FENOMENI  I  SPIUNAZHIT  JUGOSLLAVЁ

FENOMENI  I  SPIUNAZHIT  JUGOSLLAVЁ

Nga Nafi Çegrani

Spiunazhi, i njohur që nga kohrat e lashta si “syri i padukshëm i pushtetit”, në Ballkan mori gjithnjë një ngjyrim tragjik e të përgjakur. Në këtë hapësirë ku perandoritë janë përplasur si dallgët mbi shkëmbinj, fshehtësia dhe tradhtia u bënë monedhë e përditshme. Për shqiptarët, ky fenomen nuk ishte vetëm teknikë e pushtetarëve për të kontrolluar popullin, por një plagë që u ngulit në psikologjinë kolektive dhe në ndërgjegjen historike.

Në thelbin e tij, spiunazhi nuk është thjesht mbledhje informacionesh – është dhunë e rafinuar mbi mendjen e njeriut, një ndërhyrje në zonat më intime të lirisë. Ai përzien frikën me dyshimin, duke e bërë njeriun të humbë qetësinë e brendshme dhe shoqërinë të copëtohet nga mosbesimi. Në këtë kuptim, spiunazhi është akt i dytë i skllavërisë: i pari është vargonjtë fizikë, i dyti është burgimi i ndërgjegjes.

Në dimensionin politik shqiptar, sidomos gjatë shekullit XX, spiunazhi klasik u përdor si mjet kontrolli totalitar. Shërbimet sekrete të Perandorisë Osmane, më pas të Mbretërisë SKS, të Jugosllavisë komuniste dhe të vetë regjimit komunist në Shqipëri, ushqyen një kulturë të shantazhit dhe frikës. Çdo fjalë e lirë mund të kthehej në dëshmi kundër vetes. Çdo mik mund të shndërrohej në spiun. Kjo krijoi një gjendje sociologjike ku solidariteti u tret dhe u zëvendësua nga heshtja dhe dyshimi.

Psikologjikisht, spiunazhi e deformoi raportin e njeriut me të vërtetën. Shqiptari u gjend në një dilemë të vazhdueshme: të thotë atë që mendon dhe të rrezikojë, apo të heshtë dhe të shpëtojë, por duke humbur vetveten? Ky tension përbën një dramë ekzistenciale që e shoqëroi njeriun shqiptar për dekada, duke i mësuar ta ndante veten në dy: njeriu i brendshëm që mendonte lirisht dhe njeriu i jashtëm që përshtatej me maskën e kohës.

Në përgjithësi spiunazhi është prova më e hidhur e asaj që Foucault e quajti “shoqëri survejimi”: pushteti nuk ka më nevojë të jetë gjithmonë i pranishëm fizikisht; mjafton ndjenja se dikush po të shikon. Kështu, shqiptari në Ballkan jetoi shpesh si në një kafaz të padukshëm, ku rojet ishin mendimet e veta të frikësuara.

Por, njëkohësisht, ky fenomen nxori në pah edhe një forcë tjetër: rezistencën morale. Historia e shqiptarëve është e mbushur me shembuj të atyre që nuk u shitën, që nuk u thyen, që nuk pranuan ta kthejnë ndërgjegjen në mall tregu. Ata dëshmuan se, megjithëse spiunazhi kërkon të thyejë shpirtin, ka gjithmonë individë që zgjedhin të mbeten të lirë, edhe përballë sakrificës së jetës.

Duhet të theksoj se trashëgimia e këtij fenomeni është ende e dukshme sot: në mosbesimin e brendshëm midis grupeve politike shqiptare, në përçarjet e panevojshme, në mungesën e një kulture bashkëpunimi të qëndrueshëm. Si plagë e pashëruar, spiunazhi i së djeshmes endet ende në kujtesë, duke na kujtuar se liria nuk është dhuratë, por një akt i përhershëm i kujdesit ndaj së vërtetës dhe ndershmërisë.

Duhet kuptuar se piunazhi nuk është thjesht histori shërbimesh sekrete. Është pasqyrë ku shohim frikërat dhe dobësitë tona, por edhe guximin e atyre që i qëndruan kohës. Është një kujtesë se, për të qenë vërtet i lirë, shqiptari duhet të mësojë jo vetëm të mbrojë kufijtë e tokës, por edhe të ruajë kufijtë e shpirtit nga tradhtia dhe manipulimi.

… Spiunazhi në Ballkan nuk ishte kurrë një lojë e ftohtë inteligjence. Këtu, ai u bë fat, gjak, plagë. Në këtë hapësirë ku historia lëvizte si thikë mbi mishin e popujve, çdo pushtet e shihte fshehtësinë si armë dhe njeriun si objekt manipulimi.

                                     ***

Pas Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët u gjendën mes dy sistemeve të egra survejimi: në Jugosllavi dhe në Shqipëri. OZNA – organi famëkeq i Titos – ishte “vigjilenca revolucionare” që nuk kurseu askënd. Ajo i trajtonte shqiptarët si “trup të huaj” në shtetin jugosllav dhe i mbushte burgjet e Nishit, të Idrizovës e të Goli Otokut me njerëz që kërkonin vetëm shkollë shqipe, flamur dhe dinjitet. Pas OZNA-s erdhi UDB-ja, e cila për dekada ndërtoi rrjetin e saj të frikës: fshatrat shqiptare u shndërruan në terrene kontrolli ku çdo lagje kishte “syrin” e vet.

Në anën tjetër të kufirit, Sigurimi i Shtetit në Shqipëri e përdori të njëjtin mekanizëm. Nën sloganin e mbrojtjes së pushtetit popullor, ai rekrutoi vëllezër kundër vëllezërve, shokë kundër shokëve. Fjalët e thëna në dhomën e gjumit mund të ktheheshin në raporte hetuesie. Familjet jetonin në frikë të përhershme se një prej tyre ishte bërë “bashkëpunëtor”. Kjo është forma më e thellë e shkatërrimit të besimit shoqëror.

KOS-i, shërbimi ushtarak jugosllav, e shfrytëzoi kufirin si arenë diversioniste. Dhjetëra shqiptarë të rinj u rekrutuan e u dërguan si “diversantë” në Shqipëri, shpesh pa dijeninë e plotë se po bëheshin vegla të një loje më të madhe. Ata përfundonin të vrarë, të zhdukur ose të përdorur si justifikim për represione të reja. Kështu, spiunazhi nuk ishte vetëm kontroll, por edhe fabrikim armiqsh për të ushqyer makinerinë e terrorit.

Shembujt janë të pafund. Në Kosovë, në vitet ’50–’60, qindra shqiptarë u dënuan si “informbyroistë” ose “irredentistë” me akuza të sajuara nga UDB-ja. Në Shqipëri, në vitet ’70–’80, intelektualë, studentë dhe fshatarë u burgosën nën akuzën e “agjenturës jugosllave” apo “imperialiste”. Në fakt, shumë prej këtyre rasteve ishin produkt i lojërave të fshehta mes shërbimeve.

Nga këndvështrimi im, ky realitet krijoi një kulturë të frikës së brendshme: shqiptari filloi të dyshonte te vetja, te shoku, te fqinji. Dyshimi u bë gjendje kolektive. Vetëm heshtja dukej si shpëtim, por edhe ajo shpesh interpretohej si “qëndrim armiqësor”. Pra, nuk kishte dalje.

Nga pikëpamja sociologjike dhe historikisht është e njohur se  spiunazhi si jnjë fenomen konkret, janë bërë veprime të  përçarjes së shqiptarëve. Në vend që të kishin një projekt të përbashkët kombëtar, ata shpesh binin pre e dyshimeve dhe armiqësive të inskenuara. Diaspora shqiptare në Perëndim u godit rëndë nga kjo lojë: UDB-ja infiltronte radhët e mërgimtarëve, ndërsa Sigurimi dërgonte agjentët e vet. Shumë organizata shqiptare u thyen nga brenda, duke humbur fuqinë për të vepruar.

Por, në mes të këtij terri, ekzistonte gjithmonë një dritë: njerëzit që nuk pranonin të bëheshin pjesë e kësaj loje. Ata që heshtnin, por nuk spiunonin. Ata që flijoheshin, por nuk tradhtonin. Ata janë dëshmia më e pastër se spiunazhi, sado i fuqishëm të duket, nuk mund ta zhdukë krejtësisht ndërgjegjen e lirë.

Është shumë e qartë se  spiunazhi  që nga vitet e sistemit me rrënjë bolshevike, e që u konstruan me sistemet totalitane më Ballkan, mbetet simbol i njeriut të ndarë nga kopmnceptet e mendimit të drejtë politik e humanitar shoqëror. Ai na tregon sa lehtë pushteti mund ta përdorë frikën si instrument, por edhe sa e brishtë dhe e fortë njëkohësisht është shpirti i njeriut. Historia shqiptare na mëson se, përtej dhunës së dukshme, ekziston një betejë e fshehtë: beteja për ta ruajtur besimin dhe dinjitetin përballë syve të padukshëm të pushtetit.

Rrjetet agjenturore gjatë kohës komuniste 

Pas Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët jetuan mes dy botësh survejimi: në Jugosllavi dhe në Shqipëri. OZNA, organi famëkeq i Titos, për shumë vite monitoroi dhe eliminoi çdo zë që mund të kundërshtonte pushtetin. Në fshatrat shqiptare të Kosovës dhe Maqedonisë, njerëzit u shpallën “armiq të shtetit” për motive politike, shpesh pa prova reale. Pas OZNA-s erdhi UDB-ja, e cila ngriti rrjete të gjerë agjenturore, duke infiltruar çdo lagje, institucion dhe organizatë politike. Çdo fjalë, çdo shikim, çdo mik mund të kthehej në një raport që i kërcënonte jetën dhe lirinë njeriut.

Në Shqipëri, Sigurimi i Shtetit ndoqi të njëjtën strategji, duke përdorur rekrutime të fshehta dhe shantazh moral për të krijuar rrjetin e tij të agjentëve. Studentë, intelektualë, fshatarë, madje edhe familjarë, u detyruan të bëheshin pjesë e këtij aparati, shpesh pa dijeninë e plotë për pasojat e veprimeve të tyre. Proceset gjyqësore të montuara dhe akuza të sajuara u kthyen në mjet për të deformuar drejtësinë dhe për të ushqyer frikën.

