Pashtriku, 4 mars 2019: Një nga enigmat më të mëdha të diktaturës komuniste në Shqipëri, por edhe të historisë së CIA-s, është pa dyshim përpjekja që bënë Shtetet e Bashkuara të Amerikës për përmbysjen e regjimit komunist të Enver Hoxhës në gjysmën e parë të viteve 1950. Për dekada me radhë kjo është trumbetuar si një triumf i madh i regjimit të Tiranës ndaj imperializmit amerikan. Për këtë përplasje është shkruar shumë mbi të famshmen ‘Radiolojë” të Sigurimit të Shtetit, janë xhiruar filma, janë botuar libra. U duk se kapakun e vuri një libër i Nicholas Bethel, i cili në vitin 1984 pohoi se operacionin për përmbysjen e regjimit të Hoxhës nga amerikanët e tradhtoi agjenti i shumëfishtë Kim Filbi.
Mirëpo një libër që pritet të dalë së shpejti në Shtetet e Bashkuara dhe në Shqipëri, i studiuesit Albert Lulushi, nën titullin mjaft domethënës “Operation Valuable Fiend” (që në shqip mund të përkthehet “Operacioni ‘Kundërshtari i dobishëm’) përmbys gjithçka. Tashmë janë hapur arkivat amerikane dhe zbulohet përfundimisht enigma. Po, Shtetet e Bashkuara kanë dashur ta përmbysin me anë të CIA-s regjimin komunist të Tiranës. Çfarë ishte operacioni shqiptar i CIA-s me emrin e koduar BGFIEND? Ishte ky operacioni i parë para-ushtarak që ndërmerrnin amerikanët për përmbysjen e një regjimi në një vend sovran. Kjo histori vazhdoi jo pak, por për më shumë se pesë vjet. Por dështuan. E vërteta mbi “radiolojën” dhe arsyet e dështimit të këtij operacioni, sipas dokumenteve të CIA-s janë shumë komplekse, por që nuk kanë të bëjnë aspak me ato që janë treguar deri më tani. Në këtë rrëfim ekskluziv për gazetën ‘DITA’ studiuesi Albert Lulushi rrëzon mitin e Kim Filbit, superspiunit sovjetik i cili kishte mundur të penetronte në rrjetin e spiunazhit anglez. Është thënë se Filbi dekonspiroi operacionin, ndërsa Lulushi, mbështetur në dokumentet sekrete të CIA-s pohon një sërë arsyesh krejt të tjera për dështimin e operacionit të CIA-s. Cilat janë katër arsyet e dështimit të madh të CIA-s kundër regjimit të Hoxhës dhe mësimet që nxori qeveria amerikane nga ky dështim. Pse SHBA e zbehu interesin për Shqipërinë dhe refuzoi mbështetjen për Ahmet Zogun? Qëndrimi konsekuent i Shteteve të Bashkuara për ruajtjen e integritetit të Shqipërisë edhe në kulmin e armiqësisë midis dy vendeve, si dhe planet angleze për copëtimin e Shqipërisë midis Greqisë dhe Jugosllavisë. Të gjitha këto në intervistën me Albert Lulushin në vijim.
– Zoti Albert, libri që ju kini shkruar mbi operacionet e CIA-s kundër regjimit komunist të Tiranës në vitet 1949-54 dhe që pritet të botohet së shpejti në anglisht dhe në shqip, ka ngjallur interes qysh tani sidomos midis shqiptarëve. Si ju lindi ideja e shkrimit të këtij libri?
– Gjatë viteve të regjimit komunist në Shqipëri, unë natyrisht isha në dijeni të versionit të historisë të shkruar nga propaganda e PPSH-së, lidhur me Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lirë,” luftën kundër të ashtu-quajturve diversantë të asaj kohe, si dhe me të famshmen radio-lojë që Sigurimi orkestroi kundër zbulimeve të huaja. Pasi u largova nga Shqipëria dhe u vendosa në SHBA, ishte e qartë për mua që çdo gjë që na ishte thënë në histori, letërsi, art, kulturë, etj. duhej të shikohej me sy kritik dhe në shumë raste të ri-mësohej. Por duke lexuar versionin perëndimor të ngjarjeve të asaj kohe të paraqitur në libra për historinë e CIA-s ose to SIS-it Britanik, përherë mbetesha me më shumë pyetje se sa përgjigje. Shumica e këtyre botimeve vënë përgjegjësinë për dështimin e operacioneve angleze e amerikane në Shqipëri tek Kim Philby, agjenti më i famshëm i zbulimit sovjetik që ishte infiltruar në shërbimin Britanik. Por versioni aktual i ngjarjeve ishte më i komplikuar. Kjo u bë shumë e qartë kur CIA hapi për publikun para disa vitesh një sasi të madhe të dokumenteve sekrete të operacionit shqiptar. Unë pashë mundësinë për të paraqitur në mënyrë objektive dhe të bazuar në fakte historinë e këtyre ngjarjeve me rëndësi jo vetëm për Shqipërinë, por edhe për vetë CIA-n dhe SHBA.
