Tiranë, 11. 09. 2013 – Jo vetëm tek “Centauri i ri”, vepër për të cilën po flasim në mënyrë të veçantë në këto radhë të studimit tonë, por pothuaj në të gjithë sinopsin e veprave të Moikom Zeqos, dija historike dhe mitologjike ndërfuten në tesktin letrar, qoftë të poezisë, esesë apo prozës, zhanre këto të eksploruara me sukses nga ky autor. Vetë autori në parathënien autoriale, tek njëri prej librave të tij, e pranon se “historia është farsa që e luajmë të gjithë pa përjashtim.”1 Duke qenë se tek historia shtresëzohet përvoja njerëzore dhe si rrjedhojë edhe cilësia e kësaj përvoje; e vërteta apo gënjeshtra, nderi apo turpi, civilizimi apo barbaria, apo, apo të gjitha bashkë të përziera në një, atëherë farsa dhe manipulimi janë të pashmangshëm. Gjithësesi arti e rikrijon artistikisht një kontekst të caktuar historik, duke u nisur qoftë dhe nga një sekuencë e vetme e kësaj historie; nga një toponim, nga një ngjarje, nga një personalitet apo mit me potencialin e mjaftueshëm për t’u risjellë, e ndoshta për t’u ridimensionuar në kujtesën njerëzore. Poetika e historisë për Moikomin është kudo ku ka kaluar qenia njerëzore në përgjithësi, ndërsa paksa më e theksuar bëhet tek qenia shqiptare në veçanti, me mbresa të paharrueshme që ringjallen kur e kur përgjatë shtegtimeve fizike apo metafizike të poetit. Historia për Moikomin është memoria kolektive e shekujve, dhe si e tillë ajo duhet të ruhet mirë në kujtesë, qoftë edhe përmes formave të estetikës së shprehjes poetike.
Historia për Moikomin është tek pyjet dhe tek deti, tek mali dhe tek uji, madje tek çdo gjallesë që popullon pyjet dhe detin, malet dhe ujin. Në aspektin e ngushtë etnik, kjo është dhe gjeografia e ashpër ku lëviz qenia shqiptare prej shekujsh: Alpet “ku mbijnë drithërat e argjendtë të shirave” (Centauri, fq.49); Akrokeraunet (male në jug) ku vërtitet “e miteve shtjellë” (fq.15) dhe “zotat kanë zbritur” (fq.39); malet e Himarës “si një epos në gur” (fq.18); Bjeshkët e Namuna me humnerat e tyre (fq.29); Tomori ku uni poetik thotë se gjen“… mes kacafytjeje, debatesh në erë,/ Sizifin e gurëzuar në një shpat Tomori” (fq.23), pastaj vijnë hidronomet e lumenjëve e të deteve që lidhen me jetën shqiptare, ballkanase dhe me tej, si materie aktuale dhe njëkohësisht dëshmitare të heshtura të ngjarjeve historike ku është bartur në shekuj me stërmundim vetë qenia e kombit. Poeti përmes artit shtegton në kohë dhe në hapësirë në të kaluarën e largët të qenies shqiptare dhe vendos piketat domethënëse të frymimit të dikurshëm të kësaj qenieje po në ato vende. Dhe përveç kësaj ai gjakon ta rindërtojë të kaluarën e largët si në një mirazh. Tek prozat eseistike në “Vetullat hyjnore”, pothuajse në tërë hapësirën tekstore të narracionit eseistik inkuadrohen historia dhe miti me realitetin aktual. Tek çdo gjetje e gjurmëve të kulturës së lashtë, për poetin qëndron i fshehur në harresën e shekujve një realitet njerëzor historik, me ngjarje reale dhe me persona realë. “Urna të zgavruara në gur me hi eshtrash,/ vdekje të lashta të shekujve të hershëm./ si mund të ribësh prej hirit zërat,/ fytyrat intime, mendimet, gjestet?2 – shkruan Moikomi në një poezi të vitit 1969. Dhe kjo zbulesë, ku bashkekzistojnë historia dhe miti, shkon deri tek manipulimi artistik në favor të vlerësimit edhe të gjërave të qenësishme që ne në jetën tonë të përditshme, mbase nuk i kemi në konsideratë fare. “Zoti, Zoti,/ amebën e bëri/ ambasador të Gjenezës”3, ose “Zeusi lind në molekulë/ e jo më në Kretë.”4 Në të dyja rastet rrugët të çojnë vetëm në zanafillë. Gjithësesi raporti midis të tashmes dhe historikes mbetet një raport imagjinar dhe imagjinata historike rindërtohet vetëm përmes ideve dhe informacionit historik. “Rrjetat e Historisë i çliroj në çdo nyje/ me paturpësinë rebele të horit!