Por Ballkani nuk ishte i vetmi terren i spiunazhit klasik. Në bllokun lindor, rrjetet agjenturore ishin të strukturuara në mënyrë të ngjashme, por me kapacitete më të mëdha dhe me një shkallë survejimi të paparë. KGB-ja në Bashkimin Sovjetik, Stasi në Gjermaninë Lindore, Służba Bezpieczeństwa në Poloni, si dhe shërbime të tjera në Hungari dhe Çekosllovaki, krijuan rrjete të sofistikuara agjentësh, informatorësh dhe diversantësh. Ata jo vetëm kontrollonin popullsinë e brendshme, por edhe ndikonin në emigracionin dhe diasporën shqiptare, duke përdorur manipulimin dhe shantazhin për të shkatërruar organizatat që mund të kundërshtonin regjimet.

Psikologjikisht, rrjetet agjenturore krijuan një klimë të vazhdueshme dyshimi dhe frike. Shqiptari, i rritur në një hapësirë ku çdo shok mund të ishte spiun, filloi të ndante vetveten në dy: njeriun e brendshëm që mendonte lirisht dhe njeriun e jashtëm që përshtatej me maskën e kohës. Në këtë mënyrë, spiunazhi nuk godiste vetëm trupin, por edhe shpirtin dhe ndërgjegjen.

 Ndarja e shoqërisë, humbja e besimit midis individëve, deformimi i marrëdhënieve familjare dhe komunitare, ishin pasojë e drejtpërdrejtë e rrjeteve agjenturore. Diaspora shqiptare, veçanërisht në Perëndim, u përball me një luftë të fshehtë: UDB-ja dhe shërbime të tjera infiltruan organizatat emigrante, duke shkaktuar përçarje, mosbesim dhe disfatë të projekteve të përbashkëta.

Megjithatë, mes këtij terri, ekzistonte një rezistencë morale. Individë që refuzuan të bëheshin pjesë e lojës së pushtetit, që mbajtën besimin tek vlera njerëzore dhe kombëtare, treguan se spiunazhi, sado i sofistikuar, nuk mund të shkatërrojë krejtësisht lirinë e shpirtit. Historia shqiptare dhe e bllokut lindor është e mbushur me shembuj të atyre që nuk u thyen, që nuk tradhtuan, që qëndruan të lirë brenda një hapësire të mbushur me sy të padukshëm.

Rrjetet agjenturore janë simboli i syrit të padukshëm që kontrollon, deformon dhe pengon. Por ato janë gjithashtu prova e fuqisë së ndërgjegjes njerëzore, e mundësisë për të ruajtur lirinë morale dhe shpirtërore edhe përballë një mekanizmi totalitar që duket i pamposhtur. Çdo akt spiunazhi, çdo raport i fshehtë, nuk është vetëm instrument i pushtetit; është reflektim i tensionit midis frikës dhe dinjitetit, midis mbijetesës dhe moralit, midis heshtjes dhe lirisë së brendshme.

Historia e spiunazhit dhe rrjeteve agjenturore, qoftë në Ballkan, qoftë në bllokun lindor, nuk është vetëm dokument i dhunës mbi trupin dhe mendjen. Ajo është një pasqyrë ku shohim frikërat, dobësitë dhe guximin e njeriut. Është një kujtesë e vazhdueshme se liria nuk është dhuratë, por betejë për të ruajtur dinjitetin, vlerat dhe besimin, edhe kur hiqet çdo hapësirë e dukshme për të qenë i lirë.

Në këtë kontekst mund të theksojmë disa pika kryesore:

1. Struktura e rrjeteve agjenturore – mënyra e rekrutimit të agjentëve, përdorimi i spiunëve brenda popullsisë dhe organizatave politike, qendrat e koordinimit dhe hierarkitë brenda shërbimeve sekrete.
2. Metodat e kontrollit dhe manipulimit – shantazhi, kërcënimi, përdorimi i informatorëve të fshehtë, montimi i proceseve gjyqësore dhe përhapja e frikës si instrument politik.
3. Efekti psikologjik dhe sociologjik – ndarja e shoqërisë, humbja e besimit midis individëve, deformimi i ndërgjegjes kolektive, “kultura e heshtjes dhe dyshimit”.
4. Dimensioni filozofik dhe letrar – rrjetet agjenturore si metaforë e “syrit të padukshëm” të pushtetit, betejë për ruajtjen e lirisë morale dhe shpirtërore, përplasja e individit me forcën e strukturave të survejimit totalitar.
5. Shembuj historikë – përtej Jugosllavisë (OZNA, UDB, KOS), mund të përfshihen edhe shërbime si KGB në Bashkimin Sovjetik, Stasi në Gjermaninë Lindore, si dhe rrjetet agjenturore në Poloni, Hungari, Çekosllovaki etj., duke treguar mënyrën sesi këto rrjete funksiononin dhe ndikimin që kishin mbi shqiptarët dhe komunitetet shqiptare në mërgim.

REKRUTIMI I AGJENTËVE

Rekrutimi i agjentëve nuk është kurrë vetëm procedurë administrative; ai është një art i sofistikuar i ndikimit mbi mendjen dhe shpirtin e njeriut. Në Ballkan dhe më gjerë, shërbimet sekrete e zhvilluan këtë art në mënyra të ndryshme, por me të njëjtin qëllim: të kthejnë individin në vegël të pushtetit. Në këtë kuptim, çdo agjent i rekrutuar është, në të njëjtën kohë, produkt i lirisë së hequr dhe i zgjedhjes morale të deformuar.

Vullnetarët shpesh ishin të rinj idealistë, intelektualë ose individë që kërkonin njohuri, pushtet ose mbrojtje. Për shërbimet e Jugosllavisë, të tilla si UDB-ja dhe KOS-i, këta individë nuk ishin thjesht informatorë: ata ishin ura për të depërtuar në komunitetet shqiptare, në diasporë, në institucione kulturore dhe politike. Metoda e rekrutimit ishte një kombinim i taktikes psikologjike dhe presionit të rafinuar: një ftesë për bashkëpunim shpesh vinte si mundësi karriere, si shans për të ndihmuar kombin, ose si shpëtim nga një rrezik i menjëhershëm.

Agjentët e dyfishtë, nga ana tjetër, janë pasqyrë e mëtejshme e kompleksitetit moral. Ata jetojnë në hije, duke mbajtur dy fytyra: një fytyrë që i shërben pushtetit dhe një tjetër që ruan ndërgjegjen ose interesat e veta. Në Shqipërinë e regjimit totalitar, ku Sigurimi i Shtetit kishte ngritur një rrjet të gjerë agjentësh dhe informatorësh, ky fenomen u shndërrua në mjet frikësues: çdo shok mund të ishte agjent, çdo familjar mund të informonte.

Psikologjikisht, ky sistem krijonte tension të vazhdueshëm midis dëshirës për liri dhe frikës nga pasojat. Individët që refuzonin bashkëpunimin shpesh gjendeshin përballë izolimit, burgut ose vdekjes sociale. Ata që pranonin, shpesh për të mbrojtur vetveten ose familjen, shndërroheshin në pjesëmarrës të heshtur të një mekanizmi të madh manipulimi.

Metodat e përdorura nga shërbimet inteligjente jugosllave dhe komuniste ishin të larmishme:

1.Shantazh personal dhe moral – informacion mbi jetën private, lidhjet familjare, gabimet e së kaluarës, përdorej për të detyruar individin.

2.Prejardhja ideologjike – rekrutimi shpesh prezantohej si shërbim ndaj ideologjisë, ndaj kombit ose ndaj “revolucionit”.

3.Korrupsioni dhe përfitimet materiale – një mundësi për karrierë, udhëtime jashtë vendit, privilegje ekonomike shndërrohej në kurth për ata të uritur për të dalë nga mjerimi ose izolimi.

4.Përdorimi i afeksionit dhe marrëdhënieve personale – miq, kolegë, madje dashnore të manipuluara për të bindur individin të bëhej pjesë e rrjetit.

E gjithë kjo, nga ky kontekst, mund të kuptohet se  kjo krijonte një shoqëri ku besimi ishte luks dhe dyshimi normë. Një komunitet ku çdo fjalë mund të kthehej kundër individit ishte një komunitet i copëtuar, ku solidariteti zëvendësohej nga frika dhe interesat personale.

Rekrutimi i agjentëve dhe informatorëve paraqet dilemën më të thellë morale: sa larg mund të shkojë njeriu për të mbrojtur veten, familjen ose ideologjinë, dhe në çfarë mase kjo zgjedhje e detyruar e deformon shpirtin? Historia shqiptare e kohës së komunizmit, por edhe përvoja e Ballkanit dhe e bllokut lindor, tregon se individi shpesh duhet të balancohet mes dy botëve: një bote të dukshme të sigurt, dhe një bote të fshehtë të shpirtit që kërkon liri dhe ndershmëri.

Megjithatë, rrjetet agjenturore dhe rekrutimet e sofistikuara nuk janë thjesht histori të shërbimeve sekrete. Ato janë tregime për natyrën e njeriut, për tensionin midis frikës dhe moralit, midis mbijetesës dhe ndërgjegjes, dhe për sfidën e përhershme të ruajtjes së lirisë së brendshme, edhe kur syri i padukshëm i pushtetit duket se e mbulon gjithçka.

REKRUTIMI I AGJENTËVE

… Në këtë kontekst, rekrutimi i agjentëve nuk ishte thjesht një procedurë burokratike; ishte një art i sofistikuar i kontrollit mbi mendjen dhe shpirtin e njeriut. Në Ballkan dhe më gjerë, shërbimet sekrete e zhvilluan këtë art duke përdorur taktika psikologjike, shantazh moral dhe manipulim ideologjik, me qëllim të kthimit të individit në vegël të pushtetit.

