojit “mendoj, pra jam”. (Në sistemet racionaliste “intuitës” i jepet një rëndësi e veçantë. Nga ana tjetër, edhe intuitivistët nuk e refuzojnë tërësisht arsyen. Përkundër kësaj, racionalistët dallojnë prej intuitivistëve qoftë sa i përket konceptimit të strukturës, natyrës së njohjes së saktë, qoftë kur të bëhet fjalë për pozitat e ndërsjella të arsyes dhe intuitës gjatë fitimit të njohjes.) Duke i marrë si pikënisje këto parime bashkë me procesin që Dekarti e quan deduksion, pra bashkë me arsyetimin dhe argumentimin, fusha e njohjes zgjerohet gjithnjë e më tepër. Edhe intuita edhe deduksioni janë procese tërësisht racionale. Prandaj themi se çdo lloj njohje e saktë është racionale.
Filozofët racionalistë, ndryshe nga ata empiristë, besojnë në mundësinë e një njohjeje që nuk vjen nga përvoja, që është para përvojës. Në gjuhën e filozofisë ky lloj njohjeje quhet njohje a priori. Një njohje a priori jo që nuk na ofron njohuri lidhur me botën e jashtme ashtu siç është parimi i identitetit, po ajo nuk është njohje edhe e një parimi në bazë të të cilit arsyeja do të mund të nxirrte përfundimet. Ajo, në fakt, është një njohje që na zbulon disa të sakta lidhur me gjithësinë të cilat kurrë nuk do të kishim mund t’i fitonim përmes përvojës. Sipas filozofëve racionalistë, p.sh., e sakta që thotë se “çdo dukuri ka shkakun e vet”, nuk mund të përfitohet nëpërmjet përvojës, sepse në përvojë asnjëherë nuk mund të vërejmë se çdo dukuri ka shkakun e vet. Sipas kësaj, pra, burimi i njohjes së parimit të kauzalitetit është arsyeja. Një vazhdimësi tjetër e ideve të filozofëve racionalistë është besimi se në intelektin e njeriut ekzistojnë njohje që nga lindja. Ky mendim që ka të bëjë me njohjen quhet inneizëm ose teoria e ideve të lindura. Meqë njohjet që i zotëron njeriu nuk i fiton përmes përvojës, atëherë mbetet të kuptohet se këto ai i sjell me vete që nga lindja. Kështu, sipas Platonit, që është ndër përfaqësuesit e parë të këtij mendimi, “njohja është përkujtim”.
Kriticizmi: Filozofia e Kantit përgjithësisht njihet me emrin kriticizëm apo filozofi e kritikës. Mendimet e Kantit lidhur më përbërjen dhe burimin e njohjes, ashtu si përmendëm më lart, janë aq të ndryshme sa nuk mund të radhiten as në grupin e empiristëve, as në atë të racionalistëve. Sipas Kantit, për fitimin e njohjes nevojitet edhe përvoja edhe arsyeja. Ka nevojë edhe për sendet që vijnë nga bota e jashtme, edhe për vënien e vulës mbi këto sende nga ana e arsyes. Sipas të thënës së famshme të Kantit “nocionet pa përvojë do të ishin të ‘zbrazëta’ sikurse që përvoja pa nocion do të ishte e ‘verbër’”. Shembulli i të parit është metafizika klasike, kurse i të dytit përvojat e kafshëve. Si nuk është shkencë metafizika, ashtu nuk janë shkencë as përvojat e kafshëve. Përskaj gjithë kësaj, akoma diskutohet se cilave elemente Kanti u jep më shumë rëndësi, atyre që vijnë nga jashtë apo sendeve që arsyeja ua bashkëngjit atyre. Me fjalë të tjera, Kanti më tepër është empirist apo racionalist? Një pjesë e mendimtarëve që vijnë pas Kantit atë më tepër e kanë interpretuar si empirist dhe e kanë marrë për mësues ideor të tyre (p.sh. pozitivistët dhe pragmatistët). Kurse disa të tjerë e kanë konsideruar më tepër si racionalist duke menduar se sa i përket njohjes, Kanti në të vërtetë, nuk u jep kurrfarë vendi dhe roli të njëmendtë elementeve që vijnë nga bota e jashtme (p.sh. “filozofët romantikë” gjermanë dhe në veçanti Hegeli). Është më se e qartë se te Kanti ka elemente të ndryshme që tregojnë se mund të jenë të sakta të dyja konstatimet.