/ Te dhomat e ideve mishi im s’do hyjë/ dhe rri në shurdhëri si mungesa e Zotit!” (Centauri i ri, “Mungesa”, fq.24.) Udhëtimi në histori është një udhëtim transhendental në kërkim të origjinave, në kërkim të miteve dhe substratit të kulturës njerëzore.”Se përmasat ndërthuren në ngjizje konceptesh,/ se “lart” është dhe “poshtë” dhe “poshtë” është dhe “lart”/ do t’i kristalizoj gjithë shekujt njëherësh/ në kripë argjenti të rrallë e të paktë!” (Çlirimi nga trupi, fq. 36) Por për poetin-arkeolog ndodh që edhe në udhëtimet reale të ndeshet me sekuencat e rralla të miteve, që vijnë ende deri në epokën tonë postmoderne, si për të dëshmuar me çdo mënyrë për ekzistencën e tyre dhe domethëniet e pavdekshme, aq të vlefshme edhe për kohën tonë.5 Sidoqoftë, mitet dhe historitë e lashta mbeten pyetje me enigma të mëdha. Materia e tyre është më së shumti provokuese për pikëpyetje dhe përfytyrime të pafundme, e po aq edhe për interpretime. Koha bën të veten. “Si të mbledh, si të mbledh kujtesën e erës?/ Mbretëria e thneglave na i pastron skeletet!/ Mermerizohet lumi i Heraklitit të Efesit,/ të gjitha përgjigjet divorcohen nga pyetjet!”6 Përgjigjet mbeten shepsh herë enigmë, madje “arratisen” nga pyetjet, ngase e vërteta historike e informacionit mbi vetë ngjarjet apo botëkuptimet dhe jetën e miteve është e padeshifrueshme, ose e shpërdoruar deri në tjetërsim. Në këto kushte uni poetik, i cili e ka shumë të zhvilluar intelektin konjitiv të historikes, e hedh fajin mbi kohën dhe kërkon të shkrihet vetë brenda kohës për të shkuar me thellë drejt njohjes së të kaluarës njerëzore. “O kohë,/ me rërë klepsidrash në dej,/ do të arratisem e do të zhbëhem në limitet e mitit!”7 Është një mori e madhe krijimesh nga ky autor, e shpërndarë tek “Centauri i ri” dhe pothuaj në të gjithë krijimtarinë e tij ku historikja dhe mitikja, rizbulohen pareshtur; herë si mahni e herë të tjera si kundërvënie ndaj realitetit të epokës.
Aktiviteti i Prof.Dr.Moikom Zeqos në karikaturë.
Përveç këtyre, Moikomi është nga ata krijues që historizon edhe vetë. “Luli i Vocërr i miqësuar me Gavroshin/ luajnë në video game/ formulat poetike…”8 Luli i Vocërr dhe Gavroshi hyjnë nga anonimati i një jete të mjerueshme në letërsi, respektivisht nga Migjeni dhe Hygoi. Dhe pasi udhëtojnë gjatë në letërsitë e botës, këto dy personazhe materializohen përsëri historikisht, tashmë me identitetin që u kanë dhënë shkrimtarët përkatës kur i zgjodhën si modele protagonistësh. Kultura poetike dhe kultura historike tek Moikomi janë në kuota konkuruese dhe jo dominuese ndaj njëra – tjetrës. Ato janë të dyja të shëndetshme, dhe e gjithë materia letrare e Moikomit është më së shumti cerebrale, por që të nxit drejt ndjenjës. “Çdo pikë në gjithësi është qendra e rrethit,/ krejt e perceptueshme për idetë dhe mendjet!/ Por ky zog në qiell është pika e Arkimedit/ për të lëvizur me levë tërë universet!”9 Duke u shkëputur nga fuqitë jolëndore; mbresat e ngjarjeve, historitë, mitet, shestimet e brendshme të unit, poeti gjen referentë të tillë si “zogu”, të cilët i përkasin lëndës së lirë dhe të qenësishme në koordinatat e hapësirave të panjohura të jetës. Këtu fillon vetëdija e aktuales, e aktuales reale dhe poetike njëkohësisht. Duke filluar me poezinë e parë “Zogjtë sozie” tek “Centauri i ri” dhe pothuaj në një pjesë të konsiderueshme të librit ndihet prania e tyre, një prani me trajta të lëvizshme nga mitikja e deri tek kubizmi. Aty ka aq shumë zogj sa për të formuar një Zimurg.10 Për më tepër që ata janë “zogj sozie”, pra të ngjashëm midis tyre, si tek miti. Duke u rikthyer përsëri tek bota e miteve, tek ngjarjet e lashta, dija e lashtë dhe religjionet e botës, të cilat janë pjesë e pandarë e kulturës erudite të Moikom Zeqos, sapo lexon poezinë e parë të librit “Centauri i ri”, është e pamundur të mos kujtohet Zimurgu dhe “Konferenca e zogjve” e Attarit të Nishapurit.11 Duke qenë se uni poetik në katër strofat e poezisë “Zogjtë sozie”, shtron vetëm pyetje për prezencën e zogjve të ngjashëm, lind ideja e këtij zogu të pazakontë legjendash, ku pleksen në një identitet të vetëm shumë identite. (Në fund të fundit edhe vetë centauri është një identitet ambig midis njeriut dhe kalit.) Tek “Konferenca e zogjve” poeti persian Attari i Nishapurit, Zimurgut, këtij zogu përfaqësues i zogjve, i kushton një poemë me rreth 1400 rreshta ku e poetizon krejt legjendën mitike.12 Vetëm njerëzit e lashtë që i njihnin raportet mistike midis njeriut dhe natyrës dhe poetët mund ta njohin fuqinë e zogjve. Nuk dihet nëse Attari i Nishapurit i kishte lexuar sofistët grekë dhe Plotinin13, por midis filozofisë së tyre dhe teologjisë përkatëse të tij, del në pah panenteizmi14. Përveçëse del në pah dhe vetë përmes analizës, Moikom Zeqo e përmend shpesh në krijimtarinë e tij anima