Shkodër – Durrës, 15 korrik 2019:
SEMINARI IX NDËRKOMBËTAR I ALBANOLOGJISË
Universiteti Shtetëror i Tetovës
State University of Tetova
“LOKALJA DHE UNIVERSALJA NË KULTURËN SHQIPTARE”
SESIONI I ETNOKULTURËS: “Kanunet Shqiptare”
Dr. Ermira Ymeraj and Dr. Suela Kastrati
[email protected] & [email protected]
Parodizimi i besës në letërsi (çkriptimi dhe rimitizimi literal i tij)
Abstrakt: Letërsia dhe krijimi letrar nuk njeh kufij, tema mitike u bë gjella e shumë shkrimtarëve, nga ku u prodhuan dhe vepra artistike që në mozaikun e madh të letrarësisë shënojnë vlera të papërsëritshme. Romani modern dhe shkrimtarët e romanit modern si formacion letrar që u vu në kërkim lirisë, sollën një tjetër këndvështrim, hapësira dhe koha morën një kuptim të ri dhe të ngatërrueshëm ku bota “bëhet një grusht rëre që rrëshqet ngadalë në gishta”. Bota fuqizohet dhe rimitizohet nga një kënd tjetër në këndin e përvojës pafund. Yoyce do i japë përparësi lexuesit, është ai që duhet të zgjerojë skelat e nevojshme për të zotëruar romanin modern, ku stilet e shumta janë zbulime e variacione mbi tema relativisht fikse në këndvështrime të ndryshme. Është pikërisht kjo ndryshueshmëri e stileve që përputhen me objektet në ndryshim në një botë në ndryshim. Realiteti i heroit nuk është më produkt i një historisë së karaktereve të fiksuara, por e një perspektive interesash. Kadareja ringjall mitet kombëtare duke i çkriptuar heronjtë 1 e idealizuar në realitetin e tij plot mure, apo duke i zhvendosur përtej kufijve të një kulture, ku kërkesat e botës mitike konfliktuohen me realitetin jetësor përmes “paradigmatizimit të realitetit artistik”, i cili çkripton funksionin e mitit të besës.
Diskutim:
Një parodi e quajtur shaka ose satirë është krijim që komenton, tall, satirizon, ironizon një punë origjinale, subjektin e tij, autorin, stilin, dhe transformimin e karaktereve. Për Linda Hutcheon “parodia është imitim, jo gjithmonë në kurriz të tekstit të parodizuar”2 kritiku Simon Dentith e përcakton parodinë si “çdo praktikë kulturore e cila siguron një imitim relativisht polemizues me nënkuptim e prodhimin e një tjetër praktike kulturore”.
Në shekullin e 20-të parodia përfaqësohet artistikisht nga krijime të reja dhe inovatore, shfaqur më dukshëm te postmodernizmi, por dhe modernizmi dhe formalizmi rus e kishin parashikuar këtë perspektivë.
Për formalistët rusë, parodia ishte një mënyrë e çlirimit nga sfondi i tekstit për të mundësuar e prodhuar forma të reja autonome dhe artistike. Në një kuptim më të gjerë, parodia moderne nuk ka synuar parodizimin e tekstit, por mundësinë për të përdorur atë si një armë për të synuar diçka tjetër, rikontekstualizimin e parodisë për t’u lidhur me të kaluarën.
Parodizimi është larmi shumëformëshe: e stilit, e gjuhës, e veshjes, e kulturës, e traditës, e ritit, e mitit. Me këtë ndarje njeriu sheh rëndësinë e veprimeve të tij, dhe vetëdijen ripushtuese të kulturës me kuptime të tjera.
Gérard Genette pohonte se: forma më rigoroze dhe elegante e parodisë që është edhe më ekonomike, është një parodi minimale, ai që fjalë për fjalë rimerr një tekst të njohur dhe i jep një kuptim të ri3.
Në qëndrueshmërinë e miteve kombëtare, të dhëna si ndërgjegje kulturore e kombit, letërsia parodiste nuk akumulon brenda vetes këtë ndërgjegje kulturore të dhënë në një kohë, por transmeton krizën receptive mbi heroin dhe krijon një lexim të ri mbi mitin e parodizuar njëkohësisht bën që ky mit të funksionalizojë si një përqasje e dytë kulturore dhe ngre rreth heroit të vet një distancë përmbysëse me heroin binjak të mitizuar më përpara në të njëjtin areal kulturor. Kjo krijon dyfishim teksti, ku dallohet ndarja gjuhësore njëra glorifikuese 4 tjetra përkeqësuese5, dhe ndarja e ndërgjegjes kulturore, njëra kultivon heroin që i nevojitet ndërgjegjes kombëtare, tjetri përmbys këtë nevojë.
Veprat në kontekstin e vet shfaqen si vet – vetëdije fiksionale, dhe tejkalojnë linearitetin e mitit. Miti i parodizuar si kontekst trivial e origjinal përfshin tre shkallët e parodisë: humorin, satirën dhe ironinë.