Në Jugosllavi, OZNA dhe më pas UDB-ja ndërtonin rrjete të thella agjenturore që depërtonin në çdo institucion shqiptar. Shumë studentë, intelektualë, mësues dhe emigrantë të rinj u rekrutuan si informatorë vullnetarë, shpesh nën iluzionin se shërbenin për një kauzë kombëtare ose ideologjike. Një shembull i dokumentuar është ai i disa studentëve shqiptarë nga Kosova në vitet ’50, të cilët u ftohën nga UDB-ja për “bashkëpunim” duke u premtuar bursë për studime në Beograd. Shumë prej tyre u detyruan të informonin për aktivitetet e bashkëstudentëve, duke krijuar ndarje të thella midis kolegëve dhe miqve.

Në Shqipëri, Sigurimi i Shtetit përdorte metoda të ngjashme, por me një rafinim të veçantë. Individët që nuk kishin lidhje ideologjike fort të konsoliduara shpesh ishin pre e shantazhit ose presionit ekonomik. Një rast i njohur është ai i disa intelektualëve të rinj në Tiranë në vitet ’70, të cilët u rekrutuan fillimisht si “informatorë të fshehtë” për të monitoruar veprimtarinë kulturore dhe akademike të shokëve. Disa prej tyre pranuan për të mbrojtur familjet e tyre nga përndjekjet, ndërsa të tjerët refuzuan dhe u përballën me burgimin ose internimin në qytete të largëta.

Agjentët e dyfishtë u shndërruan në simbol të dilemës morale: ata jetonin me dy fytyra – një fytyrë për pushtetin, një tjetër për ndërgjegjen. Një shembull i njohur është ai i një grupi shqiptarësh të rinj që u rekrutuan nga UDB-ja në Prishtinë dhe më pas u përdorën nga Sigurimi për të transmetuar raporte mbi bashkëpunëtorët e tyre. Ata që shkuan me dy shërbime, shpesh për të mbrojtur veten, u përballën me dyfish frikë: ndjenja e tradhtisë dhe rreziku real nga secili shërbim.

Metodat e përdorura për rekrutimin përfshinin:

Shantazh personal dhe moral: informacion mbi jetën private apo lidhjet familjare shndërrohej në instrument presioni.

Prejardhja ideologjike: rekrutimi shpesh prezantohej si “shërbim ndaj revolucionit” ose “mbrojtje e kombit”, duke maskuar presionin real.

Përdorimi i përfitimeve materiale: privilegje ekonomike, udhëtime jashtë vendit, mundësi karriere – të gjitha shërbenin si kurthe.

Manipulimi i afeksioneve personale: miq, kolegë, dashnore – shpesh përdoren për të bindur individin të bashkëpunojë.

Duhet kuptuar se  ky sistem krijonte tension të vazhdueshëm midis dëshirës për liri dhe frikës nga pasojat. Shumë individë refuzuan të bashkëpunojnë dhe u gjendën përballë izolimit, burgut ose vdekjes sociale. Ata që pranuan shpesh u bënë pjesëmarrës të heshtur të një mekanizmi të madh manipulimi, duke mbajtur në shpirtin e tyre një betejë të heshtur morale dhe ekzistenciale.

Si të tilla, me kombinime operative dhe mission të heshtur, rrjetet agjenturore copëtuan shoqërinë. Besimi u shndërrua në luks, ndërsa dyshimi u bë normë. Diaspora shqiptare në Perëndim, veçanërisht në vitet ’60–’80, u përball me infiltrimin e UDB-së dhe Sigurimit, duke çuar në përçarje të organizatave emigrante dhe humbje të fuqisë kolektive.

Esencialisht duhet kuptuar se rekrutimi i agjentëve dhe informatorëve si një fenomen specific I çështjes që po trajtojmë, është një pasqyrë e tensionit midis frikës dhe lirisë, midis mbijetesës dhe ndërgjegjes. Historia shqiptare e periudhës komuniste, por edhe përvoja e Ballkanit dhe e bllokut lindor, tregon se individi shpesh duhet të balancohet midis dy botëve: një bote të dukshme të sigurt dhe një bote të fshehtë të shpirtit që kërkon liri dhe ndershmëri.

Përsëri them se, megjithatë, rrjetet agjenturore dhe rekrutimet e sofistikuara nuk janë thjesht histori të shërbimeve sekrete. Ato janë tregime për natyrën e njeriut, për tensionin midis moralit dhe frikës, dhe për sfidën e përhershme të ruajtjes së lirisë së brendshme, edhe kur syri i padukshëm i pushtetit duket se e mbulon gjithçka. Shembujt e individëve shqiptarë tregojnë se, edhe nën presionin më të madh, ekziston një mundësi për të ruajtur dinjitetin dhe ndërgjegjen, si akt i përhershëm i lirisë.

 AGJENTURAT KOMUNISTE DHE LABIRINTI I DYFISHTËSISË

Rrjetet agjenturore të Jugosllavisë dhe të bllokut lindor ishin më shumë se shërbime inteligjente; ato ishin organizma të sofistikuar të kontrollit, ku çdo individ ishte nyjë e një labirinti të panjohur dhe të vështirë për t’u kuptuar. Në krye qëndronte hierarkia e ngushtë: udhëheqës të lartë politikë dhe ushtarakë, të cilët përcaktonin objektivat strategjike, dhe nën ta, struktura e zyrtarëve operativë, instruktuesve dhe koordinatorëve që mbulonin rajone, qytete dhe fshatra.

Në Jugosllavi, OZNA dhe më pas UDB-ja ngritën rrjetet në mënyrë territoriale dhe sektoriale. Çdo rajon kishte një qendër operative që mbikqyrte spiunët, informatorët dhe diversantët. Informatorët vullnetarë shpesh hynin në sistem si “sy i fshehtë” brenda komunitetit, por shumë prej tyre u kthyen më pas në agjentë të dyfishtë, duke punuar njëkohësisht për UDB-në dhe për shërbime të tjera të influencës, ose për të mbrojtur vetveten nga rreziqet që përbënin bashkëpunimi i vetëm.

Në bllokun lindor, rrjetet agjenturore, si KGB-ja në Bashkimin Sovjetik, Stasi në Gjermaninë Lindore dhe Służba Bezpieczeństwa në Poloni, ishin strukturuar më hierarkikisht dhe me mjete teknologjike më të avancuara. Ata përdornin një kombinim të survejimit elektronik, informatorëve të fshehtë dhe agjentëve të infiltruar në emigracion. Sistemi ishte i tillë që çdo informacion kalonte nëpër disa nivelë kontrolli, duke bërë pothuajse të pamundur verifikimin e tij nga jashtë.

Agjentët e dyfishtë ishin një instrument i pazëvendësueshëm i këtyre rrjeteve. Ata mund të shërbenin për dy shërbime njëkohësisht: njëherë si burim informacioni për shërbimin që i rekrutoi dhe njëherë për të mbrojtur interesat e veta ose të komunitetit të tyre. Një rast tipik është ai i disa shqiptarëve të rinj të rekrutuar nga UDB-ja në Kosovë, të cilët më pas mbajtën lidhje të fshehta me Sigurimin e Shtetit shqiptar. Ky status i dyfishtë i ekspozonte individët ndaj frikës, dyshimit të dyfishtë dhe përgjegjësisë morale të pafund.

Lidhjet me Shqipërinë ishin gjithashtu të sofistikuara dhe të fshehta. Rrjetet jugosllave dhe të bllokut lindor monitoronin emigrantët shqiptarë në vendet fqinje dhe në Perëndim, duke përdorur diversantë dhe informatorë për të shkatërruar organizata emigrante, për të inskenuar akuza dhe për të kontrolluar aktivitetin politik të diasporës. Sigurimi i Shtetit shqiptar shpesh i përdorte këto rrjete për të identifikuar dhe izoluar individë brenda vendit, duke krijuar një sistem të ndërlikuar survejimi me dy drejtime: nga jashtë dhe nga brenda.

Shikuar këto çështje si specifika në aspektin sikologjikisht, ky mekanizëm krijonte një atmosferë të padukshme frike dhe dyshimi. Shqiptari dhe bashkëpunëtorët e dyfishtë jetonin me një tension të përhershëm: çdo veprim mund të interpretohej, çdo fjalë mund të kthehej kundër tyre. Rrjeti agjenturor nuk godiste vetëm trupin, por edhe ndërgjegjen dhe shpirtin, duke e bërë moralin të një lloji të veçantë: moral i mbijetesës, i fshehtë dhe i ndarë nga vlerat publike.

Kurse , nëse bëjmë një qasje nga aspekti sociologjikisht, rrjetet e tilla ishin instrumente të fuqishme për ndarjen e komuniteteve. Besimi shndërrohej në luks, ndërsa dyshimi bëhej normë. Ndarja, izolimi dhe kontrolli u kthyen në elementë të përhershëm të jetës së përditshme, duke deformuar jo vetëm marrëdhëniet midis individëve, por edhe vetë idenë e komunitetit dhe solidaritetit.

Sepse, është më se e kuptueshme se rrjetet agjenturore janë metaforë e pushtetit që shikon gjithçka dhe gjithkënd, por njëkohësisht janë prova e fuqisë së ndërgjegjes njerëzore. Ata tregojnë se, edhe nën presionin më të madh, njeriu mund të ruajë moralin dhe dinjitetin, duke zgjedhur heshtjen e ndërgjegjes përballë errësirës së jashtme. Historia e rrjeteve agjenturore, si në Jugosllavi ashtu edhe në bllokun lindor, është historia e një betejë të vazhdueshme midis kontrollit absolut dhe lirisë së brendshme të shpirtit njerëzor.

 SHTEGËTIMI  DHE SAKRIFICA NË ANALET E SPIUNAZHIT

Në sfondin e rrjeteve të sofistikuara agjenturore, individi shqiptar shpesh u shndërrua në një lojtar të heshtur në një teatër ku çdo lëvizje kishte pasoja. Secili agjent apo informator ishte një botë e vetme, një betejë midis frikës, mbijetesës dhe ndërgjegjes morale.

