Dedë Gjon Ujka Gjon sipas kujtesës popullore të malësorëve
Dashuria ndaj atdheut dhe kombit më e madhe se jeta
Nga Gjekë Gjonaj
Luftëtarët e lirisë, si dhe ata që ranë për liri, pavarësi dhe identitet, janë po aq të shumtë sa vetë historia e Malësisë. Edhe pse prehen, hijshëm, ata janë guri themeltar i kësaj “shtëpie” të përbashkët, për mbrojtjen dhe çlirimin e së cilës paraardhësit tanë, bijtë dhe bijat tona patriotë, derdhën gjakun e tyre në luftëra me pushtuesit tanë shekullorë. Dashuria për atdheun dhe kombin ishte shumë e fortë në shpirtrat e tyre, vetëdija dhe ndërgjegjja kombëtare dukej se ua përpinte të gjithë qenien, në mënyrë që ata t’i përkushtoheshin plotësisht vendlindjes dhe atdheut të tyre, interesin e të cilit e vinin mbi të gjitha. I tillë ishte luftëtari i guximshëm, i patrembur, rezistuesi dhe patrioti i flaktë Dedë Gjon Ujka Camaj nga Vuksanlekajt e Hotit.
Viti i saktë i lindjes së tij nuk dihet, por besohet se ai erdhi në këtë jetë në mesin e shekullit të 20-të, në fshatin Vuksanlekaj të Hotit. Ai i përket fisit të madh fisnik malësor Camaj, me traditë dhe kontribut të jashtëzakonshëm në çështjen e madhe kombëtare, i cili së bashku me kryengritësit e tjerë malësorë mori pjesë aktive në ngjarjet e mëdha të historisë sonë kombëtare për çlirimin e tokave shqiptare dhe për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë.
Gati aty ku e kërkonte atdheu
Patrioti Dedë Gjon Ujka ishte i gatshëm të bënte një sakrificë sa herë që atdheu e kërkonte. Malësorët, bashkëkohësit dhe shokët e tij e konsideronin trim të pathyeshëm , të rreptë ndaj armikut, një mbrojtës të pakompromisë të tokave shqiptare, popullit të tij, me tipare të theksuara të një malësori. Përveç kësaj, në kujtesën popullore të malësorëve, ky bir i shquar i Malësisë së Madhe mbeti si një njeri i urtë dhe vizionar me virtyte dhe vlera të larta njerëzore, fisnik, besnik, bujar, misionar, i drejtë, mikpritës, fetar, bujar dhe zemërmirë. Fjala e tij në tubime njerëzish , kuvende burrash dhe në pajtime gjaqesh kishte peshë. Zemra e madhe e Dedë Gjon Ujkës, me dashuri për atdheun e pushtuar, të shtypur dhe të vuajtur, përqafoi popullin e tij për ta ndihmuar të çlironte tokat shqiptare të përpira nga turqit dhe për t'u dalë në mbrojtje të vëllezërve të tij në përpjekjet e tyre të vazhdueshme për ta larguar armikun me forcë në fushat e betejës, kudo që lindte nevoja.
Dedë Gjon Ujka e donte Shqipërinë dhe popullin shqiptar. Ai besonte se kushdo që ka një atdhe ka detyrim ndaj tij, duhet ta mbrojë atë në çdo mënyrë, pa kursyer as jetën e tij. Shpresonte se një ditë Shqipëria do të ishte e lirë dhe e pavarur dhe se do të kishte më shumë shqiptarë të mirë që do ta vendosin Shqipërinë midis kombeve të qytetëruara evropiane.
Një luftëtar, udhëheqës dhe revolucionar i rrallë i Malësisë
Dedë Gjon Ujka, njihej midis malësorëve shqiptarë si një luftëtar, udhëheqës dhe revolucionar i malit të Kreshnicës dhe më gjerë. Ai fitoi një emër të mirë dhe tregoi aftësi të pakrahasueshme në shumë përpjekje dhe beteja për lirinë e vendit të tij kombëtar. I lindur dhe i rritur në një nga krahinat më kreshnike shqiptare, ai kurrë nuk e pranoi pushtimin e atdheut të tij.