– Për këto operacione është folur shpesh gjatë viteve të fundit, sidomos pas përmbysjes së regjimit komunist. Burimet kanë qenë kryesisht angleze dhe më së shumti janë fragmente kujtimesh të protagonistëve. Ku qëndron ndryshimi mes atyre që janë thënë deri më tani dhe atyre që shkruhen në librin tuaj?
– Libri im paraqet fakte nga qindra dokumente dhe burime amerikane, britanike, sovjetike, shqiptare, por edhe jugosllave, italiane e greke. Paraqitja e këtyre pikëpamjeve të ndryshme, shpesh-herë kontradiktore, i jep mundësi lexuesit të arrijë konkluzionet e veta për ngjarjet dhe personazhet që morën pjesë në to. Nga ana tjetër, larmishmëria e këtyre burimeve krijon një peizazh të plotë dhe jo-fragmentar të ngjarjeve. Një shembull këtu është përshkrimi i misionit të oficerëve zogistë në Shqipëri. Duke përdorur burime shqiptare e amerikane, disa herë edhe krah për krah, ky mision përshkruhet që nga zanafilla e tij, gjatë vizitës së Mbretit Zog në SHBA në 1951, dhe deri në përfundimin tragjik me ekzekutimin e pjesëmarrësve të tij.
– Tani, një pyetje më e drejtpërdrejt: A kanë dashur vërtet Shtetet e Bashkuara ta rrëzojnë Enver Hoxhën dhe regjimin e tij, apo këto janë thjeshtë hipoteza, meqë zonat e influencës mes Lindjes dhe Perëndimit ishin ndarë në Konferencën e Jaltës?
– Në 22 qershor 1949, CIA aprovoi dhe vuri në zbatim operacionin shqiptar me emrin e koduar BGFIEND, objektivi final i të cilit ishte përmbysja e qeverisë Hoxha. Ky ishte operacioni i parë para-ushtarak në historinë e CIA-s, aktivitetet e së cilës deri në atë kohë ishin kufizuar vetëm në mbledhjen dhe analizën e informative për qeverinë amerikane. Për gati një vit mbeti operacioni më i rëndësishëm para-ushtarak që agjencia përndoqi. Nga mesi i 1950-s, për një sërë arsyesh që shpjegohen në librin tim, CIA e braktisi objektivin final të operacionit – pra përmbysjen e regjimit komunist, sido që vazhdoi luftën në frontin psikologjik, ekonomik, të propagandës, dhe të zbulimit. Përmbysja e qeverisë komuniste erdhi sërish në plan të parë në fillimin e 1953-shit, kur CIA hartoi planin për një grusht shteti në Shqipëri, që do të fillonte në 1 korrik 1954, detajet e të cilit përshkruhen në librin tim. Ky plan nuk u aprovua sepse në atë kohë CIA po ndërmerrte operacione të ngjashme në Iran e Guatemala, të cilat në atë kohë rezultuan shumë më të suksesshme se operacionet kundër Shqipërisë. Ndryshimet gjeo-politike që solli ardhja e Hrushovit në fuqi, të kombinuara me humbjet e agjentëve të kapur ose ekzekutuar nga Sigurimi, sollën braktisjen e aktiviteteve kundër Shqipërisë në 1954, dhe eliminimin e plotë të operacionit të CIA-s në fund të vitit 1959.
– Gjatë Luftës së Dytë Botërore pranë shtabit të partizanëve komunistë shqiptarë ka qenë një mision amerikan i cili e ka mbështetur luftën antifashiste të partizanëve. Si ndodhi që më pas qeveria e Shteteve të Bashkuara ndryshoi qëndrimin në raport me ish aleatët shqiptarë të Luftës së Dytë Botërore?