Intuitivizmi: Kur Gazaliu shprehet se prej krizës së dyshimit ka dalë nëpërmjet një drite që thotë se ia ka hedhur Zoti në shpirtin e tij, dëshiron të tregojë për një burim tjetër njohjeje që nuk ishte as shqisor e as racional. Po kështu, as Dekarti nuk kishte arritur te “mendoj, pra, jam” si rezultat i një arsyetimi. Me fjalë të tjera, arritjen e Dekartit te ky përfundim nuk duhet shikuar si një lloj silogjizmi; përkundrazi, ai paraqet një bazë për pikënisjen e çdo një arsyetimi apo silogjizmi. Për këtë folëm më lart. Me këtë tani më mirë e kuptojmë pse Dekarti thoshte se intuita është rruga për arritjen e të saktave të para të llojit “mendoj, pra jam” dhe pse ai këtë e kishte quajtur intuitë. Disa mendimtarë të tjerë muslimanë të quajtur mutesavvifë apo mistikë, si Mevlana Xhelaluddin er-Rumiu, Junus Emreja, Muhjuddin el-Arabiu etj., kur e kundërshtonin konceptimin e njohjes të mbështetur në vrojtimet shqisore apo në arsyetimet racionale, nga njëra anë, dhe kur, nga ana tjetër, pohonin se zotëronin njohjen lidhur me Zotin, gjithësinë dhe njeriun, ata mbështeteshin në aftësinë që në veçanti mund ta quajmë intuitë. Ashtu si thamë edhe më parë, ndër intuitivistët nuk ka ndonjë pajtim idesh lidhur me karakterin e intuitës, se ç’lloj aftësie është intuita. Mirëpo, të gjithë ata besojnë se intuita është një aftësi që dallon prej shqisave dhe arsyes së njeriut, se është më e lartë se ato, se njeriut ia mundëson njohjen e drejtpërdrejtë, pa përdorimin e ndonjë arsyetimi apo argumenti. Sendet që njihen nëpërmjet kësaj aftësie njihen në mënyrë evidente (të qartë), që nuk mund të dyshohet në të, është njohje e sigurt dhe adekuate me lëndën që e pasqyron. Tani të shohim më në detaje mendimet e Henri Bergsonit që është përfaqësuesi më i rëndësishëm i intuitivizmit në kohën e re. Sipas Bergsonit duhet bërë dallim midis njohjes në të cilën ka rol gjuha dhe asaj në të cilën nuk ka. Duke u mbështetur në këtë, duhet bërë dallimin edhe midis njohjes absolute dhe njohjes relative. Njohja në të cilën luan rol gjuha është njohje relative. Sepse gjuha, nëpërmjet koncepteve e shterpëron, e copëton sendin që dëshirojmë ta njohim. Për këtë arsye, njohjen që e ofron ajo përgjithmonë është simbolike (sepse në njohjen e mbështetur në gjuhë ne nuk u drejtohemi sendeve drejtpërdrejtë, porse nëpërmjet koncepteve; ndërkaq konceptet janë simbole që ndërmjetësojnë midis intelektit njohës dhe sendit që njihet e nuk janë vetë