E para është universi i mitit, e dyta është objekti kulturor i një historie tjetër si lëvizje e kulturës dhe shpreh funksionin e letërsisë jo për të ngrirë kuptimet mbi mitin por për të dyfishuar shenjat e mitit.
Çdo fillim epoke kulturore fiton një lindje të re6, konfirmon kodifikimin e shenjave të shenjta dhe një vend në shoqëri, ngrihet mbi shkeljet e tabuve dhe kanonizmave pararendës duke i transformuar ritualet e vdekjes, incestit dhe flijimit si fate të destinuara për njeriun. Lëvizshmëria e ideologjisë dhe kuptimi i shumfishtë si gur themelor i analitikës së jetës, bëjnë që modeli të jetë segmental edhe në qëndrimin kritik që autori ka ndaj tij (Te “Kukudhi” i Trebeshinës, figura e Konstandinit të ringjallur demonizohet duke riformuluar një këndvështrim përkeqësues mbi të, te Trebeshina, është figurën e babait, ai i cili merr atributet e Konstandinit të baladës, është ai që vendos për fatin e Doruntinës. Përmbysja apo desakralizimi i baladës realizohet te Kukudhi përmes zhveshjes së mitit nga atributet e shenjta.Vdekja e çuditshme dhe shpërfytyruese e Zotit të atyre anëve, na kujton dhe na lidh kontekstualisht me mitin e vrasjes brenda gjakut (fisi i mallkuar i Atridëve), që nëntekstualisht intrigon tregimin.
Trebeshina e parodizon motivin e ringjalljes në dy mitologema demonizuese: 1. Mitologema e demonit, lugatit7, marrë nga bazeni motivor i mitemave mbi djallin, e shfaq Konstandinin si lugati, i mallkuari. 2. Mitologema e incestit, Konstandini kthehet për të kryer incestin, drama e së cilës shpie në vdekje dhe marrëzi nënën që sheh të papërballueshmen.
Të dy tekstet kanë një plan komunikimin. Që në titull “Kush e solli Doruntinën” dhe “Kukudhi” komunikojnë me paratekstin – titull të baladës “Konstandini dhe Doruntina”. Teksti model i baladës ka një hapësirë empirike dhe na sugjeron një lexim shumështresor, këtë lexim autorët empirik e zbulojnë në referencat e tekstit duke krijuar një tekst të ri.
Teksti herë e shpall e herë fsheh strukturën ose frymën e mitit të ringjalljes.
Kadareja zgjedh që të shpallë e të fshehë, duke pranuar referencat, i mbulon ato; duke mbyllë një tekst, e duke hapë plane të reja 8 kuptimore. Njeriu dhe personazhi komunikojnë, jo duke zbuluar, por duke e fshehur njeri – tjetrin. Kadareja fsheh Konstandinin, Konstandini fsheh Kadarenë, duke e dhënë si figurë, shkalla apo instanca – empirike futet në instancën – model për tu mbajtur si tekst.
Ardhja e Doruntinës ka disa shkallë, thuhet se: së pari: e solli incesti i pakryer – (mëkati i Konstandinit), së dyti: e solli mëkati i një dashurie të fshehtë, së treti: e solli koha e baladës, së katërti: provohen gjithë dilemat dhe Stresi shpall se ringjallja u përmbush ashtu siç ishte paralajmëruar që në baladë. Hetimi interpretohet dhe zbardhet në variante a shkallë përbrenda tesktit nëpërmejt analogjisë, kështu historitë e hetimit komunikojnë ndërmjet tyre dhe zbulojnë njëra – tjetrën në planin e ideve dhe nga rrjeti i referencave esencializohet një ide. Ligjërimi kurrë nuk është i virgjër, fjalët kanë një kujtesë të dytë që shtrihet në mënyrë misterioze deri në qendër të domethënieve të reja9.
Midis fesë krijuese dhe fesë laike Konstandini – Mesi, kthehet te e shenjta, ku kulti i shekullarizimit të Njeriut të Ri socialist 10 të sapolindur në një sistem vlerash kulturore demistifikuese, me ritualin e tij, më shumë udhëton duke u ngulitur në ndërgjegjen – kujtesë të njeriut se sa zhduket.
Si teori, krijimi autorial i Kadaresë përballë metodës teorike ekzistuese dhe mitit të ringjalljes, janë në papajtueshmëri me njëra-tjetrën. Kadareja lejon hyrjen e realiteteve të ndryshme mbi baladën e Konstandinit, ndryshon kursin e së shenjtës, dhe kumtit të besës, dhe komprometon teori të ndryshme psikologjike, sociologjike, fetare, mistike brenda linjës rrëfimore të mitit, duke lejuar zhvendosjen e së shenjtës brenda teorisë së lirisë së krijimit.