– Në të vërtetë, ishte qeveria komuniste shqiptare, e inkurajuar dhe e nxitur nga jugosllavët, ajo që sabotoi marrëdhëniet me SHBA menjëherë pas luftës. Mbas largimit të misionit amerikan nga Shqipëria në nëntor 1946, unë nuk besoj se ka pasur ndonjë interes aktiv ndaj Shqipërisë në institucionet e qeverisë amerikane. Në fakt, përpjekjet e Zogut në 1947 e 1948 për të gjetur përkrahje nga Departamenti i Shtetit u pritën shumë ftohtë dhe nuk u inkurajuan. Atmosfera ndryshoi në 1949. Përjashtimi i Jugosllavisë nga Kominformi e la Shqipërinë fizikisht të shkëputur nga blloku sovjetik. Ekzistonte një mundësi reale që qeveria Hoxha mund të përmbysej nga një veprim i menjëhershëm dhe i vendosur. Institucionet politike e ushtarake amerikane në atë kohë kishin formuluar hipotezën se një qeveri komuniste mund të përmbysej me operacione para-ushtarake, pa kaluar në luftë të hapur. Operacioni shqiptar ishte përpjekja e parë për të provuar këtë hipotezë.
– Pse dështoi, sipas jush dhe dokumenteve që kini shfrytëzuar, ky operacion i amerikanëve në gjysmën e parë të viteve ’50?
– Ka shumë arsye, por për të veçuar disa do të thoja:
1. Rivaliteti mes shërbimeve sekrete amerikane, britanike, greke, italiane, e jugosllave, rezultoi në sabotimin efektiv të përpjekjeve të secilës palë kundër qeverisë Hoxha, e cila mbijetoi për shkak se status-quo-ja ishte e vetmja zgjidhje e pranueshme nga të gjitha palët.
2. Rivaliteti mes fraksioneve të ndryshme antikomuniste shqiptare në mërgim, të cilat, ashtu si dhe gjatë luftës, asnjëherë nuk arritën të bashkoheshin në një front të përbashkët anti-komunist.
3. Aftësia e Sigurimit për të depërtuar në radhët e kundërshtarëve, ndoshta edhe në Komitetin Kombëtar “Shqipëria e Lirë.”
4. Paaftësia, mungesa e vëmendjes, dhe mos respektimi i rregullave të sigurisë nga oficerët e CIA-s që drejtonin operacionet nga Athina.
– Një personazh me emrin Kim Filbi është thënë se dekonspiroi operacionin dhe bëri që ai të dështonte. Sa e vërtetë është kjo?
– Ky është një nga mitet e krijuara fillimisht nga Nicholas Bethel në librin e tij “Tradhtia e Madhe” botuar në Angli në vitin 1984. Duke u bazuar në dokumentet e gjendura në arkiva, unë jam munduar të tregoj se roli i Philby-it në dështimin e operacioneve është ekzagjeruar. Për sa kohë ishte në Uashington si përfaqësues i shërbimeve sekrete britanike në SHBA, Philby kishte dijeni për aspektet politiko-strategjike të operacionit, por jo për planet taktike që kishin të bënin me zonat apo datat e desantimeve të agjentëve amerikanë. Humbjet më të mëdha për operacionin erdhën pas largimit të tij nga Uashingtoni, pasi ra nën dyshim se ishte agjent sovjetik. Kjo për mendimin tim është provë se burimi i informatave për Sigurimin ishin agjentë ose simpatizantë të qeverisë Hoxha të infiltruar në radhët e të mërguarve politikë të asaj kohe.
– A është analizuar më pas ky operacion nga instancat përkatëse të SHBA dhe çfarë është konkluduar në raport me Shqipërinë?
– Konkluzioni më i rëndësishëm që CIA dhe Departamenti i Shtetit nxorën në atë kohë si pasojë e përvojës shqiptare ishte se ishte e pamundur të përmbysej një qeveri komuniste në orbitën e Moskës me metoda para-ushtarake. Të inkurajuar nga përpjekje të suksesshme në Iran e Guatemala, vëmendja e CIA-s kaloi nga Europa në Amerikën Latine, Azi e Afrikë. Interesi për Shqipërinë u zbeh në mënyrë të konsiderueshme, sidomos pas prishjes së marrëdhënieve shqiptaro-sovjetike. Kjo prishje eliminoi rëndësinë strategjike të Shqipërisë si bazë sovjetike dhe efektivisht përmbushi një nga objektivat e operacionit BGFIEND. Interesi për Shqipërinë filloi të ngjallej sërish në fillim të viteve 1980, në përgatitje të transferimit të pushtetit që do të vinte me vdekjen e Hoxhës. Synimi ishte që të realizohej edhe objektivi tjetër i operacionit BGFIEND – ai i vendosjes në Shqipëri të një qeverie aleate me SHBA, objektiv i cili u realizua përfundimisht me hyrjen e Shqipërisë në NATO.
– A ekzistojnë dokumente për qëndrimin e mëpasëm të SHBA ndaj Shqipërisë?