sendet), e pjesshme (sepse konceptet nuk na shërbejnë për përkufizimin e vetë sendit në tërësinë e tij, por vetëm nga ana e këndvështrimit tonë), analitike (sepse konceptet e zbërthejnë lëndën e njohjes në pjesë, secilën prej të cilave e përcakton një koncept), e pajetë (sepse konceptet janë qenie që në vete nuk bartin gjallëri dhe lëvizje, nuk janë dinamike) dhe abstrakte. Nga ana tjetër, lënda, p.sh. një njeri apo një gurë që lëviz, është një qenie konkrete, e gjallë (pra dinamike, e lëvizshme), individuale dhe e tërësishme (pra aspektet e ndryshme të së cilës përbëjnë një tërësi). Prandaj, është e pamundshme kapja e realitetit / njëmendësisë së sendeve me një njohje që mbështetet në gjuhë, në koncepte, pra me një njohje shqisore-racionale. Është intuita ajo aftësi që ne na mundëson njohjen e një sendi në tërësinë, konkretësinë, dinamikën, lëvizshmërinë e saj. Ajo që do të mbështetet në këtë aftësi është “metafizika” që u ka bërë rezistencë të gjitha përpjekjeve të Kantit për ta mënjanuar atë. Në kuptimin final dhe dinamik metafizika është njohja e së vërtetës / realitetit. Ajo është njohja e vetme që pretendon dhe ka mundësinë të heqë dorë prej simboleve dhe ta konceptojë të vërtetën drejtpërdrejt. Kjo njohje, ashtu siç e përkufizon Bergsoni, mund të merret si më e lartë prej njohjes që na ofron shkenca normale. Mirëpo, e diskutueshme është nëse ekziston ose jo një njohje e këtillë. Intuitivistët pretendojnë se ekziston një njohje e këtillë dhe se vetë ata zotërojnë një njohje të këtillë. Mirëpo, kur dëshirojnë të dëshmojnë ekzistimin e kësaj njohjeje, ata domosdo sërish e përdorin gjuhën, të cilën e kishin kritikuar dhe e kishin marrë si të pamjaftueshme. Mirëpo, a do të jetë atëherë e mjaftueshme gjuha për ta shprehur realitetin, ekzistimin e të cilit e ka shprehur ajo me gjithë mangësitë e saj? Natyrisht se jo! Me këtë rast përpara një intuitivisti të mirë mbetet vetëm një rrugë: të mos e shprehë dhe ta jetojë atë përvojë, atë iluminizëm të çuditshëm për të cilin thotë se ekziston. Me fjalë të tjera, nëse vërtet ekziston një intuitë dhe një njohje që mbështetet në të, ashtu si e përshkruan Bergsoni dhe intuitivistët e tjerë, atëherë karakteristika kryesore e kësaj intuite dhe njohjeje do të ishte pamundësia për t’u shprehur dhe pamundësia për t’ua kumtuar të tjerëve. Nëse ekziston mundësia t’u kumtohet njerëzve të tjerë, atëherë ajo nuk do të mund të quhet intuitë apo njohje e bazuar në intuitë.