Ndërsa metoda teorike e realizmit socialist kërkon kanalizimin e lirisë krijuese të shkrimtarit, përkundër kanonizmit të mitit të Krishtit në bibël që nuk lejon ringjallje tjetër, përveç birit të saj. Prandaj të dyja janë teori krijuese, por më e mira për lexuesin është ajo teori që siguron kuptueshmërinë më të madhe të kodeve të identifikuara nga ai.
Muret e narracionit incestuoz në kodin e moralit shqiptar nuk shpërbëhen dhe model dominues kulturor në kushte të reja dhe diskurse të reja soc-etike i referohen historive të çlirimit individual nga mëkati incestuoz. Balada e incestit empirikisht si lëvizje e tabusë e shembull estetik që hulumton vetëdijen psikologjike të një populli, regjistron përballë bollëkut incestuoz të traditave të tjera letrare një homologji me tabunë incestuoze të biblës.
Mutacionet ose ndryshimet letrare mbi motivin identifikojnë lëvizje të tabusë së incestit në marrëdhëniet etikë-shoqëri-moral, si një proces i dominimit të një ndërgjegjeje morale mes tradicionales konservatore dhe dobësive e pafuqive (shitja e gruas e rrëmbimi) në nivelin e ndërgjegjes duke krijuar kufij të një kodi të ri moral e etikë të re (gruaja shitet dhe blihet, rrezikohet incest).
Është pikërisht e folura e koduar e natyrës që përtej të lejueshmes dhe të palejueshmes, ndërgjegjes tradicionale dhe morale përballë ndotjes, afron zgjidhje etike dhe ideologjike që është në favor të moralit tradicional, si sjellje e përbashkët dhe gjithëpërfshirëse e një modeli tradicional.
Balada e Konstandinit është provë e gjurmëve të shtresës universale mitike, është shprehje e avancimit kulturor të një populli, është dëshmi e ekzogamisë dhe shmangie e incestit. Në raportin kulturë barbare, balada ruan gjurmët e klanit, duke e martuar bijën, tre male/nëntë male kaptuar. Ndërsa Konstandini i Kadaresë mjegullohet prej psikologëve nga tisi i incestit frojdian, që shërben në strukturën rrëfimore të Kadaresë si lexim i ri i mitit të Konstandinit.
Flijimi i lirisë së njeriut si kërcënim i tiranisë dhe demonizimi i tij përballë Njeriut të ri, i krijuar sipas rendit socialist; flijimi i besimit fetar në epokën e soc – realizmit dhe demonizimi e ndalimi i saj; flijimi i lirisë krijuese dhe krijimi i drejtuar mbi një ideologji të përcaktuar si metoda e vetme e krijimit, me të cilat kënaqet psikologjia e njeriut11.
Në funksionalizmin e Malinowskit 12 dhe tri niveleve të abstraksionit të tij teorik: Konstandini i nivelit të parë do funksiononte si një institucion që tregon efektet e veta mbi një institucion tjetër, si lidhëse mes dy institucioneve, Konstandini kadarean është dilema institucionale Urë apo Kështjellë, (ai vendos që motra të martohet larg, nëna e ndalon).
Në nivelin e dytë Konstandini kadarean përfshin kuptueshmërinë e institucionit sipas anëtarëve të komunitetit. Konstandini i Kadaresë nga dilema mjegullore që lind e rrethuar me paragjykime, sulme, akuza të rënda incestuoze, fetare, sociale e psikologjike, do unifikohet si Konstandini që gjithëpërfshin në një sintezë kuptueshmërie, ardhësin e nevojave të çdo kohe në rrezik.
Në nivelin e tretë Konstandini do definojë mënyrën e ardhjes, mënyrë në të cilin institucioni i jep shtytje kohezionit shoqëror, në baladë ai i dha shtysë një ideali të kërkuar si nevojë për t’u përballur me rreziqet, ai ishte fryma e kohës së tij, ishte Shën-njeriu i renesancës, ndërsa në romanin e Kadaresë ishte paralajmërimi i një rreziku që vjen nga mbyllja, dhe projeksion i hapjes drejt perëndimit.
Në përballjen e dy Konstandinëve do nisemi nga analogjia e Radeliff – Brown13. Të lindur të dy në një mjedis kanë të përbashkët formën strukturore. Struktura e tyre shoqërore në pikëpamjen gjenerative, është sinteza e shumë individëve të veçantë. Të dy janë pasqyra dhe shembuj të veprimeve brenda strukturës së tyre shoqërore, i pari në shoqërinë e mesjetës, i dyti në shoqërinë bashkëkohore, njëri është pasardhës i tjetrit, të dy nuk janë pasqyrim individual dhe subjekteve individuale, por janë subjekte tipikë në lidhshmëri tipike, ata nuk janë data që shënjohen si lindje, por premisa logjike të kohëve që i lind. Të dy Konstandinët i lidh termi Besë14, Hyu ktonik i botës shqiptare që do i mbronte ata vetë nga tradhtia e prishja e lidhjeve ndërgjinore.