Një rast tipik është ai i Stafë Lleshit, siç kam përmend në një shkrim timin të veçantë ose edhe në librin me titull “Diversantët”, Stafa si komandant kufitar në Dibrën e veriut, i cili pas ikjes nga Jugosllavia në fillim të viteve ’50 u përball me dyshime të vazhdueshme nga të dy shërbimet: UDB-ja e kërkonte si “armiq të shtetit”, ndërsa Sigurimi i Shtetit shqiptar e monitoronte për të parë nëse bashkëpunonte me ndonjë rrjet të jashtëm. Ai u detyrua të zgjedhë rrugën e moralit të vet, duke refuzuar çdo tentativë për të spiunuar bashkëatdhetarët dhe duke ruajtur integritetin e tij, pavarësisht rreziqeve personale dhe të familjes.

Një shembull tjetër vjen nga Kosova e viteve ’60, ku disa studentë shqiptarë në universitetet e Beogradit u rekrutuan nga UDB-ja për të raportuar mbi aktivitetet e kolegëve. Disa prej tyre u bënë agjentë të dyfishtë: nga jashtë raportonin për UDB-në, ndërsa brenda komunitetit shqiptar mbajtën informacione të fshehta për të mbrojtur shokët e tyre nga akuza të pabazuara. Ata jetuan me tension të vazhdueshëm moral dhe emocional, duke e ditur se çdo veprim mund të shndërrohej në tragjedi për veten ose për të tjerët.

Në Shqipëri, disa intelektualë dhe artistë u rekrutuan nga Sigurimi i Shtetit për të monitoruar aktivitetet kulturore dhe akademike të shokëve. Një pjesë refuzoi bashkëpunimin dhe u përball me burgim, ndëshkime dhe internim, ndërsa të tjerët pranuan, shpesh për të mbrojtur familjet e tyre. Historia e tyre tregon dilemën e përhershme midis mbijetesës dhe besnikërisë morale. Disa mbajtën në fshehtësi të dhëna të rëndësishme për të shpëtuar jetë, duke jetuar me barrën e dyfishtë: frikën dhe ndërgjegjen.

Rastet e agjentëve të dyfishtë janë veçanërisht dramatike. Ata shpesh kishin lidhje me dy shërbime të ndryshme: njëherë si burim informacioni për pushtetin që i kishte rekrutuar, dhe njëherë për të ruajtur interesat e tyre ose të komunitetit. Ky status i dyfishtë e vendoste individin në një betejë të heshtur psikologjike: çdo vendim kishte pasojë morale dhe jetësore.

Të theksoj se gjithë  këta individë zhvilluan një veprimtari të heshtur si një formë të veçantë moraliteti , një moralitet të fshehtë, i cili nuk reflektohej në publik. Ata mësonin të vepronin me kujdes, të ruanin besimin, por edhe të ndërhynin për të shpëtuar të pafajshmit. Sociologjikisht, ata ishin nyja që lidhte dy botë të kundërta: komunitetin e shkatërruar nga frika dhe rrjetet e sofistikuara agjenturore që kontrollonin çdo hap.

Shtegëtimi dhe rrugëtimi i tyre  drejut grykave apo pllajave të gjata rrëzë malesh, apo në përballje me kreshtat e Korabit, apo andej shtigjeve kah Kalaja e Dodës, për ata që niseshin nga Jugosllavia, tregon tensionin e përhershëm midis lirisë së brendshme dhe dominimit të pushtetit të padukshëm, rrëmbimet ne mendimet e tyre të të qënurit dhe egzistencës.  Ose, nga ana tjetër kemi edhe historinë e agjentëve shqiptarë aksionet e të cilëve na mësojnë se, edhe kur mekanizmat e kontrollit në vijat kufitare, apo ndryshe, duket se e mbulojnë gjithçka, njeriu mund të ruajë integritetin, ndershmërinë dhe ndërgjegjen – si akt i përhershëm i lirisë së njeriut përballë stuhive dhe maleve.

Në Kosovën e fillimit të viteve ’60, një grup studentësh shqiptarë u rekrutua nga UDB-ja jugosllave për të monitoruar aktivitetet e komunitetit shqiptar në universitetet e Beogradit dhe të Prishtinës. Ata ishin djem dhe vajza të rinj, të entuziazmuar për dijeninë dhe të përkushtuar ndaj identitetit të tyre kombëtar, por papritur u gjendën të përfshirë në rrjetin e sofistikuar të spiunazhit.

Në fillim, rekrutimi u prezantua si një mundësi për të ndihmuar vendin dhe për të marrë bursë për studime jashtë shtetit. Por shumë shpejt u bë e qartë se detyra e tyre ishte të mbajnë shënime mbi veprimtarinë e shokëve dhe profesorëve, të raportonin çdo diskutim të dyshimtë mbi politikën ose çështjet kombëtare, dhe të transmetonin informacione në qendrat operative të UDB-së.

Dilema morale ishte e menjëhershme dhe e vazhdueshme. Shumë nga studentët u ndjenë të tradhtuar nga vetvetja: çdo raport që bënin mund të shkaktonte arrestime ose ndëshkime për bashkëstudentët e tyre. Disa refuzuan bashkëpunimin, duke u përballur me kërcënime, humbje të bursave ose internim të detyruar. Të tjerët pranuan, shpesh për të mbrojtur familjet e tyre nga rreziqet që sillte refuzimi, duke u shndërruar në agjentë të dyfishtë: nga jashtë raportonin për UDB-në, ndërsa brenda komunitetit ruanin fshehtësinë e të dhënave që mund të shpëtonin shokët.

Situatat e sakrificës ishin të përditshme. Njëri nga studentët, duke mbajtur kontakte të fshehta me profesorët e tij shqiptarë në Prishtinë, përdori informacionin e raportuar për të shmangur arrestimin e disa kolegëve. Një tjetër, duke punuar si informator për UDB-në, pranoi të humbiste lidhjet me familjen për t’i mbajtur të fshehta veprimet e veta. Secili vendim ishte një betejë e brendshme midis frikës, përgjegjësisë dhe ndërgjegjes morale.

Pasojat e rrugëtimit të tyre ishin të rënda. Disa humbën bursat dhe mundësitë akademike; disa u përballën me akuza të montuara dhe dënime simbolike, ndërsa të tjerët jetuan për vite të tëra me barrën psikologjike të dyfishtë: frikën nga shërbimi sekrete dhe dhimbjen morale të ndërprerjes së lidhjeve me komunitetin. Megjithatë, për shumë prej tyre, sakrifica më e madhe ishte ruajtja e integritetit dhe e ndërgjegjes, duke zgjedhur të mos tradhtonin vlerat e tyre, pavarësisht koston e lartë personale.

Ky grup shqiptarësh është shembull i një realiteti të përhershëm në rrjetet agjenturore komuniste: individë të zakonshëm të vendosur në një labirint moral ku çdo veprim ka pasoja, ku çdo raport mund të kthehet në armik, dhe ku liria e brendshme e shpirtit është e vetmja formë rezistence që nuk mund të kontrollohet nga pushteti. Historitë e tyre tregojnë se, edhe brenda errësirës së dyfishtë të spiunazhit, ekziston një hapësirë për humanitet, moral dhe sakrificë të vetëdijshme.

RRJETET JUGOSLLAV DHE SIGURIMI SHQIPTAR

Pas disa viteve të veprimit brenda rrjetit jugosllav, grupi i studentëve shqiptarë u përball me një situatë të re: Sigurimi i Shtetit shqiptar filloi të monitoronte aktivitetin e tyre, duke u përpjekur të identifikonte individë që mund të ndikoheshin nga “armiq të jashtëm” ose që mund të ishin instrument i UDB-së. Në këtë moment, studentët u zhytën në një lojë të dyfishtë, ku çdo hap mund të sillte pasoja të rënda.

Disa prej tyre, duke njohur përvojën dhe rreziqet e UDB-së, vendosën të krijojnë një rrjet të fshehtë brenda rrjetit shqiptar, duke komunikuar informacion të kontrolluar për Sigurimin e Shtetit për të shmangur veprime represive ndaj tyre dhe bashkëatdhetarëve. Ata përdorën mjete të sofistikuara të fshehtësisë: letra të koduara, takime të fshehta dhe mesazhe të dyfishta, duke u përpjekur të mos shkelin asnjë kufi që mund t’i ekspozonte.

Dilema dhe hamendjet  u bënë më të thella se kurrë. Sepse këtu ishte një fushëveprimi e misioneve konspirative, kur çdo gjë ishte në ndjekje dhe survejim… Psh. çdo raport për Sigurimin mund të konsiderohej tradhti ndaj UDB-së; çdo lëvizje e gabuar mund të sillte arrestimin e një shoku, ndërsa heshtja mund të shkaktonte dënime të pabazuara. Disa studentë vendosën të përdorin informacionin që mblidheshin për të mbrojtur bashkëkombësit, duke rrezikuar karrierën dhe jetën e tyre. Njëri nga djemtë e grupit, duke qenë në dijeni të një aksioni të UDB-së që synonte një profesor shqiptar, e informoi fshehurazi Sigurimin, duke shpëtuar jetën e tij dhe duke u bërë një herë agjent i dyfishtë me vetëdije të plotë të rreziqeve.

Situatat e sakrificës ishin të përditshme: disa humbën mundësinë për studime jashtë vendit, disa u izoluan nga komuniteti akademik, dhe të tjerët jetuan me frikën e vazhdueshme se një gabim i vetëm mund t’i ekspozonte ndaj të dy rrjeteve. Psikologjikisht, kjo lojë e dyfishtë krijoi një tension të pafund, një presion që formoi një moral të veçantë të fshehtë dhe një kujdes të vazhdueshëm ndaj çdo fjalë dhe veprimi.

Ka pas raste kur ndërveprimi i grupit me të dy rrjetet tregoi fuqinë e frikës dhe kontrollit mbi individin. Ai ilustronte se si shërbimet sekrete nuk ndikojnë vetëm mbi trupin dhe lëvizjet e njeriut, por edhe mbi ndërgjegjen dhe marrëdhëniet brenda komunitetit. Besimi midis studentëve u transformua në një ekuilibër të hollë midis bashkëpunimit, mbijetesës dhe solidaritetit të fshehtë.