Fusha, shtrirja dhe kufijtë e njohjes; Pozitivizmi: Më lart pamë se filozofia kritike e Kantit nuk ishte vetëm një mendim lidhur me çështjen e burimit të njohjes, porse në të njëjtën kohë ishte dhe një teori lidhur me fushën, shtrirjen dhe kufijtë e njohjes. E pra, çështja e fushës dhe kufijve të njohjes është e lidhur ngushtë me çështjen e burimit të njohjes. Ashtu siç kemi treguar edhe më parë, racionalizmi nuk është vetëm një teori që ka të bëjë vetëm me burimin e njohjes; në të njëjtën kohë është edhe një teori optimiste dhe pretenduese që ka të bëjë me fushën dhe kufijtë e njohjes. E njëjta gjendje është edhe me empirizmin. Meqë empirizmi si burim të njohjes i pranon shqisat / ndijimet, perceptimet shqisore, ai nuk e pranon njohjen e qenieve që nuk mund të njihen nëpërmjet shqisave. Përkundër kësaj, racionalistët dhe intuitivistët e pranojnë edhe njohjen e gjërave që quhen metafizike. Meqë në pjesën para kësaj, kur i trajtuam tendencat kryesore të racionalizmit, empirizmit dhe intuitivizmit, në mënyrë të tërthortë i prekëm edhe qëndrimet e tyre lidhur me fushën, shtrirjen dhe kufijtë e njohjes, këtu do të mjaftohemi të flasim për pozitivizmin dhe llojet kryesore të tij, që është një teori e cila sidomos në dy shekujt e fundit thellë-thellë e ka prekur dhe ndikuar filozofinë. Më lart përmendëm se teoria e njohjes e Kantit pas vetes u ka hapur rrugë dy komentimeve të ndryshme, të kundërta me njëra-tjetrën. Disa filozofë – Fichte, Schelling e sidomos Hegeli të cilët quhen edhe “filozofët romantikë a idealistë” gjermanë – duke e ndjekur theksin që Kanti e ka vënë mbi rolin e arsyes / racios dhe duke e shpërfillur pjesën e gjërave që të kuptuarit i vijnë nga bota e jashtme, zhvilluan një teori njohjeje kryekëput racionaliste, bile edhe intuitiviste dhe me gjithë guximin iu hodhën fushës së metafizikës apo numenit të cilën Kanti ia kishte ndaluar të të kuptuarit shkencor që të futej në të. Një pjesë tjetër e filozofëve, duke e komentuar pak më ndryshe Kantin iu bashkëngjitën atij në refuzimin e metafizikës dhe duke shkuar akoma më tej, në fushën që ai e quante “metafizike” futën edhe gjëra që ai kurrë s’kishte menduar t’i fuste. Kanti, veprën e tij të famshme Kritika e arsyes së pastër / të kulluar (Kritik der reinen Vernunft), ku ai e parashtron pyetjen se “çfarë mund të njohim”, e mbaron me përfundimin se nuk mund t’i njohim gjërat që nuk bëjnë pjesë në botën e përvojës, siç janë: Zoti, pavdekshmëria, liria dhe realiteti i shpirtit / frymës. Përkundër kësaj, Kanti beson se këto koncepte kanë vlerë në një plan tjetër. Me fjalë të tjera, ai beson se ato edhe pse nuk kanë ndonjë vlerë teorike-shkencore, kanë një vlerë, madje domosdoshmëri praktike-morale. Sepse, ashtu siç do të shohim më gjerësisht në pjesën që ia kemi ndarë filozofisë së moralit, sipas Kantit njeriu nuk është një qenie që ka nevojë vetëm të njohë / dijë, porse edhe të veprojë, të lëvizë. Ndërkaq veprimi dhe etika që për lëndë studimi e ka atë, kërkon dhe e bën të domosdoshëm besimin në Zotin, në të qenët e shpirtit, në lirinë dhe në amshueshmërinë. Edhe pse këto koncepte për shkencën nuk kanë ndonjë vlerë, për etikën janë të domosdoshëm, të pashmangshëm. Ndaj edhe për këtë arsye Kanti nuk ngurron të krijojë një “metafizikë të moralit”. Përkundër kësaj, pozitivizmi, që u paraqit në shek. XVIII dhe që për përfaqësues kishte Comte-in (1789-1857) dhe austriakun E. Mach (1838-1916), si dhe neo-pozitivizmi apo pozitivizmi logjik, që është një version i tij në shekullin tonë, lidhur me fushën e njohjes dhe mundësisë së metafizikës mbajtën një qëndrim më përtej se Kanti. Pretendimi kryesor i pozitivizmit është se metafizika nuk ka kurrfarë vlere. Comte, i cili e kundërshtonte mendimin e Kantit se metafizika mos më tepër ka një vlerë morale, nuk pranon se ajo ka edhe një vlerë të këtillë bile. Sepse sipas