E para është universi i mitit, e dyta është objekti kulturor i një historie tjetër si lëvizje e kulturës dhe shpreh funksionin e letërsisë jo për të ngrirë kuptimet mbi mitin por për të dyfishuar shenjat e mitit. Në kulturën moderne ato janë dëshmi e dualitetit të ndërgjegjes kulturore dhe lindje e nocionit të shijes individuale mbi heronjtë e tyre15.
“Ai është heroi i humanizmit që ringjall njeriun dhe shpall barazinë me zotat, ai do përkufizohet si heroi i një predikase të re që i jep forcë njeriut të bëjë edhe të mbinatyrshmen, të ngrihet nga varri si misionar, të rilindë, e të trondisë botën me aktin e vetëm që u takonte hyjnive16”.
Atë e thërret koha e Renesancës, edhe kjo ringjallje lidhet me kultin e vatrës dhe ka bazë motivore dashurinë familjare dhe nderimin për besën.
Konstandini i Kadaresë përkufizohet si hero, por në një sfidë politike ndaj një sistemi politik; dhe ardhja e Doruntinës nuk mbart më shprehjen “atë e solli besa”, por një përballje me rregullin politik dhe shprehje e mundësisë së një individi për ta shkatërruar atë (Doruntinën pohohet se e solli koha e ndryshimit).
Konstandini i Kadaresë është një hero që perceptohet nga një audiencë e ndryshme në pamje të ndryshme, nga audienca e baladës dhe epikës. “Ky hero e ka humbur funksionin që kryente në epikën gojore dhe në shoqërinë iliterale”.
Nëse te Kadareja ardhja nga bota tjetër kalon në kalvarin e dyshimit në funksion të ironizimit a përforcimit të simbolikës së heroit, në mitologji, në epikë dhe në baladë, pamja ironizuese e “heroit” të përzgjedhur nga koha si simbol i besës, është e ndaluar, pasi ky hero në të tre këto kalime gjinore është përballë një audience ileterale, e cila krijon simbolikën perceptuese të një heroi me përmbajtje didaktike. I ironizuar, ai nuk është më hero, si i tillë ai nuk admirohet, por paragjykohet, ndryshe nga audienca literale e cila e percepton ironinë verbale si koment autorial dhe e konsideron atë “hero kulturor”.
Lexuesi gjatë leximit në mënyrë aktive krijon universin e tij fiksional. Ai ndjek me sy mjedisin e kodit të tij narrativ, në fakt ndërgjegjësimin e tij. Njeriu është i lirë ai mund të prodhojë iluzione dhe limite për natyrën në perspektivën e tij narrative. Rishfaqja e mitit dhe riprezantimi i tij nga autori, kryqëzohen sistematikisht në mënyrë metafiksionale, ku dallohen dy tipe të pasqyrimit:
1. Pasqyrimi ndërdimensional i mitit të besës në tregim, si prerje vertikale që operon mes “fiksionit” (çfarë është thënë nga kodi i mitit) dhe “tregimit” (si është thënë);
2. Përfaqësimi horizontal brenda dimensioneve të mitit në tregim.
Nëse i drejtohemi titullit të romanit të Kadaresë “Kush e solli Doruntinën” vërejmë së është një retorikë për krejt trashëgiminë motivore dhe mbart atmosferën e misterit. Në prerjen vertikale kemi zhvendosjen e konfliktit narrativ, nga pjesa e parë e narracionit baladesk, duke ngritur dilemën që në fillim në lidhje me kodin e besës:
Besa ndërtesa e lashtë e identitetit apo abaci – ja, kulla e materializimit të natyrës shqiptare?
Autori sjell një karakter tjetër që vepron mbi ringjalljen e Konstandinit, kërkon provat që mund të konfirmojnë ringjalljen e hamendjet të mbështetura jo në fuqinë e dukurisë që fshihet nga natyra e ndjenjave, por në thirrjen e të panatyrshmes mbi mendësinë e njeriut që është dëshmi pozitive e të kundërtës së simbolit të ringjalljes, njeriu në realitetin e tij jetësor pranon vdekjen, por në realitetin letrar kërkon të pamundurën.
Konstandini nuk shfaqet, përkatësisht ka një themel të fortë, vetëdijen e baladës, bazohet në ndjesitë e një realiteti letrar me parametra të tjerë, ky pasazh zbulon transponimin17, njihet imagjinata fiksionale, pranohet ekzagjerimi, si hallka të kompleksitetit të tregimit.
Stresi shfaqet si lexues dhe përkthyes i realitetit të ndikuar nga shumësia e leximeve që i bëhen motivit. Doruntina është prologu i mesazhit, ajo ka ardhur nga i ringjalluri, në mënyrë domethënëse mesazhi aludon komplotet emblematike të kohës në ndjeshmërinë njerëzore.