Vendlindja e tij u dogj dhe u shkatërrua shumë herë për liri dhe çlirim nga pushtuesit, por u ringjall po aq herë sa një feniks nga hiri, për të lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë e këtij kombi, të rritur dhe të lëkundur në djepin e ëndrrave të lirisë së përjetshme në çdo tubim dhe përpjekje kombëtare, kudo që i thërriste zëri i atdheut. Dedë Gjoni dinte të fliste burrërisht në kuvende dhe të udhëhiqte beteja, si dhe të luftonte me trimëri si një luftëtar i vjetër, në ballë të çdo lufte për liri. Ai mori pjesë me pushkë në dorë në të gjitha betejat që u zhvilluan pas Lidhjes së Prizrenit për çlirimin e tokave shqiptare. Po ashtu ishte një nga udhëheqësit dhe organizuesit e Kryengritjes së Malësisë së Madhe në vitin 1911, si edhe udhëheqës dhe komandant në betejën e përgjakshme në Qafë të Uglës në vitin 1911.
Shitja e pronës për të shlyer borxhet e popullit të Hotit
Emri i Dedë Gjon Ujkës, përveçse luftëtar, udhëheqës lufte dhe patriot, është i lidhur ngushtë edhe me bamirësinë. Ai nuk u kujtua vetëm për guximin e tij, por edhe për zemrën e tij të madhe.
Ai shiti shumë nga pronat e tij për të shlyer borxhet e Hotjanëve gjatë ditëve të vështira të spastrimeve osmane. Vinte nga një familje e pasur ekonomikisht. Ishte i fuqishëm jo vetëm ushtarakisht, por edhe ekonomikisht. Zotëronte pasuri dhe prona të mëdha, si pothuajse asnjë familje tjetër malësore. Sipas rrëfimeve të stërnipit të tij, Dedë Camajt, të treguara nga babai i tij Gjeto Kolë Uci, tani i ndjerë, Dedë Gjon Ujka kishte pronat dhe mullinjtë e tij në Podgoricë dhe Shkodër, si dhe në dy bjeshkë. Toka e tij shtrihej nga mali i Bukoviqit deri në Liqenin e Shkodrës dhe Kamicë, në një sipërfaqe prej afërsisht 25 kilometrash. “Stërgjyshi im, Dedë Gjon Ujka, shiti shumë nga pronat e tij për të shlyer borxhet e Hotjanëve gjatë ditëve të vështira të spastrimeve osmane”, thotë Camaj.
Me paratë nga shitja e pronave të tij, ai e shlyeu borxhin ndaj Toptanëve duke marrë bereqetin e stallave të tyre, të cilin e shpërndau midis Hoçanëve. Më kujtohet kur burri i shquar Mark Pietri nga Kastrati erdhi në shtëpinë tonë në Vuksanlekai me disa malësorë të tjerë. Ndër të tjera, ai e pyeti babanë tim, Jeta Kolën:
- A kishit tokë në Kamicë?
- Po, u përgjigj babai im.
- Kemi ardhur t'ju themi se afërsisht 70 dinarë tokë në Kamicë nga Dede Đonija është regjistruar në kadastrën e Koplikut. Qeveria e re, e udhëhequr nga Partia Demokratike, e udhëhequr nga Z. Sali Berishaj, njëherësh kryeministër i Shqipërisë, vendosi që të gjitha pronat e konfiskuara nga regjimi komunist në Shqipëri duhet t'u kthehen pronarëve të tyre të mëparshëm. Ju gjithashtu keni të drejtë të merrni tokën e gjyshit tuaj në Kamicë, i tha Marku.