tij, siç dihet, intelekti / të kuptuarit e njeriut ka kaluar nëpër tri periudha që ai i ka quajtur teologjike, metafizike dhe pozitive. Në periudhën e parë, meqë njeriu nuk kishte një konceptim të drejtë për gjithësinë, pas ngjarjeve që ndodhin ka përfytyruar fuqi hyjnore; në periudhën e dytë, sërish meqë nuk është zhvilluar mirë, ka përfytyruar fuqi metafizike; përfundimisht tani, pra në shekullin e Comte-it, ai ka hyrë në një periudhë ku faktet i shpjegon në mënyrë pozitive, jo duke kërkuar pas tyre fuqi të fshehta, por duke i shpjeguar me ngjarje të tjera që mbështeten në eksperimentin dhe vrojtimin. Ky model shpjegimi nuk vlen vetëm për ngjarjet në natyrë, porse edhe për ngjarjet dhe vlerat bazë të feve, zakoneve, traditave, moralit etj.. Me fjalë të tjera, krahas një shkence pozitive të natyrës, mund të krijohet edhe një shkencë pozitive shoqërore dhe një etikë pozitive, bile edhe një fe pozitive. Krahas asaj se filozofia e vërtetë duhet të jetë një shkencë pozitive, edhe shkenca e vërtetë duhet të merret vetëm me pozitiven, pra me atë që neve na jepet nëpërmjet shqisave e vrojtimeve. Kështu Comte, derisa nga njëra anë e pranon kufizimin e Kantit lidhur me lëndën e njohjes dhe fenomenet i identifikon me atë që ai e quan “pozitive”, nga ana tjetër e refuzon nismën e Kantit për të krijuar një metafizikë të moralit dhe mbron mendimin se në vend të saj duhet krijuar një moral në vlerë shkencore.
Neo-pozitivizmi: Neopozitivistët ndërkaq në të dyja këto çështje kanë shkuar edhe më tej se Comte. Sipas tyre, funksioni i filozofisë nuk është që t’i qaset drejtpërdrejtë gjësë e ta kapë (perceptojë) atë në ndonjë farë forme. Në vend të kësaj, filozofia ka për detyrë të bëjë vetëm sqarimin dhe nxjerrjen në pah të kuptimit të premisave të përfituara nga veprimtari të ndryshme njerëzore (si shkenca, arti, feja, morali etj.). Sipas pozitivistëve logjikë brenda premisave ka të atilla që janë të kuptimshme, po ka edhe të pakuptimshme. Premisat e kuptimshme ndahen më dysh, ose janë a) analitike, pra pa përmbajtje sikur që janë premisat e logjikës formale (për shembull, “të gjithë bashkëshortët janë njerëz të martuar”) ose janë b) sintetike, pra me përmbajtje sikur që janë premisat e shkencave (për shembull, “Toka është një planet”). Të tjerat që ngelin jashtë këtyre, të gjitha janë premisa të pakuptimta. Më drejtë thënë, ato pa dyshim që kanë nga ndonjë kuptim “poetik” apo “emocional”, mirëpo janë të pakuptimta nga aspekti “njohës” (cognitive), pra nga aspekti i ofrimit të një gjëje të verifikueshme lidhur me gjithësinë. Këtu koncepti kyç është verifikueshmëria (verifiability). Sipas këtyre, premisë e kuptimtë është ajo që mund të verifikohet / vërtetohet. Tani, një premisë e llojit “Zoti është krijuesi i gjithësisë”, është e pakuptimtë sepse nuk mund të verifikohet shkencërisht, pra eksperimentalisht (po sipas disa neopozitivistëve akoma edhe më ngushtë, as edhe emocionalisht). Natyrisht, krahas premisave të feve, edhe ato të etikës e të artit nga ky aspekt janë të pakuptimta, meqë nuk mund të verifikohen. Sipas neopozitivistëve, saktësia e premisave analitike të llojit “të gjithë bashkëshortët janë të martuar”, del nga vetë analiza e kuptimit të tyre: kur të analizohet koncepti “bashkëshort”, brenda tij, sipas përkufizimit, ekziston “të qenët i martuar”. Përkundër kësaj, kur të analizohet koncepti “Tokë”, sipas përkufizimit të tij nuk del se ajo është një planet. Saktësia e një premise të këtillë mund të tregohet vetëm përmes një verifikimi eksperimental. Çdo premisë, saktësia e së cilës nuk mund të tregohet në mënyrë analitike, si te premisat analitike, ose në mënyrë empirike, si te premisat sintetike, është e pakuptimtë. Sipas kësaj, neopozitivistët e ngushtojnë akoma dhe më shumë hapësirën e njohjes dhe mbërrijnë në pikën më ekstreme të rrugës së trasuar nga Comte.