Dallimet historike mes dy karaktereve të Konstandinit të baladës si versifikim dhe Konstandinit të romanit si prosifikim, gjenden në botën e letërsisë dhe ajo që i bashkon është qëllimi e rikontekstualizimi i ringjalljes, që lidhen në zinxhirin e leximit si: imagjinatë, trillim, komplot, shtrembërim apo e vërtetë.
Shkrimtari rikrijon ai është akuzuesi i pafajshëm, i fuqishëm e i mjaftueshëm për të ndërtuar një jetë tjetër historike mbi mitin e Konstandinit, si i ardhuri nga përtej bota dhe Doruntinës si dëshmia e ardhjes nga i ringjalluri.
Veçimi i tekstit dhe i gjuhës simbolike si dhe materializimi i motivit bëhen në kushte të ndryshme, që lejojnë tregimin e përfytyruar të bëhet tregim i treguar, teksti i vetëndërgjegjësuar si tekst narrativ i një vetëdije e simbolike fiksionale, të ndërmjetësohet si model dhe ndërtim i domethënieve të reja.
Motivi i modelit baladesk vërteton konstruktin fiktiv të mitit si pjesë e një nevoje për të krijuar koherencë të natyrshme të modelit në kaosin e përvojës, ndërsa forma e mitit në baladë, konsiderohet si gjykim i kujtesës, kuptim e vëzhgim. Lexuesi ideal si marrës i mesazhit të kapshëm dhe të deduktueshëm nga karakteristikat e veprës, pranon artificiet e asaj që lexon18, duke u bërë bashkëkrijues emocional në intertekstin e përvojës historike.
Dy portretet e Konstandinëve të ardhura nga i njëjti burim, na shpien te baza motivore, që mbart zhurmat e ardhjes nga bota mitike. Në të dy narrativat zhvillohet ringjallja.
Pohojmë se: “Konstandini nuk është më i njëjti transmetues dhe i njëjti karakter. Në fokusin e transmetimit perceptohet një karakter me tipare të tjera, me historinë e vet, me përvojën e vet emocionale dhe psikologjike. E vërteta e ringjalljes është në simetri me atë që është për t’u thënë si dukuri, duke themeluar një kuptim të përbashkët, ndërsa e vërteta e ringjalljes në roman udhëzohet nga efekti irracional, pamundësia e një dukshmërie të plotë dhe masa e së vërtetës varet nga elementë të tjerë, si e vërtetë e përsëritur në përvojën e njeriut, duke përbërë dhe krisjen tragjike mes kumteve”.
Mitet janë të destinuara të mos vdesin por të kushtëzohen nga njeriu i sotëm. Nëse rimitizimi është vetëdije mbi mitin, lind pyetja:
Parodizimi a është shkatërrim i mitit apo tekst i ri i mitit të vendosur në realitetin e shkrimtarit?
Parodizimi është zhvendosja e mitit në mënyrë të përmbysur. Teksti i parodizuar shfaqet si tekst i ri. Gjeopolitika e miti dhe vetëdija mbi mitin, te shkrimtari nuk kanë rëndësi, në këto raste autori po krijon me ndërdijen e tij një model të ri me kompetencë tematike, stilistike e gjuhësore deri në krijimin e një mbiteksti, ku përzihen dhe krijohen ngarkesa të reja.
Demistifikimi i mitit është vetëreflektim dhe formë e artit diskursiv. Miti i demistifikuar vendoset në një mjedis të ri, heroi lëviz ose në mënyrë të ngadaltë ose të intensifikuar. Vendi i zhvillimit të mitit ndryshon, imazhet mbi të transmodelohen deri në dekonstruktivizim të origjinalit, ku ekzagjerohen veprimet e heroit në të kundërtën e veprimit mitik.
Si përfundim autoriteti i heroit mitik është zhdukur dhe kultura implikohet nga një kod i ri që i mëveshët mitit. Koncepti që ndërton autori përmes parodizimit të mitit është dekonstruktivizmi i mitit të versifikuar në baladë si motiv parësor dhe prosifikuar në roman si modeli i vet dytësor, me përmbajtje të ndryshme nga modeli i vet.
Kadareja hulumton mbi kodin e mitit dhe ndikimet e tij në ndërgjegjen e njerëzve, i racionalizuar në përballjen e tij me fiksionin e mitit, dhe duke u mbështetur në sisteme e forma të tjera trillimi, krijon një hapësirë të përmbysur të tij në sferën ku takohen gjuhët “fiksionale”. Ai krijon kështu motivet e tij realë dhe në mënyrë vizionare lakuriqëson mitin duke depërtuar te lexuesi me pamjen e re mbi të.
Kjo ndodh sepse forca krijuese e artit19 realist është e pakufishme, dhe autori orientohet nga qëllimi i tij krijues, emocional, psikologjik, në harmoni me kohën, ambientin dhe lëvizjet letrare.
