DR.MOIKOM ZEQO: KADAREJA SI FORMULË ARTISTIKE

Tiranë, 28. 01. 2016: (Në 80 vjetorin e lindjes) – Kadareja nuk është një emër i thjeshtë. Është një nga formulat autentike të letërsisë-shpirtit të kombit. Domethënë kjo materie është kryemesazhi. Sepse për të dhe për të gjithë ne janë të pashlyeshme fjalët “In hoc singo vinces” (“me këtë shenjë do të fitosh”). Në kalendarin biografik të Kadaresë 28 janari na kujton ditën e lindjes së një fëmije në Gjirokastër, 55 vjet më parë.
Për të do të qe kuptimplotë vargu i Virgjilit “Incipe parve pauer” (“Djalë i vogël fillo”).
Ky djalë me një talent të pazakontë do të dilte nga rroba e ngurtë e Qytetit të Jugut, për të fituar përmasat e një Guliveri të letërsisë moderne shqiptare, i guximshëm, sfidues, i shqetësuar, gjithmonë përtëritës.
Liliputët vërtiten, shajnë, pështyjnë, shpallin se Guliveri nuk ekziston, se përmasat e tij janë të kundërta, se përkundrazi mediokriteti është vlera supreme e botës etj. Ky duel, ndonëse grotesk, sot është bërë i dukshëm dhe në faqet e shtypit të politizuar të “jellow press”-it.
Kështu, ekzili i Kadaresë në Francë (tetor 1990) është cilësuar si vërtetim i një “sllavofilie” fantaziste, kurse autori i këtyre radhëve, ngaqë shkroi e botoi një esse për Kadarenë, u anatemua si “agjent sllav”!?.

Ismail Kadare (28 janar 1936 – 28 janar 2016)

Duhet të mos habitemi. Por duhet të mësojmë për të analizuar saktësisht.
Jam i bindur: në asfaltet e Shanz Elizesë e në Motparnas të Parisit Kadareja pengohet papushim.
Janë gurët e kalldrëmeve të Gjirokastrës, që dalin për një çast nga thellësitë e rrugëve e zhduken përsëri.
Janë gurët e origjinës.
Litografia e imagjinatës.
***
Arti i fjalës shqipe.
Në fillim qe gjuha e artikulluar. Domethënë e njerizuar. Pastaj arti i saj monumental. I paasgjësueshëm. I gjallë, sepse populli që e ka krijuar është përjetësisht i gjallë.
Arti i fjalës shqipe, i përpunuar në mënyrë më speciale në laboratorët e shkrimtarëve emblematikë të shqipes, të cilët përbëjnë shtyllat mbajtëse të Panteonit të letërsisë sonë kombëtare.
Buzuku si demiurgu i parë i shqipes së shkruar tregoi mundësitë e pakufishme të gjuhës sonë të stërlashtë, për të krijuar monumentet letrare. Qe Fillimi i Fillimeve!
Pa, dyshim, që Barleti qe i pari shkrimtar shqiptar i shprehjes universale latine i dimensionit botëror.