Filozofia analitike: Neopozitivistët bëjnë pjesë brenda një rryme që quhet filozofia analitike, e cila është paraqitur në fillim të shek. XX dhe e cila ka ndikim të madh si në kontinentin e Evropës ashtu edhe në botën anglosaksone. Dy nëndegët e tjera të rëndësishme të kësaj rryme janë: dega e cila quhet atomizmi logjik e përfaqësuar nga Bertrand Russell dhe Wittgensteini i ri, si dhe dega e quajtur Shkolla e Gjuhës së Thjeshtë (Ordinary Language School), të cilën e nis i njëjti Wittgenstein i cili që nga vitet 1930 e braktis atomizmin logjik, dhe vazhdohet nga shumë filozofë të tjerë ndër të cilët edhe G. Ryle. Arsyeja përse të tria këto rryma emërtohen me termin e përgjithshëm ‘filozofi analitike’, është se të tria këto kanë pretenduar se funksioni kryesor, madje edhe i vetëm i filozofisë është analiza. Megjithëkëtë ata nuk janë të një mendimi sa i përket karakterit të kësaj analize si dhe llojit të njohjes që na ofron ajo lidhur me gjithësinë. (Për shembull, ashtu siç pamë më lart, sipas mendimit të pozitivistëve logjikë kjo analizë është analizë e premisave dhe kjo nuk mund të na ofrojë ne asnjë njohje lidhur me gjithësinë. Ndërkaq sipas Russellit filozofia ne na jep njohuri lidhur me gjithësinë; natyrisht se kjo nuk është njësoj sikur njohja shkencore, ama sërish është një njohje). Përkundër kësaj, ata janë shumë të vendosur rreth një pike të vetme: kjo analizë, është një analizë që ka të bëjë me përdorimin dhe funksionin e gjuhës. Kështu ata e ndajnë mendimin se një pjesë e madhe e problemeve të filozofisë janë të natyrës linguistike dhe se ato do të mund të zgjidhen në saje të ndriçimit / sqarimit të gjuhës.
