Tiranë, 02. 02. 2017:
1. TEKST SINTETIK DHE ELEGANT
Vështirë të gjesh një krijim kaq të ngjeshur e kaq sintetik sa tregimi “Vdekja” e Moikom Zeqos. Sintetik, fin dhe elegant që flet më shumë se një roman. Aty pasqyrohet bota, rrethanat, karakteri i kreshnikëve, sfondi fluid dhe mënyra e habitshme e jetesës dhe psikologjisë së tyre. Flitet për konceptet dhe principet për botën, jetën, natyrën, hapësirat, dituritë, synimet e asaj kohe. Shkurt, autori nuk ka lënë gjë pa thënë për një Epokë të Madhe. Si ka mundësi në kaq pak fjalë, kaq shumë ide e dilema, koncepte e gjykime që të lënë pa fjalë! Kur përfundon së lexuari këtë tekst të shkurtër e konciz, të duket sikur ke lexuar dhjetra vëllime voluminozë. Vetëm një mendje gjeniale si e Moikom Zeqos e prodhon këtë produkt artistik të përmasave sipërore. Asgjë nuk është e tepërt në këtë tekst. Asgjë nuk është mangut. Gjuha brilante. Idetë, gjithashtu, të ngjeshura e në rend. Një prefeksion artistik që rrallëkund e gjen te ndonjë pendë tjetër në letërsinë e sotme botërore.
2. ASGJË NUK ËSHTË E PËRJETSHME
Nga tregimi del se asgjë nuk është e njëtrajtshme e njëngjyrëshe. Gjithçka ndryshon, lëviz, ecën… Ndryshojnë konceptet, ndryshojnë raportet, ndryshojnë forcat, përmbysen raportet… Asgjë nuk është e përjetshme dhe asgjë nuk është e plotfuqishme. Ajo çka është plot shkëqim sot, venitet nesër. E plotfuqishme dhe e gjithëpushtetshme, sipas autorit, është vetëm vdekja. Se ky akt është domosdoshmëri universale. Nuk mund të jetohet gjithmonë në gosti me mish të pjekur e gota vere të mbushura në tryezat prej druri. Pa vdekjen nuk ka jetë të re, sepse vdekja është praglindje. Pa vdekjen nuk ka ndryshim, ka rutinë, zymtësi, boshllëk, boshllëk të frikshëm, zemërdridhës që ndjell krupë… Qëndrimi në vend është çmenduri, është çorjentim, anormalitet, vdekje e pafund, kataklizëm. Mosndryshimi në shoqërinë njerëzore është monotoni e tmerrshme, e tmerrshme dhe e trishtueshme deri në kupë të qiellit. Mosndryshimi është katastrofik, i bezdisshëm deri në marrëzi. (Shoqni, hiq brangshat! – thoshte Migjeni te “Studenti në shtëpi”).
3. SIMBOLIKA E MUJIT
Që njerëzimi të zhvillohet, duhet të mos jetë më Gjeto Basho Muji. Nuk duhet të ketë më forcën e tij të gjithëpushtetshme. Simbolika e këtij Kreshniku, është simbolika e shpirtit kolektiv. Bota njerëzore nuk ka nevojë për gjigandë të zbehur me fytyrë meiti. Ka nevojë për njeri të ri me mentalitet të ri dhe për veprim të përmasave të tjera që mbart forcë fizike e mendore dhe që e shpie njerëzimin në një tjetër stad, nën një dritë të re. Prandaj është e domosdoshme vdekja, vdekja mbi të cilën lind jeta e re krejt tjetërndryshe, krejt e ripërtërirë, magjike, madhështore, me forcë të gjithëpushtetshme, pa shtriga të pështira e gjind të marrë me kokë tigri që në vend të trurit lëvrinin gjarprij. Vdekja e Mujit nuk është vdekje fizike, po konceptuale, jo apokaliptike, po e zakonshme, jo e jashtëzakonshme, po normale. Metaforikisht vdekja e Mujit është edhe fundi (krenar) i një epoke. Sepse në këtë perlë të Moikomit në fakt nuk bëhet fjalë për vdekjen e një individi, po të një Jete të Madhe zulmëmadhe, ku rrëzohen gjigandë që zënë përposhtë të gjithë bëmat e veta për të sjellë një tjetër erë. Kështu logjikisht mbyllet epoka e miteve që dikur shkulte lisa rrënjëthellë, ngrinte gurë gjigandë dhe fundoste topuzë të rëndë 12 pash nën tokë.
4. VDEKJA SI AKT MADHËSHTOR
Akti i vdekjes është i përjetshëm, i sigurtë, i vërtetë. Konceptualisht dhe filozofikisht vdekja është akt madhështor. Madhështor dhe solemn. (Sa madhështor e solemn qe Sokrati kur po jepte frymën e fundit). Filozofkisht vdekja sjell një jetë të re, me dimensione, me veprim dhe koncepte të reja. Topuzi dhe shpata e Mujit depërtojnë trupin e plakës me vel të zi e thyhen në mur ndërsa rrugëtimi i plakës nuk mund të ndalet nga asnjë forcë magjike, sepse nuk mund të ndalet vdekja që vjen për të sjellë Jetën e Re.
***
Tregimi “Vdekja” është vepër artistike e përsosur e mendjes brilante të Moikom Zeqos. Krijim i përmasave të një inteligjencie të shkallës më të lartë dhe arti magjik të nivelit të Xhejms Xhojsit, Milan Kunderës a Hulio Kortasarit.
Moikom ZEQO
VDEKJA
Tregim
Kreshniku Gjeto Basho Muji rrinte në kështjellën e tij.