Miti i Konstandinit dhe realiteti i përjetuar në vepër nga ky personazh, për një funksionalist20 do përbënte kalim: nga arketipi bazë që ka në themel të vet ky personazh, është ndërtuar një mit tjetër. Konstandini është heroi i baladave, i përket një periudhe letrare orale, brenda të cilit kalimet kohore siç e pamë kishin lënë gjurmët e tyre. Brenda Konstandinit baladesk është heroi i besës shqiptare, është heroi që thyen një besë por përmbush një më të madhe atë ndaj kohës, është heroi i ringjalljes deri në barazim me Zotin, duke krijuar një idhujtari të re, atë të heroit të Rilindjes.
Në kontekstin social dhe kulturor ku ngjizet ky hero është tërësisht një hero i rrethanave, është arketipi i nevojshëm për të lidhë ura të ndryshme në një sistem të ndërlikuar social, me vlera, besime dhe sjellje të dallueshme nga arealet e tjera kulturore. I lindur në kohën e nevojave për lidhje, hapje dhe ikje nga kështjellat, Konstandini i baladës në funksionin e tij social përmbush kërkesat e kohës që e lindi. Heroi që ringjallet si në mitet e prodhuara në kohë pagane, ka formën origjinale të jetesës, ai nuk është thjesht një histori, por një kumt i një realiteti, nuk është një fiksion romanor, por e besueshmja e moteve të moçme që mendohet se ka ndodhur dhe ka ndikuar në fatin e njeriut. Është nevoja e pritshme e çdo qenie njerëzore që i përgjigjet aspiratave morale brenda konventave praktike që kjo shoqëri në ligjësitë e saj autoktone dikton.
Konstandini i baladës është modeli i shtrirë në kohezionin social shqiptar, që përcjell tiparet e një grupi shoqëror. Ai me kumtin e tij përforcon ekzistencën e një kulture, kodifikon besimin, moralin, legjitimon efikasitetin e zakonit të besës, përkundër Konstandinit kadarean që është shprehje e një imagjinate artistike, shpjegim intelektual i një pragmatike besimi e trilli literal.
Konstandini kadarean, funksionon si një kod që lidh rendet tradicionale, standarte morale, me qëllimin për të krijuar fytyrën e një kombi. Ai deshifrohet si një rrëfim që transmeton vazhdimësi kulturore, që si qëllim mund të ketë dëshirën për një ekuilibër dhe funksionim të shoqërisë në rrjedhën e pritshme. Si projeksion autorial dhe si tregim përcjell një unitet social dhe koherencë rrymore të shtjelluar nën një stil të veçantë atë kadarean. Si subjekt rrëfimi kadarean aludon strukturë të re simbolike për heroin, dhe pse mbi të njëjtin shtrat të baladës.
________________________
Literatura:
1 SINANI, Shaban. “Për letërsinë shqipe të shekullit të 20-të”, Studime, QSA & IGJL, Tiranë 2010, f. 204. Në studimin e tij: Rreth kumtit të “Doruntinës (…) – Besa apo besëlidhja, vëren se: “Balada i ka shërbyer autorit si paratekst dhe pretekst për të mundësuar komunikimin e dy kohëve të largëta historike: të epokës së humanizmit europian, një prej kohërave më të ndritura të njerëzimit, që pati praruar disi edhe Arbërinë këndej detit, me atë të bashkohësve të vet”.
2 HUTCHEON, Linda. “The politics of Postmodernism, Parody and History”, http://www.jstar.org. p. 182.
3 Martin Coyer, Peter Garside, Malcolm Kelsall and John Peck, “Encyclopedia of literature and criticism”, Routledge 1993, “Structuralism and Post – Structuralism”: “From the centre to The margin”, Steven Connor, p. 737.
4 Visaret e Kombit, Vëll. II, Tiranë 1937, f. 42. Pak pa mrrijtë baloz, ti m’ke dredhue. / M’ke lypë motrën para se mejdanin, / m’ke lypë berret para se çobanin / e jam dredhë n’ket log për me t’kallxue, / se ne t’parët nji kanu na kanë lanë: / “Armët me dhanë përpara e mandej gjanë, / kurr balozit motrën mos m’ja dhanë, / për pa u pre n’at fushën e mejdanit! / Por shtërngou, baloz, se t’ka ardhë dita, / se ktu i thonë-o Gjergj Elez Ali!
5 ANDRIÇ, Ivo. “Ruga e Gjergjelez Alisë”, Tregime, përkth. Nazmi Rrahmani, “Rilindja”, Prishtinë 1986, f. 51 – 52. Në mes të fundëmve arriti Gjergjelezi (…) E priti heshtja, plot adhurim dhe respekt. Ai e kishte famën e shumë mejdaneve dhe fuqinë e cila shkakton frigë; krah. me deformimin dhe zhvendosjen e figurës së kryetrimit në njeri të dhënë pas pijes, bixhozit dhe dashurisë. Kur i zbriti dhe u nis nga porta, u pa që është shumë i ulët dhe i thukët dhe që ecën ngadalë, sikur njerëzit të cilët nuk janë mësuar të ecin në këmbë. Kurse Ghergjelezi pinte me ta, hante, këndonte dhe luante bixhoz (…). Gjergjelezi u dalldis dhe, natyrisht u bë qesharak. etj.