Kriteret dhe standardet e njohjes; Pragmatizmi: Lidhur me kriteret dhe standardet e njohjes më lart thamë se ekzistojnë tri teori të ndryshme nga njëra-tjetra: teoria e korrespondimit, teoria e koherencës dhe teoria pragmatike, dhe dhamë disa njohuri bazë lidhur me këto. Me këtë rast më herët thamë se përfaqësuesit më të mirë të teorisë së parë kanë qenë Platoni dhe Aristoteli, të së dytës kanë qenë filozofët racionalistë, sidomos Dekarti dhe Spinoza. Ndërkaq për teorinë e tretë, për të cilën flitet më së shumti në kohët e vona, mendojmë se duhet të flasim më hollësisht. Pragmatizmi, nëse mund të shprehemi, është filozofia kombëtare e ShBA-ve. Atë mund ta quajmë edhe si një mendim i posaçëm që ka të bëjë edhe me fushën, kufijtë e njohjes po edhe me kriteret e saj. Kur është fjala te kufijtë e njohjes, ajo bën pjesë në vijën e nisur nga Kanti; mirëpo ashtu si neopozitivizmi, edhe kjo shkon përtej tij. Sa i përket kriterit të njohjes, edhe pse pak e diskutueshme, ajo vë një teori origjinale të të njëjtës masë. Sipas C. Peirce, që është themeluesi dhe për nga koha përfaqësuesi i parë i pragmatizmit, problemet e shtruara nga Kanti të llojit nëse ekziston ose jo Zoti, nëse ekziston një shpirt i pavdekshëm i njeriut ose jo, në kuptimin e vërtetë madje as që janë probleme. Sepse një problem i vërtetë, së paku parimisht, duhet të jetë i zgjidhshëm. Ndërkaq këto probleme, mbasi parimisht nuk mund të zgjidhen, nuk janë bile edhe probleme. Edhe Peirce, ashtu sikur neopozitivistët, merret me çështjen e kuptimit. Sipas tij ka dy lloje kuptimesh: kuptime gjuhësore dhe kuptime psikologjike. Ta marrim një premisë të këtillë: “Tani njëqind anije luftarake i afrohen bregut të detit”. Kjo premisë ka dy kuptime të ndryshme. Kuptimi i parë është kuptimi psikologjik i cili ngjall ndjenja e emocione të ndryshme te secili person veç e veç (shembull, disa njerëz mund të frikohen prej kësaj, disa mund të gëzohen etj.). Kuptimi i dytë është kuptimi gjuhësor ose logjik, i cili bart një kuptim të përbashkët për të gjithë ata që e kuptojnë shqipen (shembull, të gjithë e dinë se ç’do të thotë njëqind, anije, bregdet, afrohet dhe i ndajnë të njëjtat mendime lidhur me këta terma). Sipas Peirce filozofia duhet të merret me kuptimin e dytë. Sërish sipas Peirce secila premisë e kuptimshme nga aspekti logjik nuk mund të jetë e kuptimshme edhe nga aspekti pragmatik. Shembull, “Galaktikat i emëruan vëllezërit melankolikë”, është një premisë e kuptimshme nga aspekti gjuhësor apo logjik, mirëpo nga aspekti pragmatik është e pakuptimtë. Peirce, fjalën ‘pragmatik’ e përdor si sinonim të fjalës ‘eksperimental’. Për të qenë një premisë e kuptimshme, ajo duhet t’i takojë botës eksperimentale dhe të mund të verifikohet apo përgënjeshtrohet. E kuptimtë është secila premisë e cila mund të provohet me fakte ose të mund të hulumtohet nëse ajo është e saktë apo e gabuar. Çdo premisë që nuk është e këtillë është e pakuptimtë. Nga ana tjetër, një përfaqësues tjetër i rëndësishëm i pragmatizmit William James, është i mendimit se treguesi i vetëm për saktësinë e një premise është të qenët e dobishme pragmatikisht. Sipas tij, teoritë janë mjete që i propozojmë për t’i zgjidhur problemet me të cilat ndeshemi. E tani për të kuptuar nëse këto teori janë të sakta ose jo, duhet shikuar nëse ato praktikisht na hyjnë në punë ose jo. Për shembull, nëse vaksina Salk Polio është ose jo “e saktë”, këtë mund ta kuptojmë vetëm duke treguar