Kryeveprat e tij u përkthyen në të gjitha gjuhët evropiane, duke krijuar kështu ekuivalentët gjuhësorë për të transmetuar, për të konvertuar shpirtin dhe aspiratat e popullit tonë në kulturën e komunitetit të popujve.
Shkrimtarë të tjerë si Pjetër Bogdani, Frang Bardhi, De Rada, Naim Frashëri, Serembe, Faik Konica, Ndre Mjedja, Gjergj Fishta, Fan Noli, Lasgush Poradeci dhe sidomos Migjeni i madh do ta lartësonin, do ta dritësonin në mënyrë të mrekullueshme Fjalën Shqipe.
Por në mesin e shekullit të 20’të shkrimtari, i cili do të arrinte kuota sipërore qe Ismail Kadareja. Një moshë njeriu e mbushur me një krijimtari të klasit të parë. Talent i rrallë, stilist i shkëlqyer, që ka pasuruar jo vetëm pluralitetin e stileve të letërsisë shqipe, por edhe të asaj ballkanike e europiane.
Ai ka synuar të konstruktojë si pakkush universin shpirtëror të homo albanicus.
Është fjala për botën gjenuine shqiptare të shekujve, të qëndresës së saj të pashembullt për të mbijetuar.
Kjo është kryetema e krijimtarisë kadarejane. Kjo krijimtari rrezaton fuqi emancipuese për kombin shqiptar. Për tërë shqiptarët në botë.
Ajo më shumë se kurrë përfaqëson mrekullinë e artit të fjalës si simbol i madh uniteti.
Emancipimi i veprës së Kadaresë synon emancipimin për motivet kryesore të jetës shqiptare. Emancipim i pamohueshëm. Veprues dhe i gjithëgjendshëm.
Vepra e Kadaresë është frymëzuar nga historia dhe mitet e kombit.
Ajo synon të jetë vetë një lloj miti artistik, forca e të cilit hap horizonte, ndërgjegjëson, frymëzon.
Njeriu i emancipuar shqiptar, njeriu bashkëkohor dhe ai i së ardhmes do të mësojnë te kjo vepër dhe mesazhet e kombit.
Objektivisht krijimtaria e Kadaresë është e lidhur me epokën e Shqipërisë që nis mbas vitit 1944. Është e lidhur me eshtrat, nervat, muskujt dhe gjakun e Atdheut të tij. Vetëm në këtë mënyrë ajo ka siguruar identitetin. Vetëm në këtë mënyrë ajo ka mundur që të bëhet universale.
Sot vepra e këtij shkrimtari shqiptar është ndërkombëtarizuar. Përkthimet në gjuhë të huaja janë ekuivalenca të domosdoshme.
Por më e rëndësishme në këtë konvertim kulturor ndërkombëtar janë arti kadarejan, idetë dhe mesazhet tronditëse dhe të mëdha që ai shpërndan.
Fjala shqipe e Kadaresë do të luaj rolin e saj te brezat.
Dhe brezat do dinë ta vlerësojnë përherë atë.
***