6 SHALA M. Kujtim. “Rugova Meditans”, Kritika letrare e Ibrahim Rugovës, AIKD, Prishtinë 2008, f. 19 – 20. Shih: “Leximi i letërsisë si model i veçantë, i vetes, kur zbresim nga teoria tek empiria letrare shqipe, problematizohet vetiu. Koncepti i tillë, me një pikë-prerje me estetikën ontologjike / fenomenologjike, me pikëpamjen e Hegelit mbi statusin / funksionin e artit e me teorinë e J. Lotmanit mbi artin si informacion artistik, ndërtohet duke njohur empirikisht ndërrimin e statusit të letërsisë e të arteve nga misionare, nëpërmjet procesit të transformimit / diferencimit, në veprimtari krijusee
7 Te Trebeshina zë vend të konsiderushëm figura e Kukudhit (lugatit), kjo figurë sipas Robert Elsie është figurë e pranishme dhe në mitologjinë shqiptare. Kjo krijesë si vampir, është me prejardhje sllave. Kur një i lig, koprac ose matrapaz vdes dhe varroset, ai mund të kthehet në lugat. Ashtu si larvae-t dhe lemure-t e Romës së lashtë, lugetërit ngrihen nga varri çdo natë, përveç të shtunës, shkojnë te shtëpitë e të afërmve dhe të të njohurve, u thyejnë xhamat e dritareve, u përdhunojnë gratë dhe përgjithësisht bëhen të bezdisshëm.
8 Intreccio – Thurja. Përbën strukturën narrative të zgjedhur nga autori për të shkruar tekstin; përfshin edhe motivet tematike më të vogla, domethënë jo thelbësore për dinamikën e historisë; paraqitja e ngjarjeve nuk ndjek medoemos rendin logjiko – kronologjik të fabulës, por është subjekt i nënshtruar i përjashtimeve duke operuar paradhënie ose pasdhënie në lidhje me rendin e ndodhive të fakteve të historisë.
9 BARTHES, Roland . “Aventura semiologjike”, Rilindja, Prishtinë 1987, f. 37.
10 Sinani , Shaban. “Për letërsinë shqipe të shekullit të 20-të”, Studime, QSA & IGJL, Tiranë 2010, f. 30. “Politika do ta kufizojë e ta kontrollojë letërsinë, ndërsa kjo e refuzon, për të jetuar më gjatë se politika. Politika lidhet me një kohë; letërsia shkon përtej kohës së shfaqjes dhe jeton e ndikon në përputhje me mjaftueshmërinë / manifestimin e qenësisë estetike. Politika është veprimtari pragmatike. Letërsia është qenie estetike. Politika mund të zhvillojë diskurs represiv në relacion me letërsinë. Letërsia mbrohet e ekziston në vete nëpërmjet refuzimit estetik”.
11 Hylli i Dritës 1924, f. 25. “Do sheja t’besimit t’vjetër ndër male të Gegnis, nuk mujti kurr me u infiltrue besimi i krishtenë në zemër të vogjlisë sa me zhdukë besimin në shpora (shpatulla), në zana, n’ora, në shtojzavalle, në shtriga, në lugetën, në sy të keq”.