Kishte shtruar një gosti të madhe. Te tryezat prej druri të palatuar kishte mish të pjekur dhe enë të arta me verë.
Kishin ardhur kreshnikë, princër, udhëtarë të huaj nga vende të largëta, rapsodë të verbër, që u binin lahutave dhe gajdeve, magjistarë, që nxirrnin zjarre të kaltër nga goja, tregtarë gurësh të çmuar, valltarë lëkurëgjelbër, nga një rracë e panjohur, që kishin tre sy në ballë, si dhe një bisht të vogël kali pas kurrizit.
Të gjithë ishin shtruar, hanin, pinin, këndonin.
Muji vështronte mysafirët dhe vetëm pinte dhe heshtte.
Erdhi një shtrigë, që nga alpet. Ishte një plakë e tmerrshme, me një mjekër si burrat. E tërë e thinjur dhe e pistë. Kundërmonte një erë të padurueshme.
– Pse ke ardhur? – e pyeti Muji.
– Për të provuar forcën me ty! – u zgërdhi shtriga dhe pas çdo fjale i dilnin nga goja me dhëmbë të shtrembër hardhuca dhe jargë.
– Ik tutje shtrigë, se nuk ta kam ngenë! – tha Muji e ktheu kokën nga ana tjetër.
Muzika pushoi. Valltarët ngrinë. Ra heshtje e kobshme.
– Ke frikë nga unë, – tha shtriga dhe mjekra e gjatë i lëvizi si një gjarpër i mbështjellë me pëlhura merimangash helmuese.
– Ik tutje, o plakë e mjerë! – përsëriti Muji përgjigjen e tij.
Shtriga ia dha një të qeshure të tmerrshme. Nxorri nga goja e fëlliqur një rrymë zjarri.
Muji hapi pëllëmbën e dorës së djathtë dhe e ndali zjarrin, pa u bërë shumë merak.
Shtriga u kthye në një kuçedër me pesë kokë.
Një grusht i Mujit e përmbysi kuçedrën në çast.
Kuçedra u kthye sërish në formën e saj të shtrigës.
Muji qeshi ngadalë.
Shtriga, duke klithur nga dhembja, iku rrëshqanthi dhe u zhduk.
U dëgjua prapë muzika. Gostiarët ngritën kupat me verë. Valltarët bënë figura të ndërlikuara në ritmet e gëzuara.
Pas tri ditësh (gostia vazhdonte pa u ndalur!) erdhi në kështjellë një kalorës me trup njeriu, po me kokë tigri. I kishte hipur një kali të tërbuar, po me kokë njeriu e me flokë me mjekër.
Kalorësi hyri në kështjellë.
Hapat e tij rënduan në dyshemenë e gurtë.
Muzika u ndërpre. Valltarët sikur u bënë piktura të fiksuara në muret e lartë.
Kalorësi me kokë tigri iu afrua Mujit.
– Çfarë kërkon nga unë? – tha Muji pa ia hedhur sytë.
Kalorësi ulëriti, ashtu si ulërijnë trigrat e shkretëtirave.
Zgjati thonjtë dhe dhëmbët e mprehtë për ta copëtuar Mujin.
Muji i hodhi në kokë topuzin dhe kafka prej tigri u ça e nga e çara nuk doli truri, por ca gjarprij të vegjël.
Kalorësi kafkëçarë u ngrit. Iu sul Mujit përsëri. Muji ia preu kokën me shpatë.
Çudi! Në vend të kokës prej tigri i doli një kokë luani. Muji e preu me shpatë edhe këtë kokë. Pastaj nuk i doli më kokë e tretë.
Kalorësi pa kokë u kthye mbrapsht dhe iku i mundur përfundimisht. U dëgjua troku i kalit të tij me kokë njeriu, që e rrëmbeu mes erërave.
Të gjithë e kuptuan, se Muji ishte qenia më e fortë në tokë.
Muji e dinte këtë gjë, që më parë.
Ai ishte tepër i sigurt për fuqinë e tij.
Gostia në kështjellë vazhdonte në vite.
Vinin përherë kokëkrisur, guximtarë të marrë, gjigandë dhe kreshnikë të shtrigëruar, kafshë, që flisnin me zë njeriu, qenie fantastike me përkrenare prej guackash dhe shpata prej rrezesh drite të yjeve dhe ndesheshin me Mujin.
Muji fitonte përherë.
Një ditë jashtë kështjellës binte shi. Vetëtimat kërcisnin. Horizontet gjëmonin.
Te porta e kështjellës u afrua ngadalë-ngadalë një plakë e dobët, tepër e dobët, e mbështjellë e tëra me një vel të zi.
Muji po dremiste mbi tryezën plot mish të pjekur dhe verë.
Befas u trondit.
Plaka u afrua e qetë dhe e mistershme. Muzika ndaloi përgjithmonë.
Valltarët lëkurëgjelbër me tri sy u verbuan, ndërsa plaka kolonte pa u ndjerë.
Muji i hodhi plakës topuzin. Topuzi kaloi tetpërtej figurës së mjergullt të plakës pa i bërë gjë.
Miji i hodhi shpatën. Përsëri asgjë. Shpata kaloi mes plakës dhe u thye në mur.
Muji e kuptoi më në fund, se fuqia e tij nuk ishte e përjetshme.
U ngrit në këmbë.
Plaka po vinte drejt tij.
Ngriti velin e zi dhe u duk një skelet femre, dalë nga thellësia e varreve. Në dy zgavrrat e kafkës ndriste një flakë e portokalltë.
Mbi kafkë ishte një kurorë mbretërore prej hekuri të ndryshkur.
E plotpushtetshme dhe e pandaluar, preku me kockat e gishtave kraharorin e Mujit.
1983