Dhe, është më se e qartë se ky rrugëtim tregon tensionin midis lirisë së brendshme dhe kontrollit absolut. Çdo student që vepronte me ndërgjegje brenda kësaj loje të dyfishtë bëhej simbol i rezistencës morale: një dëshmi se, edhe në mes të mekanizmave më të sofistikuar të survejimit, individi mund të ruajë dinjitetin dhe integritetin.

Ky grup shqiptarësh tregon se spiunazhi nuk është vetëm instrument pushteti, por edhe pasqyrë e zgjedhjeve morale, e sakrificës dhe e forcës shpirtërore të njeriut. Historia e tyre na kujton se, edhe brenda errësirës më absolute të survejimit, ekziston mundësia për të ruajtur dritën e ndërgjegjes dhe vlerat njerëzore.  

Në vitet 1960–1962, një grup studentësh shqiptarë në Prishtinë dhe Beograd u rekrutua nga UDB-ja jugosllave me pretekstin e “bashkëpunimit për zhvillimin akademik dhe kulturor”. Në fillim, ata besuan se ishte mundësi për të avancuar në studime dhe për të ndihmuar komunitetin. Por shumë shpejt u bë e qartë se detyra e tyre ishte të mbajnë shënime mbi veprimtarinë e shokëve, profesorëve dhe organizatave kulturore shqiptare. Disa studentë refuzuan menjëherë, duke u përballur me presion të vazhdueshëm dhe kërcënime për humbje të bursave ose internim. Ata që pranuan, u shndërruan në agjentë të dyfishtë të heshtur.

Mes-vitet ’60 – Tensioni dhe dilemat morale
Nga 1963 deri në 1966, grupi filloi të ndërvepronte edhe me Sigurimin e Shtetit shqiptar. Shërbimi shqiptar monitoronte aktivitetin e tyre për të identifikuar “infiltrime të huaja” dhe për të mbrojtur interesat e shtetit komunist. Studentët u përballën me dilema të rënda: çdo raport i dorëzuar te UDB-ja mund të konsiderohej tradhti ndaj vendit të tyre; çdo heshtje mund të shkaktonte dënime të ashpra nga Sigurimi. Njëri nga studentët përdori informacionin e grumbulluar për të paralajmëruar profesorët shqiptarë mbi një aksion të UDB-së, duke shpëtuar disa jetë dhe duke u bërë një agjent i dyfishtë me vetëdije të plotë për rreziqet.

Vitet 1967–1970 – Kontrolli i dyfishtë dhe sakrifica
Në këtë periudhë, tensioni arriti kulmin. UDB-ja intensifikoi operacionet për të kontrolluar aktivitetet e studentëve në diasporë dhe brenda Jugosllavisë, ndërsa Sigurimi i Shtetit shqiptar përforcoi survejimin për të shmangur ndikimin e huaj mbi individët e rinj. Studentët u detyruan të përdornin letra të koduara, takime të fshehta dhe mesazhe të dyfishta.

Disa nga veprimet më dramatike përfshinë:

Paralajmërimin e shokëve për aksione të UDB-së, duke rrezikuar vetë karrierën dhe jetën.

Ruajtjen e informacionit të caktuar për Sigurimin shqiptar për të shmangur arrestime të pabazuara, pa shkelur besimin e komunitetit.

Refuzimin e urdhrave që do të sillnin arrestime ose persekutime, një vendim që shpesh kushtonte humbjen e bursave, ndarjen nga familja ose ndëshkime simbolike.

Pasojat personale dhe morale
Në fund të viteve ’60, pasojat e veprimeve të tyre u bënë evidente: disa humbën mundësinë për të studiuar jashtë vendit; disa u izoluan nga komuniteti akademik; të tjerët jetuan me frikën e vazhdueshme se çdo lëvizje mund t’i ekspozonte ndaj të dy rrjeteve. Ata që vazhduan të vepronin me ndërgjegje shpesh përjetuan një tension të vazhdueshëm psikologjik, por ruajtën integritetin dhe moralin e tyre.

Reflektimi filozofik dhe sociologjik
Historia e këtij grupi tregon se rrjetet agjenturore nuk janë thjesht mekanizma pushteti, por edhe provë e natyrës njerëzore: tensioni midis frikës dhe ndërgjegjes, mbijetesës dhe besnikërisë ndaj vlerave. Sociologjikisht, ky rrugëtim ilustron fragmentimin e komunitetit dhe fuqinë e frikës për të ndikuar marrëdhëniet sociale. Filozofikisht, ai tregon se edhe nën presionin më të madh të spiunazhit, ekziston hapësira për sakrificë, moral dhe rezistencë të brendshme.

                                    *** 

Ishte një mbrëmje e ftohtë dimri në vitin 1967, kur një njoftim i papritur mbërriti në dorën e grupit të studentëve shqiptarë në Beograd. UDB-ja kishte planifikuar një aksion për arrestimin e një profesori shqiptar, i cili dyshohej për “ndikim të huaj” dhe për aktivitete të fshehta që mund të favorizonin emigracionin politik shqiptar. Profesori ishte i njohur për qëndrimet e tij të ndershme dhe për mbështetjen që i jepte studentëve shqiptarë.

Grupi u mbledh në fshehtësi, duke ndjerë tensionin që po rritej me çdo minutë. Njëri nga djemtë, i cili kishte qasje direkte te raportet e UDB-së, e kuptoi se profesori ishte në rrezik të menjëhershëm. Dilema morale u bë e padurueshme: nëse do të ndërhynin, rrezikonin vetë karrierën dhe jetën e tyre; nëse nuk vepronin, një jetë e pafajshme do të thyhej.

Pas diskutimeve të gjata dhe heshtjes së rëndë, vendimi u mor: ata do të përdornin informacionin që kishin për të ndryshuar itinerarin e profesorisë dhe për të paralajmëruar disa bashkëpunëtorë të afërt, pa e ekspozuar identitetin e tyre. Mesazhet u dërguan në mënyrë të koduar dhe takimet u organizuan fshehurazi në apartamente të ndryshme.

Kur aksioni i UDB-së u zhvillua, grupi ndiqte nga larg lëvizjet e operativëve. Tensioni ishte i pashpjegueshëm: çdo gabim mund të bënte dallimin midis jetës dhe arrestimit, midis lirisë dhe burgut. Profesori arriti të shmangte kapjen, falë ndërhyrjes së heshtur të studentëve.

Në atë moment kritik, ndërgjegja dhe moraliteti u bënë armët e tyre më të forta. Ata kuptuan se çdo vendim i zgjedhur në errësirë, çdo akt i fshehtë sakrifikues, ishte një fitore e vogël e lirisë mbi kontrollin absolut të pushtetit. Por pasojat personale nuk munguan: disa studentë humbën bursat, disa u izoluan nga shokët dhe profesorët, ndërsa të tjerët jetuan me barrën e dyfishtë të fshehtësisë dhe tensionit psikologjik.

Kjo skenë dramatike tregon qartë lojën e dyfishtë: një ndërveprim i sofistikuar midis rrjetit jugosllav dhe atij shqiptar, ku individi shqiptar shpesh duhet të gjejë rrugën e moralit dhe lirisë brenda labirintit të survejimit. Ajo ilustron se spiunazhi nuk është thjesht një mekanizëm pushteti, por edhe një provë e natyrës njerëzore, një betejë për integritet, ndërgjegje dhe sakrificë në errësirën e dominimit absolut.

AGJENTËT E DYFISHTË DHE EMIGRACIONI SHQIPTAR

Fenomeni i agjentëve të dyfishtë ishte një nga dimensionet më të ndërlikuara të spiunazhit klasik në Ballkan dhe bllokun lindor. Në Jugosllavi, UDB-ja e krijoi këtë kategori individësh për të infiltruar komunitetet shqiptare, për të monitoruar aktivitetet politike dhe kulturore dhe për të krijuar një rrjet kontrolli që shtrihej edhe jashtë kufijve. Në Shqipëri, Sigurimi i Shtetit përdori metoda të ngjashme, duke u përpjekur të identifikonte dhe manipulonte çdo kontakt të dyshimtë me diasporën ose me shërbime të huaja.

Agjentët e dyfishtë u bënë instrumenta të sofistikuar për të menaxhuar tensionin midis dy pushteteve. Ata raportonin njëkohësisht për shërbimin që i kishte rekrutuar dhe për komunitetin e tyre ose për shërbimet tjera, duke ruajtur një balans të hollë midis mbijetesës dhe ndërgjegjes morale. Kjo kategori individësh shpesh jetonte me një barrë psikologjike të përhershme, sepse çdo gabim mund të sillte arrestime, persekutime ose izolim total.

Në lidhje me emigracionin shqiptar në Perëndim, veçanërisht në SHBA, Gjermani, Francë dhe Zvicër, agjentët e dyfishtë u përdorën për të infiltruar organizata emigrante. UDB-ja dhe Sigurimi i Shtetit shqiptar angazhuan individë që kishin lidhje familjare ose akademike me emigracionin për të raportuar mbi aktivitetet politike, takimet e diasporës dhe financimet që mbështetnin iniciativat kombëtare. Shumë prej tyre u prezantuan si “bashkëpunëtorë të besueshëm” të komunitetit, por në të vërtetë shërbenin dy shërbimeve njëkohësisht.

Shembuj konkretë përfshijnë studentë shqiptarë në universitete amerikane në vitet ’60–’70, të cilët fillimisht u rekrutuan për të mbikëqyrur organizatat studentore dhe aktivitetet patriotike, por disa prej tyre zhvilluan kontakte të fshehta me përfaqësues të komuniteteve shqiptare, duke ndihmuar në ruajtjen e integritetit të organizatave dhe shpëtimin e individëve të rrezikuar nga shërbimet sekrete. Në Gjermani dhe Francë, disa anëtarë të organizatave emigrante u zbuluan si agjentë të dyfishtë, duke krijuar përçarje dhe mosbesim në radhët e diasporës.