praktikisht nëse ajo është ose jo efektive në parandalimin e paralizimit të fëmijëve. Me këtë James pretendon se kriteri i së saktës është i njëjtë me kriterin e saktësisë së çfarëdo një premise shkencore. Megjithëkëtë, me fjalën “e dobishme praktikisht” James nënkupton edhe “e dobishme psikologjikisht”. Për shembull, a thua cila teori është e saktë, teoria materialiste e cila nuk e njeh ekzistimin e Zotit, apo teoria spiritualiste e cila e njeh ekzistimin e Zotit? Sipas Jamesit, e saktë është ajo teori e cila psikologjikisht sjell një dobi praktike mbi sjelljet tona. Tani, nëse një materialist nuk mund ta shikojë pozitivisht jetën, nëse nuk mund ta planifikojë drejtë të ardhmen, nëse nuk mund të krijojë një shoqëri të drejtë si rezultat i mosbesimit në ekzistimin e Zotit, atëherë kjo teori e tij është e gabuar. Përkundër kësaj, nëse spiritualizmi në saje të besimit në ekzistimin e Zotit mund të krijojë një botë ndijore më të suksesshme e më të sigurt, atëherë kjo teori është e saktë, ngase praktikisht është “e dobishme”. James këtë ide të tij e aplikon edhe në teoritë e moralit apo në mendimet që kanë të bëjnë me atë se ç’është e saktë e ç’është e gabuar në etikë. Meqë saktësia është identifikuar me utilitarizmin (përdorshmërinë, sjelljen e dobisë), në etikë “e saktë” është ajo që është e dobishme. Me fjalë të tjera, e mirë është ajo që sjell dobi. Për shembull, a thua plaçkitja e një banke mund të jetë gjë e saktë për zgjidhjen e problemeve materiale? Mirë, t’i sjellim parasysh rezultatet që mund t’i shkaktojë plaçkitja e një banke: gjatë kryerjes së kësaj vepre ekziston mundësia që të zihemi apo të vritemi. E pra, mbasi plaçkitja e bankës ne nuk na sjell asnjë dobi praktike, kjo s’qenka gjë e mirë, kjo është “e gabuar”. Edhe një përfaqësues tjetër me rëndësi i pragmatizmit, John Dewey, “të saktën” e përkufizon si një mjet për zgjidhjen e problemeve gjatë eksperimentimit. Dewey e refuzon përkufizimin klasik të njohjes si një lidhje midis subjektit njohës dhe objektit që njihet. Sipas tij, mendja njerëzore nuk është diçka që qëndron përballë natyrës ose jashtë saj; ajo është brenda, është një pjesë e saj. Sipas kësaj, njohja është një veprimtari natyrore që ndodh në natyrë sikurse edhe rrotullimi i Tokës, vdekja e një fëmije, çfarëdo një tërmet, ngrënia e ushqimit etj. Veprimtaria e përfitimit të njohjes gjatë eksperimentimit fillon me ballafaqimin e njeriut me ndonjë problem madhor dhe përfundon me zgjidhjen e po këtij problemi. Për shembull, ky problem mund të jetë humbja në pyll. Njeriu i humbur në pyll fillon të mendojë thellë e rëndë për daljen prej tij. Në bazë të lëvizjes së diellit, drejtimit nga ka ardhur si dhe në bazë të njohurive që i ka qysh nga më parë për atë vend, ai zhvillon një teori për këtë. E pra, nëse kjo teori ia siguron atij daljen nga pylli, pra nëse i hy në punë, atëherë themi se ajo është e saktë. Po nëse kjo teori nuk ia zgjidh atij problemin, themi se ajo është e gabuar, ngase ka rezultuar pa sukses. Dewey këto idetë e tij lidhur me të saktën i aplikon sidomos në fushën e pedagogjisë dhe zhvillon një pikëpamje funksionale pragmatike në këtë fushë.
/ FUND /
________________
FILOZOFIA E NJOHJES (1)
Nga Prof. Dr. Ahmed Arsllan, Pashtriku 7 janar 2022
…………….
Nga turqishtja: Mr. Rejhan Neziri
∗ Kapitulli i dytë i librit Felsefeye Giriş (Hyrje në filozofi), Vadi Yayınları, Ankara, 1994.
http://www.el-hikmeh.net/14/files/filozofia_e_njohjes_-_ahmed_arslan.pdf