Libri në prozë i Kadaresë “Ëndrra mashtruese” është një antologji kohërash e personazhesh, në skajime ngjarjesh të thekshme e të pazakonta. Ky libër shpjegon ëndrrat dhe fantazmat e ideve të autorit, simbole të kohës, që e jetojmë gjithë drithërima të vetëkuptueshme. Në këtë libër Kadareja ngjason deri diku me homologun e tij, shkrimtarin gjenial argjentinas Horhe Luis Borhes. Kjo jo vetëm nga maniera, diçka edhe nga tematika, por sidomos nga ironia. Tipike për këtë lidhje konceptuale janë tregimet “Nata e sfinksit”, “Muri kinez”, si dhe “Ur libri”. Simboli i prozës së Borhesit pikërisht ylli Alef, ku mund të shikosh njëherësh makrokozmosin e mikrokozmosin edhe në prozën e Kadaresë është i pranishëm, i shumëfishuar në simbole të ndeshjes fatale midis Lindjes dhe Perëndimit, midis lirisë, midis të vërtetës dhe gënjeshtrës së sofistikuar, midis Njeriut dhe Diktaturës.
Kjo optikë është e plotëfuqishme te novelat “Ndërtimi i piramidës së Keopsit”, si dhe te “Qorrfermani”, ku mitet e lashta të historisë janë shpirtëzuar e nxjerrë në dritë nga një “llambë Aladini”, për të bërë të prekshme të fshehtat e ferrit të brendshëm të njeriut dhe të shteteve totalitare. Deri sot, për herë të parë në letërsinë shqipe (por rrallë edhe në Ballkan) është arritur ky mesazh artistikisht. Kjo është diçka e re për kulturën tonë. Në Ballkan do të përmendja dy shkrimtarë të mëdhenj antitotalitarë: Milan Kunderën, si dhe Danillo Kishin, i pari me romanin “Shakaja”, botimi i të cilit në Francë e tronditi jashtëzakonisht Aragonin, dhe i dyti me “Enciklopedinë e të vdekurve”, që i dhanë letërsisë botërore me cilësi të lartë një substancë të re; atë të vdekjeve të sistemeve totalitare e moniste, (në thelb të dogmatizuara e groteske).
Nuk janë politikanët që e bëjnë Shqipërinë (nuk dua ta mohoj rolin e politikanëve atdhetarë të vërtetë!) por shkrimtarët, këta demiurgë të ndërgjegjes kombëtare dhe të botës e universit human. Sot do te na duhej Kadareja më shumë se kurrë si pararojë e si prapavijë e aksioneve të ndershme politike të demokracisë. Qëndrimi i këtij shkrimtari mbi partitë për të mirën e kombit do të ishte një domosdoshmëri.
Në klimën e tmerrshme të alibive e të ekseseve politike vepra kadarejane orienton. Te prozat e “Ëndrrës mashtruese” buron akthi sokratik ekzistencial. Kadareja anatomizon diktaturën si koncept e praktikë në rrafsh universal. Gabriel Markezi në “Vjeshtën e Patriarkut” bën një afreskë tronditëse. Kadareja me mjetet e veta të laboratorit mendor na ofron metafora e një mitologji intelektuale për këtë çështje thelbësore të shekullit tonë. Arti lind si kundërfigurë e krimit, ndaj jo rastësisht Kadareja është mahnitur nga Eskili e Shekspiri, por ai ngrihet edhe midis epikës dhe satirikës së kohëve, midis Franc Kafkës dhe Migjenit, që prozat eseistike i profeksionuan mjeshtërisht.
Kadareja ka ende shumë për të thënë. Fjala e tij publike për pajtimin e bashkimin kombëtar do të ishte apelike. S’ka se si të ndodhë ndryshe.
Kadareja është një artist që Arielin e fantazisë së tij krijuese e ka nxjerrë në botë që nga çatitë me plloçat e gurta të vendlindjes.
Për të bërë një Aventurë të Madhe e të Papërsëritshme të Shpirtit.
Sipas Pjerr Lerus, “artistin nuk e zbulon kërkush përveç vetes. Gjatë shekujve që vijnë ai vetëm i plotëson veprat e veta. Ai vdes pa pasardhës”.
Kjo është e vërtetë.
Origjinaliteti i një talenti të rrallë nuk përsëritet kurrë.
Por talenti i shpërthen dimensionet e individualitetit fizik dhe universalizohet, duke u bërë substancë e thelbit kolektiv popullor.
I tillë është Kadareja.
Durrës, Janar 1999
_________________
POST SCRIPTUM
Po ribotoj mbas 24 vitesh një esse për Kadarenë (është e botuar edhe në librin tim “Paradokset e Demokracisë”, 1994.) Është një dëshmi vetiake e kohës-padyshim!
Më 28 janar 2016 Kadare mbush 80 vjeç. Dikur kjo moshë quhej biblike-sot nuk është aspak e tillë.
Me rastin e zgjedhjes më 1992 të Sali Berishës si President i Republikës, unë si deputet brenda në grupin parlamentar të PS në Kuvend propozova si kandidat alternativ pikërisht Ismail Kadarenë (diskutimi im për këtë subjekt është botuar në shtyp) për të shmangur Berishën.
Por kjo siç dihet fatkeqësisht nuk fuksionoi.
Gjatë këtyre viteve janë shkruar shumë libra për Kadarenë – përgjithësisht edhe në rrafshin politik – ndërsa studimet e thella dhe substancialisht estetike kanë qenë më të paktë-shpresoj i bindur që më 2016 si viti i Kadaresë do të meditohet akoma më shumë dhe më mjeshtërisht edhe në këtë pikë të epërme.

………………………………………….

Moikom Zeqo: Piktura kushtuar Ismail Kadaresë