mundin, ose shpirtin e botës, sipas Plotinit. Në fakt ajo që i përbashkon Plotinin dhe poetin persian është pikërisht kjo teori. Sufistët dhe në përgjithësi religjioni i lashtë i shumë vendeve të botës, që nga Azia e deri tek actekët dhe fisi i njohur Maja në Amerikën Latine, e njihnin dhe praktikonin shkrirjen e një shumësie të identiteteve në një identitet të vetëm, – tek anima mundi, ose nous15, siç e quan ekzakt Plotini, ngase teologjia e tyre ishte panenteiste. Zogjtë e Attarit vihen në kërkim të Zimurgut dhe për këtë duhet të përballojnë sakrifica të mëdha, duke u sakrifikuar përmes shtatë luginave të sprovës së tyre. Dhe në fund, tek bashkimi me Zimurgun, ose tek shndërrimi në Zimurg, arrijnë vetëm tridhjetë prej tyre, vetëm ata që kanë arritur ta përballojnë sakrificën. Nga ana e tij edhe Plotini “e përshkruan ngjitjen e shpirtit për t’u bashkuar me Zotin, si një detyrë të vështirë dhe plot dhimbje.”16 Historikja, mitikja, dhe poetikja këtu i kanë shkrirë kufijtë e tyre duke hyrë aq thellë tek njëra-tjetra, aq sa mund të thuhet se janë shkrirë të gjitha në një. Mitikja e ekzagjeron përfytyrimin, historikja ndërton filozofikisht sistemin jetësor të njeriut dhe materies, dhe poetikja i vesh dy të parat me ndjesi, por tek secila prej tyre është secila sish e ndërfutur mjeshtërisht. Si tridhjetë zogjtë tek Zimurgu. Attari i Nishapurit, përveçese ishte poet i shquar e filozof i mesjetës persiane, ishte ndërkohë edhe teolog i madh i sufizmit. Vetë sufizmi, sipas një dijetari tjetër persian, El Birunit17, supozohet se e ka origjinën nga fjala greke sofia (σοφία), që do të thotë urtësi. Një poet si Moikom Zeqo, njohës i historive të largëta, i miteve dhe i shkrimeve të shenjta të popujve të ndryshëm, këtë kulturë të lashtë bazike të qytetërimit modern e shpërndan në vargjet e tij poetike, përmes reve apokaliptike prej smogu të epokës moderne. Ai nuk e përmend Zimurgun, por ky shpend i pazakontë legjendar del vetë nga konteksti, dhe ai në njëfarë mënyre është vëlla e bashkëmoshatar me krijesën tjetër të pazakontë të legjendave të lashta, Centaurin. Përfaqësimet e secilit prej tyre janë të ndryshme, por bota që i ka pjellë është pothuaj po ajo. Centauri i ri, sikurse Zimurgu persian, është një krijesë vigane e përbërë nga shumë njësi, të cilat janë pjesët përbërëse të bashkëkohësisë sonë. Centauri i ri është vetë planeti ynë kibernetik i kohëve postmoderne dhe populli i tij postmodern homo cybernetikus. Vetëmse tek Zimurgu bashkohet ajo që i mbijeton apokalipsit, ajo që arrin të mbijetojë në kushtet ekstreme, dhe pikërisht nga ky eksterimitet të pastrohet falë sakrificit. Një mit i tretë legjendar që vjen nga letërsia orale e indianëve të Amerikës, shfaqet befas tek poezia e Moikomit, madje për herë të parë në letërsinë shqipe. “Ajri mëngjesor është trans edhe paqe,/ gjestet e Hajvathës i përsëritin rrufetë.” (Makina e vjetër e shkrimit, fq. 90) Hajvatha, është miti i bashkejetesës së njeriut në mënyrë paqësore me gjësendet, dhe natyrën. Sipas Scholscraft18, Hajvatha vjen i veshur me të gjitha atributet e njerëzimit, si dhe me fuqinë e kryerjes së veprave të mrekullueshme.19 Autori thotë se Hajvatha, përveçëse u bë model i një bashkëjetese në harmoni të njerëzve me njerëzit dhe të njerëzve me kafshët, ai mundej të vetëtranformohej në çdo lloj kafshe si dhe ishte në gjendje të bisedonte me të gjitha kafshët, zogjtë, peshqit dhe me zvarranikët, sipas nevojës.20 Sipas një autori tjetër që merret me qëmtimin e legjendave të indianëve të kontinentit amerikan, hapësira ku ishte përhapur legjenda e Hajvathës ishin pyjet e popullatës indiane të Pesë Kombeve, e cila përkon me territorin e Nju Jorkut të sotëm.21 Siç shihet, me Hajvathën, e cila ndryshe nga Zimurgu i metaforizuar, del me emër të përveçëm tek poezia e Moikom Zeqos, gjeografia e mitit zgjerohet deri në botë krejt të largëta edhe me vetë kulturën indo-europiane, e cila mbahet si kultura e miteve më inspiruese në historinë e qytetërimit. Ky është një tregues i qartë i interesit të thellë të poetit-arkeolog, për zanafillat e mendimit njerëzor mbi misteret dhe domethëniet e mëdha të ekzistencës njerëzore, konceptuar nga njerëzit e lashtë, në kohën kur homo sapiensi hidhte gjithë mundim hapat e parë drejt dijes vetëshkatërruese të racës së tij.