12 BARNARD, Alan. “Historia dhe teoria antropologjike”, IAP, përkth. Lumnije Kadriu, Prishtinë 2011, f. 129.
13 BARNARD, Alan. “Historia dhe teoria antropologjike”, IAP, përkth. Lumnije Kadriu, Prishtinë 2011, f. 137.
14 Sipas “Fjalorit të gjuhës së sotme shqipe”, ASH e RPSSH dhe IGJL, Tiranë 1980, f. 126. Fjala “besë”, përfshin 40 fjalë të para, që së bashku me kompozitat, sintagmat e frazeologjitë e ndryshme, shpjegojnë këtë fenomen të botës shqiptare. Kjo fjalë në fjalor është përkufizuar si: “zotim solemn për të vepruar së bashku për një qëllim; fjala e nderit që jepet për të përkrahur dike, ose për t’u lidhur me të”. Fjala e dhënë për diçka të rëndësishme, fjala e nderit për ta plotësuar me doemos një detyrim që merret përsipër. “Besa e burrit si pesha e gurit”, “Besa e shqiptarit si purteka e arit” (Shih: Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1981. f. 126 – 128). Eqrem Çabej pohon se fjala “besë” nga gjuha shqipe ka depërtuar në shumë gjuhë të Ballkanit. Këtë mendim Çabej e mbështet në studimet e albanologëve: G Meyer, Franc Bopp, Dhimitër Kamarda, Brugman e të tjerë. Sami Frashëri, ka nënvizuar: “Besa e shqiptarit është dhe ka qenë kurdoherë e ditur dhe e dëgjuar në gjithë botën. Besën që e jep shqiptari nuk e merr prapë, nuk e prish, por e mbanë derisa të ketë një rektimë shpirti në trupin e tij”. (“Shqipëria ç’ka qenë ç’është dhe ç’do të bëhet”. Bukuresht 1899. f. 77.) Gjeçovi flet për besën si akt juridik, edhe pse ishte një akt juridik i pashkruar, “Besa asht nji vade lirije e sigurimi, qi shpija e të vramit i jep dorasit e shpijarve të tij, tue mos i ndjekë për gjak përkohësisht e deri në vade të caktueme”, (Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, f . 83. Neni 122 të Ligjit të Lekës.)
15 CHEVREL, Yves. “Letërsia e krahasuar”, përkth: Ali Xhiku, Albin 2002, f. 87. Shih: formula e Levi -Straus-it sipas të cilit miti përbëhet nga tërësia e varianteve të tij. Mitet letrare u nënshtrohen trillimeve vetjake, ato janë variante ose edhe mite fare të vecanta sepse behen shprehje e kulturës respektive.
16 SINANI, Shaban. “Midis dy rilindjesh”, Studime historike-letrare, Tiranë 2010, f. 120.
17 Aktanti – modeli i përpunuar nga G. Genette si modeli aktancial, sintetizon në 6 kategori semantike (aktantë) rolet që personazhet e ndryshme mund të marrin në një tregim: Subjekti duhet të kapërcejë provat për të arritur objektin; në një përshkim të tillë është i ndihmuar nga ndihmësi dhe i penguar nga kundërvënësi; Destinatori cakton objektin, mbi të cilin ushtron njëfarë influence, si shprehje dëshire e komunikimi, ndërsa destinari është ai që e përfiton.
18 EKO, Umberto. “Gjashtë shëtitje në pyjet e tregimtarisë”, përktheu: Diana Kastrati, Dituria 2007, f. 96 – 97 – 99. “Rregulli themelor për t’u qasur me një tekst tregimtar është që lexuesi të pranojë, në heshtje, një marrëveshje të supozuar me autorin, atë që Coleridge e quan “pezullim të mosbesimit”. (…) Autori bën gjoja sikur na bën pohim të vërtetë. Nga ana jonë ne e pranojmë këtë marrëveshje të supozuar, bëjmë sikur ajo që na tregohet prej tij, ka ndodhur me të vërtetë. (…) Kur hyjmë në pyllin tregimtar, na kërkohet të pranojmë marrëveshjen e supozuar me autorin si dhe jemi të gatshëm të presim që ujqërit të flasin, por kur kësulkuqja gëlltitet nga ujku kujtojmë se ajo ka vdekur (kjo marrëveshje është shumë e rëndësishme për katarsin përfundimtar, si dhe për të provuar kënaqësinë e jashtëzakonshme të ringjalljes)”.
19 MARTIN Coyer, PETER Garside, MALCOLM Kelsall and JOHN Peck, “Encyclopedia of literature and criticism”, Routledge 1993, “The realist novel: The european context”, F. W. J. Hemmings, p. 554 – 558. “Realizmi preku të gjitha anët e fiksionit të prozës, dhe sugjeroi llojshmëri prozash realiste, e zhvilluar në forma të veçanta, dhe e dallueshme nga format e njëkohshme të shfaqura në kultura të tjera. Pjesa më e madhe e realistëve europianë pranuan këto udhëzime, dhe rekomandimet, siç dhe mund të konkludohet, po kurrë nuk formuan një program që të vihej në veprim nga një grup shkrimtarësh”. Shih dhe në f. 569. “Një vështrim i afërt në menaxhimin e përkohshmërisë rrëfyese, nxjerr në pah në të njëjtën kohë, funksionin kyç të prozës realiste, që është të ruajë fuqinë e e vetëdijes, në një nivel të caktuar epërsie me ndërmjetësimin e vazhdueshëm”.
20 BARNARD, Alan. “Historia dhe teoria antropologjike”, IAP, përkth. Lumnije Kadriu, Prishtinë 2011, f. 120. Sipas Barnard: “Funksionalizmi është perspektivë që interesohet për veprime ndër individë, me detyrimet e ngarkuara në individë nga institucionet shoqërore dhe lidhjet mes nevojave të individit dhe plotësimin e tyre nëpërmjet kornizave kulturore dhe shoqërore”.
____________________
DR.ERMIRA YMERAJ: LOKALJA DHE UNIVERSALJA NË KULTURËN SHQIPTARE
https://pashtriku.org/?kat=47&shkrimi=8948