-Është e vërtetë që Dedë Gjoni kishte tokë në Kamicë ( Koplikë-Shqipëri). Falënderoj shtetin shqiptar dhe kryeministrin e tij, z. Berisha, i cili ua mundësoi shqiptarëve këtë të drejtë, të cilën regjimi komunist i Enver Hoxhës ua mohoi për gati gjysmë shekulli. Nuk pranoj ta marr atë tokë, sepse gjyshi im e shiti për të mbajtur gjallë shpirtin e Hotit , iu përgjigj atij babai. (vazhdon)
Me gjakun e tij vulosi idealin e lirisë
Luftërat më të përgjakshme dhe më heroike në historinë e saj u zhvilluan në Malësinë e Madhe në vitin 1911. Jehona e tyre u përhap në të gjitha trevat e tjera shqiptare. Kryengritësit malësorë në malin e Deçiqit, midis të cilëve ishte edhe Dedë Gjon Ujka, të udhëhequr me sukses nga Dedë Gjo’ Luli, nuk u tërhoqën dhe nuk u dorëzuan para pushtuesve turq të armatosur rëndë. Luftëtarët vullnetarë të shquar, të guximshëm dhe trima si zanat, luftuan me pushkë dhe nuk kishin nevojë për topa, siç e dinte Evropa, me një copë bukë, me gjysmë opinga, luftuan natën, në dritën e hënës edhe në zemër të errësirës… Këta luftëtarë të guximshëm të lirisë, në këtë betejë të fuqishme, e cila shënoi një pikë kthese në çlirimin e shqiptarëve nga Perandoria Osmane, arritën ta ngrinin lart flamurin shqiptar me gjakun e tyre të derdhur, më 6 prill 1911 në Bratilë të Deçiqit (Grudë)
Malësori trim, Dedë Gjon Ujka, përveç betejave të ashpra me ushtarët osmanë në Kryengritjen e Malësisë së Madhe, u shqua si udhëheqës dhe komandant në betejën më të përgjakshme në Qafë të Uglës. Kjo luftë, në të cilën, sipas rrëfimeve të të moshuarve, morën pjesë kryengritës nga të gjitha malet e Malësisë, nga Hoti, Gruda, Trieshi, Koja, Kastrati, Shkreli etj., ishte rruga e atdhetarizmit, rruga që për fat të keq e çoi në vdekjen e tij. Atje, në vijën e frontit, ai ra dëshmor, duke vulosur idealin e lirisë me gjakun e tij. Ai u sakrifikua për mbrojtjen e tokës shqiptare në një kohë kur shpresat e shqiptarëve për liri dhe pavarësi po shuheshin, sepse zyrat e Evropës deklaronin se nuk kishte komb shqiptar.
Shembull i sakrificës për kombin dhe atdheun
Historia e Dedë Gjon Ujkës nga Vuksanlekajt dëshmon se sa e dhimbshëm filloi, me sa vuajtje , vështirësi e sakrifica vazhdoi dhe sa tragjikisht përfundoi jeta e një patrioti të shquar të kombit. Një heroi që luftoi dhe sakrifikoi jetën për liri dhe çlirim, duke mbrojtur Malësinë dhe tokat arbërore nga Perandoria Osmane. Me sublimimin e jetës dhe veprës së tij të jashtëzakonshme, ai u la shqiptarëve një shembull sakrifice për kombin dhe atdheun.
Kënga nuk do ta lejojë kurrë të harrohet
Trimëria dhe heroizmi i këtij luftëtari, plot entuziazëm dhe frymëzim patriotik, i dalluar nga aftësitë e tij udhëheqëse dhe fryma kombëtare, jo vetëm që u memorizuan në kujtesën kolektive të popullit shqiptar, por u përjetësuan përmes një kënge, që shekujt nuk do ta lejojnë të harrohet kurrë.
“Kah po vjen era barotit,
N’Vuksanlekaj në Mal t’Hotit.