__________
1Zeqo, Moikom; Vetullat hyjnore (proza nga kalendari i imazheve), Bota Shqiptare, Tiranë, 2012, fq. 5
2Zeqo, Moikom; Miscellanea 7, Tiranë, 2011, fq 30
3Zeqo, Moikom; Nostradami në 3 qershor, (antiprofecitë), Medaur, Tiranë 1999, fq. 103
4Po aty, fq. 120
5Zeqo, Moikom; “Sileni i Kurjanit”, (në)Vetullat hyjnore (proza nga kalendari i imazheve), Bota Shqiptare, Tiranë, 2012, fq. 16
6Zeqo, Moikom; Kujtesa e erës, (në ciklin poetik) Letra pas vdekjes, Nacional (gazetë javore, kulturore, letrare, politike), e diel, 14 prill 2013, fq. 5
7Zeqo, Moikom; Nostradami në 3 qershor, (antiprofecitë), Medaur, Tiranë 1999, fq. 119
8Po aty, fq. 180
9 Zeqo, Moikom; Për të lëvizur universet, (në ciklin poetik) Letra pas vdekjes, Nacional (gazetë javore, kulturore, letrare, politike), e diel, 14 prill 2013, fq. 5
10Zimurgu është krijesë mitike në mitologjinë persiane, i cili shpesh vihet në kondita krahasuese me Feniksin. Gjurmët e tij gjenden pothuaj në të gjitha periudhat e artit iranian dhe në disa prej vendeve të rajonit ku shtrihet influenca e kulturës persiane. Prejardhja e emrit, shpjegohet sipas etimologjisë popullore persiane; si-tridhjetë dhe murg-zog. Simurg, ose Zimurg, pra, tridhjetë zogj në një. Mendohej sipas legjendave se ishte shumë i lashtë dhe i madh pothuaj sa tridhjetë zogj bashkë. Këtij shpendi mitologjik poeti Persian Farid ud-Din Atari, i njohur ndryshe dhe si Atari i Nishapurit, i kushton një poemë epike me rreth 4500 rreshta, “Konferenca e zogjve”, ku përshkruhet legjenda interesante e Zimurgut.
11Farid ud-Din Atari (1145-1220), u lind në Nishapur, qytet në krahinën e Khorasan Razavit, në verilindje të Iranit. Ishte poet mistik, teolog sufist dhe autor i disa biografive të shenjtorëve sufistë. Nga vepra e tij ndikohen shumë poetë të mëvonshëm persianë si Xhelal ad-Din Muhamed Rumiu, Ali-Shir Navai, Muhamet Hafizi i Shirazit etj.
12Legjenda tregon sesi një grup i madh zogjsh të mbledhur në Kinë duan të gjejnë Zimurgun. Ky interesim ngjallet tek zogjtë, pasi mbreti i tyre Zimurgu ka lëshuar në qendër të Kinës një pupël magjike dhe tani ata vihen në kërkim të tij. Por për ta gjetur atyre u duhet të kalojnë përmes shtatë luginash e detesh, (si Dantja përmes nëntë rrathëve të Ferrit për të gjetur Parajsën ku është Beatriçja.) Gjatë rrugës pjesa më e madhe e zogjve ndahen nga tufa; ca ngordhin, ca humbasin rrugën, ca të tjerë kthehen nga rruga dhe tek Zimurgu në malin Kaf arrijnë vetëm tridhjetë prej sish. Këta tridhjetë zogj që arrijnë të futen në malin e Zimurgut, nuk e gjejnë Zimurgun, por tashmë të kalitur dhe të pastruar përmes sacrificës janë vetë të denjë për të qenë secili prej tyre Zimurg. Më në fund ata e kuptojnë se secili prej tyre është Zimurgu dhe se Zimurgu vetë është secili nga ata.
13Plotini (204-270), filozof i madh i botës së lashtë, i cili i përkiste shkollës së neoplatonizmit. Ai ka lindur në Egjipt, por kombësia e tij ka qenë vazhdimisht e diskutueshme midis të qenit me prejardhje të pastër greke, romane, apo nga pakicat greke të Egjiptit. Plotini e zgjeroi dijen e lashtë filozofike duke u mbështetur në idetë e filozofëve të mëparshëm si Pitagora, Platoni, Aristoteli, Epikuri dhe në përgjithësi krejt shkolla e stoikëve. Vepra e tij kryesore ishte “Enneads”, për të cilën punoi shmë vite me radhë, dhe thuhet se ishte një përmbledhje e leksioneve dhe debateve të tij mbi çështjet e filozofisë, e cila i mbeti e parishikuar për shkak të shikimit të dobët.