Fenomeni i agjentëve të dyfishtë shpjegon tensionin midis lojalitetit ndaj komunitetit dhe detyrës ndaj shërbimit sekret. Individët u përballën me dilema të përhershme: të vepronin për të mbrojtur bashkëkombësit dhe familjet, ose të përmbushnin urdhra që shpesh sillnin pasoja tragjike për të tjerët.

Duke kuptuar se ky fenomen kontribuoi në fragmentimin e diasporës shqiptare, atëherë gjërat mbeten më se të qarta. Mosbesimi, izolimi dhe kontrolli i fshehtë ndikuan në mënyrën se si komunitetet emigrante organizoheshin dhe bashkëpunonin. Shumë nga lidhjet e vjetra shkatërruan, ndërsa besimi u shndërrua në luks.

Agjentët e dyfishtë janë një simbol i tensionit midis lirisë së brendshme dhe kontrollit absolut të pushtetit. Ata tregojnë se njeriu shpesh duhet të balancohet midis dy botëve: një bote të dukshme, ku jeton në siguri dhe një bote të fshehtë të ndërgjegjes, ku vendimet e moralit përcaktojnë jo vetëm jetën e vetvetes, por edhe fatin e komunitetit.

Ky fenomen tregon se edhe larg shtëpisë dhe në diasporë, spiunazhi nuk është vetëm instrument pushteti, por një pasqyrë e kompleksitetit të shpirtit shqiptar në mes të presionit të jashtëm, frikës dhe nevojës për të ruajtur identitetin dhe dinjitetin.

DIASPORA DHE  UDBA

Në vitet ’60 dhe ’70, disa studentë dhe profesionistë shqiptarë që emigruan në SHBA, Gjermani dhe Francë u përballën me oferta për bashkëpunim nga shërbimet sekrete jugosllave dhe ato shqiptare. Një pjesë e tyre, duke u ndjerë të izoluar dhe të vetmuar larg atdheut, pranuan të shërbejnë si informatorë, shpesh nën pretekstin e ndihmës për vendin dhe komunitetin.

Një rast tipik ishte ai i një studenti shqiptar në Universitetin e Bostonit në SHBA. Ai u rekrutua fillimisht nga UDB-ja për të raportuar mbi aktivitetet e studentëve shqiptarë dhe lidhjet e tyre me organizatat patriotike. Por shumë shpejt ai u përfshi edhe në kontaktet me Sigurimin e Shtetit shqiptar, duke u bërë agjent i dyfishtë. Në veprimet e tij, ai shmangu arrestimin e disa bashkëkombësve, duke transmetuar informacion të kontrolluar dhe duke ruajtur fshehtësinë e organizatave. Dilema morale ishte e vazhdueshme: çdo raport mund të shkaktonte dënime, çdo heshtje mund të përkrahte rrezikun për të tjerët.

Në Gjermani, një grup profesionistësh shqiptarë u rekrutua nga UDB-ja për të monitoruar aktivitetet e organizatave emigrante në Frankfurt dhe Mynih. Ata raportonin mbi mbledhjet, financimet dhe kontaktet diplomatike, por disa prej tyre zhvilluan lidhje të fshehta me komunitetin shqiptar, duke shpëtuar individë nga inskenimet e shërbimeve sekrete. Një anëtar i grupit, duke u përballur me presionin, vendosi të sakrifikojë marrëdhëniet personale dhe mundësitë profesionale për të ruajtur integritetin e organizatës dhe jetën e bashkëkombësve.

Në Francë, disa intelektualë shqiptarë u rekrutuan për të raportuar mbi aktivitetet kulturore dhe politike të diasporës në Paris dhe Lyon. Ata u detyruan të përdornin letra të koduara, takime të fshehta dhe mesazhe të dyfishta për të shmangur dyshimin e autoriteteve dhe për të ruajtur besimin e komunitetit. Sakrificat e tyre përfshinin izolim social, humbje të mundësive profesionale dhe një barrë psikologjike të përhershme, por për shumë, ruajtja e dinjitetit dhe integritetit moral ishte fitore më e madhe se çdo karrierë apo përfitim material.

Ndikimi mbi komunitetin emigrant ishte i dyfishtë: ndërkohë që shërbimet sekrete krijuan tension dhe mosbesim në radhët e diasporës, ndërhyrja e fshehtë e disa agjentëve të dyfishtë shpëtoi shumë individë dhe ruajti funksionimin e organizatave patriotike. Ata mësuan të vepronin me kujdes, të ruanin sekretet dhe të mbështesin bashkëkombësit në mënyrë të fshehtë, duke krijuar një moral të veçantë të mbijetesës dhe të ndërgjegjes.

Psikologjikisht, ky fenomen tregonte tensionin midis lojalitetit ndaj komunitetit dhe presionit nga shërbimet sekrete. Sociologjikisht, ai shpjegonte fragmentimin e diasporës dhe krijimin e një atmosfere dyshimi të vazhdueshëm. Filozofikisht, historia e tyre ilustronte betejën e përhershme midis lirisë së brendshme dhe kontrollit të jashtëm, dhe fuqinë e ndërgjegjes njerëzore që mund të ruhet edhe nën presionin më të madh.

Këto raste specifike tregojnë se emigracioni shqiptar në SHBA dhe Evropë nuk ishte vetëm një rrugë për një jetë më të mirë, por edhe një terren ku u zhvillua një betejë e sofistikuar morale dhe politike, ku çdo vendim kishte ndikim mbi jetët dhe fatin e bashkëkombësve, duke lënë gjurmë të thella në historinë e diasporës shqiptare.

KODET, SHIFRAT DHE FSHESHIA – OPERACIONET E AGJENTURAVE KOMUNISTE NË PERËNDIM

Në kohën komuniste, agjenturat e Jugosllavisë (UDB, OZNA) dhe të Shqipërisë (Sigurimi i Shtetit) përdornin një gjuhë të sofistikuar të fshehtësisë, të bazuar mbi kode, shifra dhe simbole që mundësonin menaxhimin e rrjeteve agjenturore dhe kontrollin e informacionit, shpesh në mënyrë perfide dhe të padukshme.

Metodat kryesore të kodimit përfshinin:

Numrat dhe simbolet – çdo agjent, raport ose dokument kishte një kod unik që nuk lidhej drejtpërdrejt me emrin apo aktivitetin e individit. Për shembull, studentët shqiptarë që raportonin për aktivitetet patriotike në Beograd ose Frankfurt, identifikoheshin me numra të fshehtë dhe iniciale të koduara.

Shenjat e fshehta në letra dhe dokumente – letra të koduara përmes simbolikës të thjeshtë ose të komplikuar përdorej për të transmetuar informacion të rëndësishëm, pa përdorur fjalë të drejtpërdrejta që mund të zbuloheshin nga të tjerët.

Mesazhet verbale të koduara – gjatë takimeve të fshehta në apartamente ose kafene, agjentët përdornin shprehje të dukshme të përditshme që bartnin kuptim sekret për të treguar aktivitete ose për të paralajmëruar për rreziqe.

Në diasporën shqiptare në SHBA, Gjermani, Zvicër, Belgjikë etj., këto metoda u përdorën për të infiltruar organizatat emigrante dhe për të mbikëqyrur aktivitetet patriotike dhe kulturore. Agjentët e dyfishtë dhe informatorët e fshehtë përdornin këto kode për të raportuar mbi mbledhjet e komunitetit, financimet e organizatave, lidhjet diplomatike dhe diskutimet e aktiviteteve anti-komuniste.

Shembuj konkretë përfshijnë:

Studentë shqiptarë në Universitetin e Bostonit që dërgonin raporte të koduara mbi mbledhjet e shoqatave studentore shqiptare, duke përdorur numra dhe iniciale që vetëm UDB-ja ose Sigurimi mund t’i kuptonte.

Anëtarë të organizatave emigrante në Frankfurt dhe Paris që përdornin shenja dhe fjalë të fshehta për të paralajmëruar njëri-tjetrin për operacione të mundshme të shërbimeve sekrete.

Informatorë që përdornin letra të koduara dhe shifra për të transmetuar lajme mbi mbledhjet e diasporës në Zvicër, pa u zbuluar nga pjesëtarët e komunitetit.

Roli i këtyre kodeve dhe shifrave ishte strategjik: ato lejuan agjenturat të vepronin në mënyrë perfide dhe të fshehtë, duke ruajtur kontrollin mbi rrjetet dhe duke izoluar komunitetin emigrant. Por për individët shqiptarë që përdornin informacionin me ndërgjegje, ato ishin gjithashtu një mjet për të shpëtuar jetën e bashkëkombësve dhe për të mbrojtur organizatat patriotike nga represioni.

Gjithësesi se duhet një përgatitje e thellë profesionale të njohjeve të gjërave nga kjo sferë. Megjithatë, përdorimi i kodeve dhe shifrave krijonte një tension të vazhdueshëm, sepse çdo gabim mund të çonte në arrestim, deportim ose ndëshkim. Sociologjikisht, kjo metodë ndikonte në mënyrën se si komuniteti emigrant organizohej dhe bashkëpunonte, duke shkaktuar mosbesim, frikë dhe fragmentim të brendshëm. Filozofikisht, kodi dhe shifra simbolizonin lojën e fshehtë midis pushtetit dhe lirisë, një betejë për integritet dhe ndërgjegje, edhe larg atdheut.

Ky fenomen tregon qartë se spiunazhi nuk kishte kufij gjeografik dhe se, përtej kufijve, diaspora shqiptare ishte një terren i sofistikuar ku interesi politik, frika dhe morali njerëzor ndërvepronin në mënyrë dramatike.

Në vitet ’60 dhe ’70, disa individë shqiptarë në SHBA dhe Evropë u përballën me një realitet të rrezikshëm, ku çdo kontakt me komunitetin patriotik mund të shndërrohej në rrezik për jetën ose lirinë e tyre. Ata përdorën kode dhe shifra për të transmetuar informacion të fshehtë dhe për të ruajtur funksionimin e organizatave, shpesh duke rrezikuar karrierën dhe jetën personale.