N’Vuksanlekaj u ba nami,
Me tabor ka msy Sulltani.
Ded Gjon Ujka me vllazni,
Na i del para ksaj ushtri.
Po kah don ti kah Malsia,
Se k’to janë trojet e mia.
Po ta jap besen e Zotit,
S’ke hi gjallë ti, n’mal të Hotit,
N’at Qafe t’Uglit kercet pushka,
Po lufton jaj Ded Gjon Ujka.
Gjon Tom Hasi trim si zana,
Paska hy nder nizama,
Thotë Sultanin se durojmë,
Pa gjak Hotin nuk e Ishojm.
Çka ka toka që gjimon,
Pjeter Zeku ç’po lufton,
Si vetima i bjen nizamit,
Lek Martini shqipe malit,
Kerset pushka e Lek Martinit,
Lufton djemet e Traboinit.
Kush ja nxuni turkut priten,
Jaj Nik Ujka me Luc Niken,
Shumë nizamat i kanë damtua,
Municion shokve tue e çua.
Kush lufton si era e malit.
Lek Gieloshi i Gielosh Franit.
Krisi pushka pa ia nda,
Njaj Luk Nika kenka vra,
Nik Gjeloshi bani gajret,
Njaty Nika paska mbet,
Ded Gion Uika trim i rrallë,
Disa plumba e kanë marrë,
Gjon Tom Hasi po viket,
Ded Gjon Ujka paska mbet,
Vaj me det për kët’ far’ trimit,
S’ja la t’shoqin Traboinit.
Gjon Tom Hasi trim dragua,
N’at Qaf Ugel ka marua.
Kajmekani ban medet,
Shumë ushtria em paska mbet’,
Mallkua kjoft mbreti i Stamollit,
Çi na çoi n’mal të Hotit,
Kushtrim çon era e barotit,
Çou të fala Malsia e Hotit”.
Dëshmor i Atdheut
Edhe pse Dedë Gjon Ujka gëzonte autoritet të madh midis shqiptarëve dhe zinte një vend të nderuar në altarin e lirisë, autoriteteve zyrtare shqiptare iu deshën gati 90 vjet për ta vlerësuar këtë personalitet të jashtëzakonshëm të popullit tonë, i cili luftoi për mbrojtjen e tokave shqiptare së cilkës I dhuroi gjënë më të çmuar - jetën Ministria e Mbrojtjes e Republikës së Shqipërisë, me vendimin nr. 792/19, më 15.8.2020, e shpalli zyrtarisht atë " Dëshmorë i Atdheut".
Për vite me radhë, Geto Kolë Uci Camaj inicoi ndërtimin e një varri monumental, në varrezat familjare në Vuksanlekaj, për gjyshin e tij, Dedë Gjon Ujkën, për të cilin krenohet jo vetëm ai dhe familja e tij, por edhe e gjithë vëllazëria e Camajve dhe e gjithë Malësia. Porosinë ( amanetin) e tij e shenjtë, me të cilën ai u largua nga kjo jetë, u mbajt nga bijtë e tij (anëtarë të familjes), të cilët ngritën një monument të bukur në përkujtim të lavdisë së stërgjyshit të tyre. Famullia e Tuzit, në bashkëpunim me familjen e Gjeto Kolë Camaj, organizoi një ceremoni përkujtimore në nderim dhe mirënjohje për këtë dëshmor të popullit. Në këtë aktivitet përkujtimor morën pjesë priftërinj të Kishës Françeskane, përfaqësues të institucioneve lokale dhe të diasporës, si dhe shumë malësorë nga vise të ndryshme shqiptare. Dëshmorët e kombit si Dedë Gjon Ujka i Vuksanlekajve nuk vdesin kurrë. Ata janë bartësit e pishtarëve të Shqipërisë dhe të Malësisë , njëkohësisht bijtë e lavdisë sonë kombëtare.