14Panenteizëm (gr. pan[πᾶν] – të gjithë + en[ἐν] – në + theos[θεός] – Zot; bart kuptimin etimologjik: gjithçka në Zotin, ose, ose gjithçka në Një. Kjo doktrinë teo-filozofike (le të kujtojmë neoplatonizmin e Plotinit, i cili mendon se shpirti njerëzor e ka burimin tek shpirti botëror, Anima Mundi) dallon nga panteizmi për faktin se panenteizmi e koncepton gjithçka në Zotin, ndërsa panteizmi e sheh Zotin si prani hyjnore në gjithçka. Për panenteizmin kozmosi nuk mund të identifikohet me Zotin, por mund të konsiderohet si diçka që ekziston në Zotin, ndërsa vetë Zoti është përtej kozmosit dhe gjithçkaje. Krijuesi është më shumë se krijesa e tij. Ky lloj konceptimi religjioz është i përhapur në shumë vende të botës; në të dy Amerikat, në fisin Maja dhe tek aztekët e lashtë, tek inkasit si dhe në kulturat e hershme afrikane, persiane dhe pothuaj tek të gjithë popujt e Azisë Lindore.
15Stumpf, Samuel Enoch; Filozofia, historia dhe problemet, Botimet Toena, fq. 122
16Po aty, fq. 124
17Ebu el-Rajan Muhamed ibn Ahmed el-Biruni (973-1048), i përmendur në gjuhën latine si Alberonius dhe në anglisht si El Biruni, ishte studiues i njohur persian dhe dijetar i shekullit XI.
18Schoolcraft, Henry Rowe.:The myth of Hiawatha, and other oral legends, mythologic and allegoric, of the North American Indians, Philadelphia; J.B. Lippincott; London; Trubner, 1856, p. 11
19Henry Rowe Schoolcraft (1793-1861) librin e tij me legjenda dhe gojëdhëna mbi indianët e Amerikës së Veriut ia dedikon Henry Wadsworth Longfellow-t (1807-1882), poet i njohur amerikan, i cili një vit më parë kishte botuar poemën “Kënga e Haivathës” (1855), një poemë epike e shkruar në tetrametër trokaik, si epi finlandez “Kalevala”. Longfellow është një ndër personalitet më të shquara të shekullit XIX në Amerikë në fushën e krijimtarisë, të edukimit dhe të studimeve letrare. Në Shqipëri emri i tij njihet të paktën që nga viti 1916, kur Fan Stlian Noli përktheu në shqip poemën “Scanderbeg”, të shkruar nga Longfellow në vitin 1863.
20Schoolcraft, Henry Rowe.:The myth of Hiawatha, and other oral legends, mythologic and allegoric, of the North American Indians, Philadelphia; J.B. Lippincott; London; Trubner, 1856, p. 12
21Greene, Nelson; History of the Mohawk Valley: Gateway to the West 1614-1925 Vol. I, The S. J. Clarke Publishing Company, Chicago, 1925 (Chapter 9: Dekanawida and Hiawatha, pp. 167-186)
=========================
Vetmia dhe pritja në poezi, binom i papranisë dhe pamundësisë
Tema e vetmisë në kulturën botërore është pothuajse biblike. Ajo fillon që me mërzitjen e Adamit në mbretërinë e tij të vetmuar në Eden. Vetminë e prek tek elegjitë e tij poeti i lashtë pindarik Mimnermi, e prekin dhe poetë të kulturave ekzotike si Tagora1, i cili në Perëndim konsiderohej si “zëri i trashëgimisë shpirtërore të Indisë”2. Për Tagorën thuhet se ai “shpesh herë e linte shtëpinë dhe shkonte në vetmi për të gjetur frymëzim.”3 Ky proces fizik dhe metafizik ka ndodhur me shumë personalitete të artit dhe të dijes në të gjitha epokat e njerëzimit. Në periudhën e romantizmit temat e vetmisë dhe të zhgënjimit ishin një binom i pandarë pothuaj tek të gjithë poetët romantikë që nuk u përfshinë në udhëtime të largëta shmang vendlindjes, apo në revolucionet çlirimtare të popujve. Gjithësesi kësaj teme nuk i shpëton dot as poezia moderne e shekullit XX. Poeti amerikan William Carlos Williams4, një nga përfaqësuesit e denjë të imazhinizmit botëror5, tek poezia “Danse Russe”6 shkruan këngën e unit ku vetmia prezantohet si gjendje pa shpëtim. “Unë jam i vetmuar, i vetmuar,/ dhe kam lindur për të qenë i vetmuar …7 Kjo vetmi është e pashmangshme për poetët dhe mendimtarët, herë nga imponimi prej faktorësh të karakterit social, herë nga vetëdijësimi mbi diferencimin botëkuptimor midis vetvetes dhe vulgut. Shprehjen e vetmisë në veprat poetike, një pjesë e analizës letrare botërore shpesh e ka përcaktuar si pasivizëm romantik, por nuk është gjithmonë i vërtetë ky përcaktim. Kësisoj shpesh kritikët dhe teoricienët tregohen të pamatur në vlerësimin e romantizmit me përcaktimin e tij si prapambetje nostalgjike karshi modernitetit kapitalist, ngase kështu “kemi humbur ndjeshmërinë për ta njohur rëndësinë