Një rast i njohur është ai i studentit shqiptar në Boston, i cili punonte si agjent i dyfishtë. Ai përdorte shifra për të dërguar raporte mbi aktivitetet e organizatave studentore, duke paralajmëruar në të njëjtën kohë për mbledhje të rrezikshme që mund të çonin në arrestimin e kolegëve. Një mbledhje e organizuar për mbledhjen e fondeve për studentët e përndjekur nga regjimet komuniste u anulua vetëm falë një mesazhi të koduar që studenti arriti të dërgonte pa u zbuluar.

Në Gjermani, një grup profesionistësh shqiptarë përdorte një sistem të thjeshtë numrash dhe inicialesh për të identifikuar individët e rrezikuar dhe për të koordinuar ndihmën pa u zbuluar nga UDB-ja. Një rast dramatik ishte kur një profesor shqiptar, i cili ishte synuar nga UDB-ja për arrestim dhe deportim, u paralajmërua përmes një letre të koduar. Profesori arriti të shmangte kapjen, ndërsa agjentët shqiptarë brenda rrjetit jugosllav morën rrezikun e madh për të shpëtuar jetën e tij.

Në Zvicër, një intelektual shqiptar përdorte shifra dhe simbole të fshehta në mesazhet e tij për të paralajmëruar diasporën mbi lëvizjet e shërbimeve sekrete. Një takim i organizuar për të diskutuar strategjitë e diasporës për ndihmën e të persekutuarve në Shqipëri u shpëtua falë përdorimit të këtyre kodeve. Ai mori rrezikun e dyfishtë: çdo gabim mund të ekspozonte identitetin e tij dhe pjesëtarët e komunitetit, por vendosi të vepronte për të mbrojtur jetët dhe organizatat.

Ndikimi mbi komunitetin emigrant ishte i madh. Falë këtyre individëve, shumë organizata shqiptare në SHBA, Francë, Gjermani dhe Belgjikë arritën të mbijetojnë, të ruajnë funksionimin dhe të vazhdojnë aktivitetin patriotik, edhe nën presionin e vazhdueshëm të shërbimeve sekrete. Individët që përdornin kode dhe shifra u bënë heronj të fshehtë, duke treguar se edhe brenda errësirës së spiunazhit ekziston mundësia për integritet moral dhe sakrificë personale.

                                                ***

Ishte pranverë e vitit 1969,  sapo kisha nis punën si zyrtar I SDB republikane në Shkup, në sektorin për ndjekje të diplomatëve të huaj dhe atasheve ushtarak etj., morra një infor4macion nga zyra e analitikës, se atë kohë në qytetin e Frankfurtit, kur UDB-ja dhe Sigurimi i Shtetit shqiptar zhvilluan një operacion të koordinuar kundër komunitetit shqiptar emigrant. Objektivi ishte një grup intelektualësh dhe studentësh që po organizonin aktivitete kulturore dhe politike për të mbështetur bashkëkombësit e përndjekur në Shqipëri dhe Kosovë. Shërbimet sekrete kishin informacion të përbashkët dhe kishin planifikuar të arrestonin disa prej figurave kryesore, duke krijuar tension dhe panik në radhët e diasporës.

Madje edhe rreth disa aksioneve dhe kombinimeve të fshehta operative që ishin ndërmarrë nga agjentura shqiptare nga ambasada në Vien në krye me diplomatin Simeon…

…Grupi i agjentëve shqiptarë në diasporë, disa prej tyre të rekrutuar fillimisht nga UDB-ja, por tashmë veprues me ndërgjegje morale dhe kode të fshehta, kuptoi menjëherë rrezikun. Ata përdorën sistemin e kodimeve dhe shifrave që kishin ndërtuar gjatë viteve për të paralajmëruar bashkëkombësit: letra të koduara dërgoheshin në vende të ndryshme, takime të fshehta u organizuan në apartamente të ndryshme, dhe mesazhe verbale të koduara u transmetuan me kujdes për të shmangur zbulimin.

Në natën e aksionit, tensioni ishte i padurueshëm. Një nga studentët shqiptarë, duke përdorur shifra dhe simbolika të fshehta në një mesazh, paralajmëroi disa intelektualë që po udhëtonin drejt një mbledhjeje kritike. Ata ndryshuan itinerarin në mënyrë të fshehtë dhe takimi u zhvillua në një vend tjetër, duke shpëtuar jetën dhe lirinë e pjesëmarrësve.

Në të njëjtën kohë, një tjetër agjent përdori letër të koduar për të informuar një profesor shqiptar që ishte synim direkt i operacionit. Profesori arriti të shmangte arrestimin falë paralajmërimit, ndërsa agjenti mori rrezikun e dyfishtë: çdo hap i gabuar mund të sillte arrestimin e tij dhe ekspozimin e të tjerëve.

Kjo natë dramatike tregon qartë lojën e sofistikuar të dyfishtë, ku spiunazhi, kodet dhe shifrat nuk ishin thjesht instrument kontrolli, por edhe mjete për të ruajtur integritetin dhe jetën e bashkëkombësve. Individët shqiptarë që përdorën kodet vepronin me ndërgjegje, duke balancuar frikën, sakrificën dhe detyrën morale.

Psikologjikisht, ata përjetuan tension të pafund dhe barrë të thellë morale. Sociologjikisht, veprimet e tyre ruajtën kohezionin dhe funksionimin e komunitetit emigrant, duke shmangur përçarje dhe mosbesim. Filozofikisht, kjo ngjarje tregon se moraliteti dhe ndërgjegja mund të ekzistojnë edhe brenda labirintit të spiunazhit, dhe se sakrifica personale mund të shpëtojë jetët e të tjerëve dhe të ruajë shpresën e një komuniteti.

MJETET TEKNIKE TË ZBULIMIT DHE PËRGJIMIT NGA UDB-JA JUGOSLLAVE

Në periudhën e regjimeve komuniste, UDB-ja jugosllave zhvilloi një aparat të sofistikuar të spiunazhit dhe mbikëqyrjes, duke përdorur mjetet teknike më të avancuara të kohës për të monitoruar aktivitetin e shqiptarëve brenda Jugosllavisë dhe, veçanërisht, emigracionin në SHBA dhe Evropë Perëndimore. Për këto shërbime, informacioni nuk ishte thjesht pushtet; ai ishte një armë që mund të përcaktonte fatin e individëve dhe komuniteteve.

Mjetet kryesore teknike të përdorura nga UDB-ja përfshinin:

Pajisje përgjimi dhe mikrofonë të fshehur – UDB-ja vendoste pajisje në ambiente publike, zyre, apartamente dhe kafene ku zhvilloheshin mbledhjet e organizatave shqiptare. Në SHBA, operativët e UDB-së shpesh punonin përmes “bashkëpunëtorëve lokalë” ose agjentëve të dyfishtë për të instaluar mikrofonë të fshehur dhe regjistruar biseda të dyshimta.

Monitorimi i postës dhe dokumenteve – Shërbimet sekrete kishin rrjete të fshehta për të ndjekur korrespondencën e emigrantëve shqiptarë. Letra, faksimile, dhe më vonë, paketat postare, përdoreshin për të identifikuar rrjetet e diasporës dhe për të zbuluar aktivitetet politike.

Përdorimi i kodimeve dhe shifrave teknike – Për të shmangur zbulesën, UDB-ja përdorte sisteme të koduara për transmetimin e informacioneve në Beograd dhe në zyrat e tjera operative. Ky sistem ishte i ngjashëm me metodologjitë e kodimeve të përdorura nga shërbimet sekrete të bllokut lindor, dhe kërkonte njohuri të thella teknike nga operativët.

Mbikëqyrja telefonike dhe radiokomunikimet – Nëpërmjet pajisjeve të fshehta dhe interceptimeve të thirrjeve telefonike, UDB-ja identifikonte takimet, koordinimin dhe komunikimin e organizatave emigrante. Kjo metodë shpesh shkaktonte tension dhe mosbesim në komunitet, pasi çdo bisedë mund të ishte e dëgjuar.

Shembuj konkretë nga veprimtaria në SHBA:

Në vitet ’60–’70, një grup emigrantësh shqiptarë në Boston u monitorua përmes pajisjeve të fshehta dhe mesazheve të koduara. UDB-ja përpiqej të identifikonte individët më aktivë në organizatat kulturore dhe studentore, duke u përpjekur të ndikonte në vendimet e tyre politike.

Në New York dhe Detroit, disa apartamente të komunitetit shqiptar u vëzhguan në mënyrë diskrete nga agjentë të dyfishtë dhe operative të UDB-së, për të ndihmuar në mbledhjen e informacioneve mbi fonde dhe aktivitete të diasporës.

Letra dhe paketat postare shpesh sekuestroheshin dhe analizoheshin për të identifikuar rrjetet e bashkëpunimit dhe për të zbuluar lidhjet me Shqipërinë.

Ky kapitull ilustron se teknologjia dhe spiunazhi shkrihen me moralin dhe ndërgjegjen njerëzore, duke treguar se edhe në largësi, diaspora shqiptare ishte një terren i sofistikuar i betejës midis kontrollit dhe lirisë, frikës dhe guximit, survejimit dhe sakrificës.

                                         ***

Ishte një dimër i ftohtë i vitit 1972 në Boston. Një grup studentësh dhe intelektualësh shqiptarë po përgatitej për një mbledhje të fshehtë në apartamentin e një profesori, ku diskutohej për organizimin e ndihmës për të persekutuarit në Shqipëri dhe për koordinimin me diasporën në Gjermani. Pa e ditur ata, UDB-ja kishte instaluar pajisje të fshehta përgjimi në ndërtesë përmes një bashkëpunëtori lokal, dhe çdo lëvizje e tyre po monitorohej nga Beogradi.

Një nga studentët shqiptarë, i cili kishte qenë agjent i dyfishtë për disa vite, e kuptoi menjëherë rrezikun. Duke përdorur kode dhe shifra që grupi kishte ndërtuar më parë, ai dërgoi një mesazh të fshehtë për të paralajmëruar pjesëmarrësit për ndërrimin e vendit të mbledhjes. Mesazhi u transmetua nëpërmjet një letre të koduar, e cila dukej e zakonshme për dikë të jashtëm, por bartte informacion të qartë për ata që e dinin simbolikën.