– Analiza të situatës në Shqipëri, që njihen si Intelligence Estimates, janë formuluar rregullisht nga CIA gjatë viteve 60, 70 e 80 dhe gjenden në Arkivat Kombëtare në SHBA. Por detaje operacionale si ato të operacionit BGFIEND, nëse ekzistojnë, janë akoma të klasifikuara.
– Si e shpjegoni faktin që qysh nga themelimi i seksionit shqip të ‘Zërit të Amerikës’ në vitin 1943 e deri më sot, radioja amerikane nuk i ka ndërprerë për asnjë ditë transmetimet në gjuhën shqipe, sikurse ka bërë herë pas here BBC?
– Mund të shikohet si një shembull i përkushtimit të vazhdueshëm të politikës amerikane ndaj interesave të Shqipërisë që nga 1919. Kurse politika britanike ka qenë përherë më ambivalente kundrejt Shqipërisë. P.sh., në 1953, në bazë të korrespondencës mes Departamentit të Shtetit dhe Foreign Office që trajtohet në librin tim , qeveria britanike ka qenë e hapur për një zgjidhje në të cilën Greqia aneksonte Vorio Epirin dhe pjesa që mbetej nga Shqipëria hynte në Federatën Jugosllave si republikë e shtatë.
– Pra mund ta marrim këtë përkushtim të Shteteve të Bashkuara si një qëndrim për mos cenimin e interesave dhe të integritetit territorial të Shqipërisë në vijimësi, përfshi edhe atë të periudhës komuniste?
– Pa dyshim, sikurse e tregon edhe shembulli i mësipërm. Një shembull tjetër është kundërvënia amerikane ndaj pretendimeve territoriale greke kundër Shqipërisë menjëherë pas luftës. Duke cituar një mesazh të qeverisë amerikane dërguar Athinës në atë kohë, amerikanët i konsideronin këto pretendime “pa asnjë bazë etnike, me rëndësi të vogël strategjike, dhe me një vlerë akoma më të vogël historike.” Kur ushtria greke ndoqi komunistët grekë përtej Gramozit dhe arriti kufirin shqiptar, ajo ishte e vendosur të vazhdonte marshimin në Shqipëri duke e bërë kështu aneksimin e pjesës jugore të Shqipërisë një fait accomplit. Departamenti i Shtetit, CIA dhe Pentagoni ndërhynë në mënyrë energjike pranë udhëheqësve të qeverisë dhe ushtrisë greke dhe i bindën të mos hynin në një aventurë të tillë. Incidentet e asaj kohe njihen në historinë shqiptare si Provokacionet e Gushtit 1949.
– Për këtë radhë, i dashur Berti, mbase është e mjaftueshme ta përfundojmë intervistën këtu. Le të rezervojmë një intervistë tjetër kur të dalë libri. Apo jo?
– Patjetër që do të kemi rastin të bashkëbisedojmë sërish. Në të vërtetë kënaqësia është e imja që bashkëbisedoj më një nga gazetat më profesionale dhe më prestigjioze aktualisht në Shqipëri.
_______________
Kush është Albert Lulushi
Gjatë vizitave më të rëndësishme të zyrtarëve amerikanë në Tiranë, që nga Xhorxh Bushi, Hillari Klinton, Madlen Ollbrajt, Kolin Pauell e të tjerë, zëri që ka përcjellë përkthimin në shqip të fjalimeve të tyre është i Albert Lulushit. Ai është një njeri me aftësi të rralla, të cilat iu dha mundësia t’i realizonte vetëm në Shtetet e Bashkuara ku jeton dhe punon prej më shumë se 20 vjetësh. Albert Lulishi ka lindur në Tiranë ku dhe ka jetuar deri në korrik 1990, kur së bashku me qindra shqiptarë të tjerë kërkoi strehim politik në ambasadën italiane dhe prej andej u largua për në Itali. Që nga 1991, Albert Lulushi jeton dhe punon në SHBA ku ushtron profesionin e tij në fushën e informatikës. Njëkohësisht, Albert Lulushi bashkëpunon me Departamentin e Shtetit ku shërben si përkthyes në takimet e funksionarëve më të lartë amerikanë me homologët e tyre në Shqipëri dhe Kosovë. Ai është autor i disa librave, midis të cilëve edhe “Operation Valuable Fiend” (‘Operacioni Kundërshtari i dobishëm’) që pritet të botohet së shpejti edhe në Shqipëri mbi operacionet e CIA-s në Shqipëri gjatë viteve 1949-1954.
Intervistoi: Xhevdet Shehu
___________________
Operacioni Kundërshtari i Dobishëm nga Albert Lulushi
https://www.youtube.com/watch?v=lumLVPA7f-