e madhe të delirit të unit romantik në konsolidimin e kujtesës moderne.”8 Williams nuk ishte poet romantik, as me prirje të tilla, përkundrazi vepra e tij moderniste ndikoi më vonë si model edhe tek poetët postmodernë amerikanë, si Alen Ginsberg9, por ai ishte i vetëdijshëm për vendin e poetit në këtë kaos material të botës në epokën industrialiste, arritja e së cilës realizohej në papajtueshmëri me vlerat e humanizmit. Një vetmi e tillë shfaqet dhe në poezitë e Moikom Zeqos.”Trenat ikin drejt stacionit Askund,/ në të gjitha pikat gjeografia lëviz,/ marr kapelen e shqyer të dordolecit në fushë,/ për rolin tim në teatrin beketian të vetmisë.” (Kapelja e Dordolecit, fq. 25.) Në këtë realitet ku të gjithë nxitojnë për në askund, poeti është jashtë vëmendjes së të gjithëve. Vetmia e tij është reale dhe diogjeniane. Ja si e shpreh T. Eliot10 këtë ndjesi të vetmisë dhe të askundit në djerrinat me mbeturina industrialiste tek “Toka e djerrë”: “Në këtë birë të kalbur në mes malesh/ nën dritën e mekur të hënës, bari është duke kënduar/ mbi varrezën e rrënuar, rrotull kishëzës-/ kësaj kishëze të boshatisur, strehëz veç e erës.”11 Me gjithë këtë përshkrim metaforik të shkatërrimit, ngjan sikur uni vetmitar ndodhet përballë peisazhit të hyrjes në ferrin dantesk. Aty është vetmia mes malesh, aty janë varrezat e rrënuara, kapela12 e braktisur, kalbësia dhe era që bredh në shkreti. Ferri paralajmërohet. Ferri është pak më tej. Tragjikën e tij e ndjejnë të parët ata që kanë shqisën e të ndjerit në mendje dhe jo në stomak. Të mjerët ndjejnë uri, poetët ndjejnë dhimbjen kozmike të parajsës së humbur.”Gjeratore ujërash si zemrekë në ngecje,/ do gjithçka të shohësh e në fakt s’di ç’të shohësh!/ Dhe përplasesh në terr me kujtesën tënde/ si me pelikanin e balsamosur prej kohësh.” (Përjetësitë, fq. 97.) Në këto kushte poeti përpiqet ta rilindë nga kujtesa historinë. Çdo gjë e humbur kthehet në kujtesë. Të vdekurit shkojnë, kujtesa mbetet. “Se të vdekurit lënë jashtë kujtesat e tyre/ të papërzier me tokën inerte …” (Skulpturë memoriali, fq. 38.) Ajo çfarë ka shpëtuar nga humbja duhet të mbrohet duke u rilidhur me traditën e bashkëjetesës me natyrën. “E përherë jam kurioz të di ç’ka përtej/ dhe gjethet i lexoj si fjalë Ungjilli/ erinitë e Hakmarrjes befas i kthej/ në flutura delikate prilli!” (Vetëm e tashme, fq. 83.) Që ta ndjesh sa më larg fundin, duhet ta ndjesh sa më afër fillimin. Dhe në fillim ishin njerëzimi dhe natyra, Adami dhe Edeni. Nga kjo bashkëjetesë e vështirë, por e shëndetshme dolën mitet. Fuqitë e natyrës janë të pakontrollueshme, ndërsa njeriu përherë ka dashur t’i kontrollojë dhe t’i nënshtrojë ato. Tek proza e Kutelit “Lumi i madh”, njerëzit, kur lumi ishte i qetë, filluan ta kufizonin shtratin e tij me mure e me sinore, me qymezë pulash e me kotecë derrash, madje zunë dhe ta ngacmojnë e ta tallin, derisa lumi e sosi durimin dhe i shkundi mirë gjithë ç’kishin tepruar njerëzit tek pjesa e tij. Që natyra të mos kthehet në erini, ose në “tokë të djerrë”, siç e quan Elioti, njeriu duhet ta lexojë natyrën si fletët e Ungjillit, me nderimin dhe me përkushtimin që i takon, për të gjetur kështu bashkë me të, ose tek ajo, “ekuilibrin etik të bashkekzistencës”13. Të “vetmuarit” e njohin mirë artin e leximit të natyrës. Dhe universin mësojnë ta lexojnë përmes saj. Ata e ndjejnë të parët rrezikun e saj, dhe rrezikun që i vjen vetë njerëzimit pas kësaj. Pikërisht për të shmangur këtë rrezik ata nuk pajtohen me realitetin. Nga dashuria për njeriun dhe për natyrën. Që njeriu dhe natyra të mos e shkatërrojnë njëri-tjetrin, por të bashkëjetojnë në harmoni. E kur kjo s’ndodh, ata, poetët vihen në pritje. Kjo nuk është një vetmi e unit lirik anti-social, përkundrazi është vetmia sociale e unit lirik plural. Me, apo pa dashje ky realitet i kriminalizuar shfaq tendencën për t’i kthyer, apo për t’i mbajtur krijuesit e vërtetë në anonimat, i bën klandestinë.14 Kronotopia e prekjes nga fenomeni sigurisht është e lëvizshme, por thelbi mbetet po ai. Që andej dalin kuptime derivate. Duke analizuar poezinë “Ex Oriente” të Brodskit, studiuesja italiane Stefania Pavan, përpiqet të gjejë pika lidhjeje midis historisë së Tit Livit dhe unit lirik, pra eksperiencave autobiografike të vetë poetit në këtë poezi. “Materia autobiografike bëhet meterie poetike, që autorizon zhvendosjet dhe ngadalësimet hapësirë-kohë në mënyra të ndryshme.”15 Ajo çfarë ndjen brenda si përvojë psikologjike uni referues, gjendet si e tillë edhe jashtë tek uni tjetër i referuar. Duke shpallur përjetimin përmes “tjetrit”, çështja universalizohet. Mbi këtë teori identifikimesh të njësisë me tërësinë dhe anasjelltas, do ndalem pak më tej. Qëllimi ishte këtu për të identifikuar trajektoren që përshkon yjësia poetike e Moikom Zeqos, përmes yjësisë së madhe poetike në qiellin metaforik të vetmisë. E tillë është vetmia e poetëve modernë dhe postmodernë sot në botë. Moikom Zeqo është padyshim një i tillë dhe si i tillë, mban qëndrim të tillë ndaj jetës dhe fenomeneve të saj në epokën kibernetike që po jetojmë me intensitet, pa e përfillur pritshmërinë pozitive. “O, Pritja e Thinjur i bën fresk vehtes/ në ventilatorin e akrepave të orës”. (Mbi metropolet e mëdha, fq. 26.) Përveç vetmisë sociale, që vjen si shenjë e mospajtimit të personalitetit krijues me realitetin e padurueshëm ku jeton, mund të flitet edhe për një lloj tjetër vetmie që i karakterizon krijuesit seriozë; vetmia estetike. Sipas nobelistit Anatol Frans16, të cituar nga esteti Dewitt H. Parker17, heroizmi i poetit është të insistojë dhe të punojë në vetmi mbi veprën e tij dhe të mos jetë i prirur të nxitojë për ta nxjerrë sa më shpejt në dritë punën e tij siç bëjnë improvizuesit e thjeshtë apo delirantët18. Së fundi ndonjëherë vetmia merr përmasa biblike. Çdo gjë priret të fillojë nga e para, por nuk ekziston më fillimi, as pika e mbështetjes. Kjo lloj vetmie e rrethuar nga paprania dhe pamundësia bëhet e rrezikshme edhe për unin e poetit. “Tek Noeja mes ujërash nuk vjen asnjë pëllumb/ dhe Ararat s’quhet më asnjë majë mali!/ Meduzë symbyllur! Shihmë më në fund!/ të shndërrohem në një skulpturë memoriali!” (Skulpturë memoriali, fq. 38) Ararati i shpëtimit të Noahut, vërtetë përmendet në Bibël, por gjeografia e tij është aq e diskutueshme sa ngjan aq mistike si vetë Arka e Noahut, gjurmët e së cilës gjithashtu zhvendosen pambarimisht në këtë gjeografi.19 Në rastin e unit poetik mali Ararat tashmë simbolikisht është inekzistent, ngase edhe pritja nuk konkretizohet kurrë. Edhe vetë Noahu, edhe Moisiu, të dy sipas Shkrimeve të Shenjta, njerëz të zgjedhur nga vetë Zoti për ta udhëhequr njerëzimin, ranë në pesimizëm. Po poeti si ndihet përballë pritjes? Pritja e tij sa do zgjasë në pritje? Gjasat nuk janë shumë optimiste për pritjen e poetëve. Si e tillë pritja poetike pritet të presë gjatë dhe vetmia të jetë fenomen i pashmangshëm për poetët, në jetë dhe në artin e tyre.
____________
1Rabindranath Tagore (7 maj 1861 – 7 gusht 1941), ishte poet, dramaturg, eseist, shkrimtar dhe filozof i shquar indian. Përveç këtyre fushave Tagora u mor edhe me kompozime këngësh dhe me pikturë. Në repertorin e krijimtarisë së tij muzikore llogariten 2230 këngë të kompozuara prej tij. Tagora u bë gjithashtu udhëheqësi shpirtëror i sektit fetar hindu Brahmo Samaj. Në vitin 1913 laureohet me çmimin Nobel për letërsi, duke u bërë i pari personalitet jo europian që i gëzohej këtij çmimi.
2Nobel Lectures, Literature 1901-1967; http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1913/tagore-bio.html
3Poem of the day: http://www.poetseers.org/poem-of-the-day-archive/poems-solitude/
4William Carlos Williams (1883-1963) eseist, shkrimtar, dramaturg dhe poet amerikan, i njohur kryesisht si eksperimentues, novator dhe figurë revulocionare në poezinë amerikane. Profesioni i tij ishte mjek, por ai ishte një nga personalitetet amerikane të shekullit të kaluar më të lidhur me letërsinë. Përmbledhjen e parë poetike “Poezi” e botoi në vitin 1909, duke i paraprirë influencës imazhiniste. Pati një aktivitet të gjerë kulturor dhe ishte bashkëpunues me penat më të famshme të kohës si Whitman, Pound, Eliot, Ginsberg, Wallace Stevens etj. Sikurse Elioti, Williams mbajti një qëndrim skeptik ndaj një bote që po vetasgjësohej nga industrializimi i skajshëm. Krijimtaria e tij pati ndikim në brezin e postmodernistëve amerikanë të viteve 50, duke përfshirë edhe poetin Alen Ginsberg.
5Imazhinizmi ishte një lëvizje letrare e poetëve anglo-amerikanë në fillim të shekullit XX, më saktësisht publikimet e mirfillta imazhiniste i përkasin viteve 1914-1917. Estetika imazhiniste synonte qartësi të imazhit dhe ekonomizim gjuhësor si dhe shfaqi prirje eksperimentuese në drejtim të eksplorimit të fjalës dhe të vargut poetik. Qendra më e madhe e imazhinizmit u bë Londra. Themelues i imazhinizmit mbahet poeti anglez Thomas Ernest Hulme (1883-1917) me dy poezitë e publikuara në vitin 1909, “Vjeshtë” dhe “Muzgu i qytetit”, botuar nga Klubi i Poetëve në Londër, në broshurën “Krishtlindje MDCCCCVIII”. Përfaqësues të njohur të kësaj lëvizjeje ishin poetët Amy Lowell, Ezra Pound, William Carlos Williams etj.
6Danse Russe (fr.) – valle ruse
7Danse Russe: http://www.writing.upenn.edu/~afilreis/88/wcw-danse-russe.html
8Bartra, Roger; Kulturat likuide në “Tokën e Djerrë” (12), Kolana “Dialog”, ISHM & IDK (Instituti Shqiptar i Medias dhe Instituti i Dialogut & Komunikimit), përkthyer nga Bashkim Shehu, 2006, fq. 22
9Allen Ginsberg (1926-1997), poet dhe shkrimtar amerikan, një nga figurat kryesore të grupimit letrar Beat Generation, i cili u formua pas Luftës së Dytë Botërore në Amerikë. Ai i bën opozitë të fuqishme militarizmit, materializmit të egër ekonomik, fenomeneve destruktive të kapitalizmit amerikan dhe ndrydhjes së seksualitetit. Ginsberg është një nga përfaqësuesit më të shquar të avangardave të postmodernizmit në zhanrin e poezisë. Me krijimtarinë e tij poetike Ginsberg influencoi tek shumë poetë e artistë me famë botërore ndër të cilët dhe tek Bob Dylan, Robert Lowell, Patti Smith etj.
10Thomas Stearns Eliot (1888-1965), një nga poetët postmodernë më imponues të shekullit XX. Ai ishte kundër funksionit social të poezisë, dhe i mëshon anës gjuhësore si objeksion për eksplorimin, njohjen dhe zgjerimin e aftësive të pashtershme të gjuhës. Gjithësesi poemat e tij meditative “Toka e shkretë” dhe “Katër kuartetet” aludojnë mbi kaosin social njerëzor të epokës moderne dhe përshkruajnë procesin ciklik të lëvizjes njerëzore në një rreth të mbyllur.
11Eliot, T.; The Waste Land; (V. What the Thunder Said): http://www.poetryfoundation.org/poem/176735
12Kapela – kishë e vogël brenda territorit të varrezave. Në versionin e origjinalit të poezisë në anglisht, Eliot përdor fjalën – kapela.
13Tufa, Agron; Harmonia që kushtëzon rendin e organizimit të botës, (në)Fenomeni i Avanguardës në letërsinë shqiptare (Aspektet e Seminarit Shkencor); Arbëria, Tiranë, 2005 (fq. 138)
14Zeqo, Miokom; Vetullat hyjnore (proza nga kalendari i imazheve), Bota Shqiptare, Tiranë 2012, fq. 6
15Pavan, Stefania; Lezioni di poesia; Iosif Brodskij e la cultura classica; il mito, la letteratura, la filosofia; Collana Studi di Filologia Moderna , Firenze University Press, 2006, pp. 51-54 (p. 51)
16Anatol France (1844-1924), gazetar, estet, shkrimtar dhe poet i shquar francez. Në vitin 1921 është nderuar me çmimin Nobel në letërsi.
17Dewitt H. Parker (1885–1949), personalitet amerikan i njohur në fushën e dijes si estet e filozof në gjysmën e parë të shekullit XX. Parker ishte profesor në Universitetin e Miçiganit. Veprat e tij konsistojnë kryesisht mbi konceptimet e metafizikës.
18Parker, Dewitt H.; The Principles of Aesthetics; http://www.authorama.com/principles-of-aesthetics-10.html
19Mali Ararat përmendet në Bibël (Zanafilla 8:4) si vendi ku u ndal Arka e Noes, pas përmbytjes së madhe. Ky mal gjendet sot gjeografikisht në territoret dikur armene në Turqinë lindore, në afërsi të Iranit dhe të Armenisë. Përbëhet nga dy maja të larta, të ndara nga një luginë e thellë dhe e gjerë, Ararati i Madh (5122 m) dhe Ararati i Vogël (3896 m) dhe besohet akoma se ka gjurmë të Arkës së Noes, madje për këtë janë bërë ekspedita të shumta dhe janë shkruar shumë shkrime kontradiktore, pa e zbardhur dot shkencërisht enigmën.