Gjatë mbledhjes së planifikuar, një nga pjesëtarët vëzhgoi një aktivitet të dyshimtë jashtë ndërtesës: një makinë e panjohur po qëndronte përballë, dhe në dritaret e apartamentit dallohej një lëvizje e fshehtë pajisjes së përgjimit. Tensioni u rrit. Studentët kuptuan se çdo hap i gabuar mund të çonte në arrestim ose deportim.

Falë paralajmërimit të koduar, mbledhja u zhvendos në një vend tjetër në Boston, larg syve të UDB-së. Profesori dhe pjesëtarët kryesorë të grupit mbetën të sigurt, ndërsa pajisjet e përgjimit dhe survejimi i shërbimeve sekrete u bënë të padobishme për atë natë.

Ky aksion dramatik tregon qartë luftën e fshehtë midis spiunazhit dhe guximit moral. Individët shqiptarë që përdorën kodet dhe shifrat morën një vendim të guximshëm, duke sakrifikuar rehati personale dhe duke rrezikuar identitetin e tyre për të shpëtuar bashkëkombësit.

Të gjithë ata  të cilët ishin në këtë përfshirje, përjetuan tension të jashtëzakonshëm dhe barrë të përhershme, ndërsa sociologjikisht, veprimet e tyre ruajtën kohezionin dhe funksionimin e komunitetit emigrant shqiptar. Filozofikisht, kjo ngjarje është një ilustrim i fuqisë së moralitetit, ndërgjegjes dhe sakrificës në një botë ku çdo hap mund të shndërrohej në rrezik për jetën dhe lirinë.

DIASPORAT SHQIPTARE NË SHBA DHE EVROPË

1. Boston, SHBA – Viti 1970

Një grup studentësh shqiptarë po përgatiste një revistë kulturore për të promovuar gjuhën dhe historinë shqiptare ndër komunitetin emigrant. UDB-ja kishte vendosur pajisje përgjimi në zyrën ku përfundonte revista. Një student i rekrutuar fillimisht si informator, por tashmë i ndërgjegjshëm për moralin e veprimit, përdori kodet e fshehta për të paralajmëruar kolegët për mbledhjet e rëndësishme. Revistat u shpëtuan nga konfiskimi dhe takimet u zhvendosën pa u zbuluar, duke ruajtur funksionimin e organizatës dhe jetët e pjesëmarrësve.

2. Frankfurt, Gjermani – Viti 1972

Në një apartament të vogël, disa intelektualë shqiptarë po organizonin mbledhje të fshehta për ndihmën e të përndjekurve në Shqipëri. UDB-ja dhe Sigurimi i Shtetit kishin zhvilluar një operacion të koordinuar, duke monitoruar lëvizjet e grupit me pajisje të fshehta dhe agjentë të dyfishtë. Një nga pjesëtarët e grupit përdori shifra dhe simbole të fshehta për të paralajmëruar pjesëtarët e rrezikuar, duke zhvendosur mbledhjen në një vend tjetër dhe shpëtuar pjesëmarrësit nga arrestimi.

3. Paris, Francë – Viti 1974

Një profesor shqiptar që punonte me organizatat kulturore në Paris mori një sinjal të koduar përmes një letre të fshehtë, që paralajmëronte për infiltrimin e një agjenti të UDB-së. Ai dhe disa kolegë organizuan një takim emergjent të fshehtë në një vend tjetër, duke shmangur bisedat e mundshme të regjistruara dhe duke ruajtur planin e aktivitetit kulturor. Veprimi i tyre shpëtoi reputacionin e organizatës dhe jetën e disa emigrantëve aktivë.

4. Zvicër – Viti 1975

Në Gjenevë, një grup i vogël i intelektualëve shqiptarë po koordinonte aktivitete humanitare për familjet e përndjekura në Shqipëri. UDB-ja përdori teknologji të avancuar të përgjimit dhe monitorimit të postës për të identifikuar lidhjet e diasporës. Një agjent shqiptar i dyfishtë përdori sistemin e shifrave për të paralajmëruar pjesëtarët e grupit dhe për të shmangur kapjen e fondeve dhe dokumenteve të rëndësishme. Ky veprim shpëtoi organizatën nga shkatërrimi dhe ruajti besimin midis emigrantëve.

5. New York, SHBA – Viti 1976

Një grup organizatorësh shqiptarë në Brooklyn kishte planifikuar një mbledhje të madhe për të diskutuar aktivitete politike në lidhje me Kosovën. Një operativ i UDB-së, duke përdorur pajisje të fshehta dhe ndihmën e disa agjentëve lokalë, kishte vendosur të monitoronte ngjarjen. Një student shqiptar përdori kodin e njohur të grupit për të dërguar një mesazh urgjent për zhvendosjen e mbledhjes. Një reagim i shpejtë dhe i koordinuar shpëtoi pjesëmarrësit nga survejimi dhe rreziku i arrestimit.

Këto raste tregojnë një kronologji dramatike dhe historike të spiunazhit dhe reagimit të guximshëm të individëve shqiptarë. Ato ilustrojnë se:

UDB-ja dhe Sigurimi i Shtetit shqiptar vepronin në mënyrë të sofistikuar dhe perfide.

Individët shqiptarë shpesh përdornin kode, shifra dhe taktika të fshehta për të ruajtur organizatat dhe jetët e bashkëkombësve.

Tregimet nga Boston, Frankfurt, Paris, Zvicër dhe New York nuk janë thjesht kronika historike; ato janë pasqyra e një beteje të fshehtë midis pushtetit dhe ndërgjegjes. UDB-ja jugosllave dhe Sigurimi i Shtetit shqiptar përdornin të gjithë arsenalit e spiunazhit – pajisje përgjimi, kodime, shifra dhe agjentë të dyfishtë – për të kontrolluar, frikësuar dhe ndarë komunitetet shqiptare në diasporë.

Por, në këtë terren të errët, individët shqiptarë treguan se moraliteti dhe ndërgjegjja mund të jenë armë më të fuqishme se çdo pajisje teknike. Ata përdorën kodet dhe shifrat, jo vetëm si mjete mbijetese, por si vegla për të ruajtur jetët e bashkëkombësve, për të shpëtuar organizatat dhe për të mbrojtur integritetin e komunitetit. Çdo mesazh i koduar, çdo zhvendosje e fshehtë e mbledhjeve, çdo paralajmërim i dhënë në kohë ishte akt sakrifice dhe guximi moral, ku interesi personal shpesh bëhej i pavlerë përballë përgjegjësisë ndaj të tjerëve.

Janë rrëfime më vete të gjitha historitë e emigrantëve shqiptarë, e që mund të kuptohen edhe si mnjë  testament i fuqisë së ndërgjegjes: edhe brenda errësirës së kontrollit totalitar, shpirti i lirë dhe veprimi moral mund të jenë drita që udhëheq një komunitet të tërë drejt mbijetesës dhe dinjitetit.

ANALIZAT, ELABORATET DHE REFLEKSIONI FILOZOFIK NË SHËRBIMET SEKRETE

Në rrjetet agjenturore të kohës komuniste, UDB-ja jugosllave, OZNA dhe Sigurimi i Shtetit shqiptar vepronin jo thjesht si instrumente kontrolli, por si organizma komplekse të mbikëqyrjes, analizës dhe vlerësimit të informacionit. Çdo raport, çdo letër e koduar, çdo sinjal i vëzhguar nga agjentët e dyfishtë kalonte përmes një procesi rigoroz: grumbullimi i të dhënave, verifikimi i informacionit, elaborimi dhe analizimi i saj nga sektorët e veçantë operative.

Për shembull, një raport i UDB-së mbi aktivitetet e studentëve shqiptarë në Frankfurt ose Boston nuk ishte thjesht një dokument informativ. Ai përfshinte shifrimin e personave, analizën e rrjeteve të kontaktit, vlerësimin e rrezikut dhe parashikimin e veprimeve të mundshme. Në Beograd, këto raporte përdoreshin për të krijuar skema operative, duke përdorur mjete teknike të përgjimit, survejimit dhe kodimeve, ndërsa në Tiranë, Sigurimi i Shtetit analizonte informacionin për të identifikuar lidhjet e brendshme dhe ndikimin mbi emigracionin.

OZNA, që ishte një shërbim i hershëm jugosllav, përdorte metoda të ngjashme gjatë dekadave të para të regjimit, duke vendosur themelet për proceset e mbikëqyrjes dhe elaborimit të të dhënave. Analizat e saj ishin të strukturuara, por gjithmonë të mbështetura mbi tensionin moral dhe rreziqet njerëzore: çdo informacion përbënte potencialisht një fat të individëve të përfshirë.

Ky proces i komplikuar I elaborimit të informacionit tregon një paradoks të thellë: një botë e dominuar nga frika dhe kontrolli, ku çdo veprim i individit shndërrohej në të dhëna për analizë, ishte po aq një laborator moral. Agjentët, vlerësuesit dhe analistët nuk vepronin vetëm për pushtet; ata gjykonin, vlerësuan dhe shpesh vendosnin mbi fatin e të tjerëve, ndërsa individët që u përballën me këto rrjete spiunazhi duhej të ushtronin ndërgjegjen, guximin dhe mençurinë operative për të shpëtuar veten dhe komunitetin.

Shembuj konkretë historikë e ilustrojnë këtë:

Në vitet ’60, një raport i UDB-së për studentët shqiptarë në Boston përmbante jo vetëm emrat dhe aktivitete, por edhe vlerësimin e rrjeteve të ndikimit dhe riskut, duke përdorur shifra të fshehta dhe kode operative.

Në Tiranë, Sigurimi i Shtetit zhvillonte elaborate mbi emigrantët në Gjermani dhe Zvicër, duke kombinuar informacion të mbledhur nga agjentët e dyfishtë dhe postat e koduara. Analistët vlerësonin çdo veprim si një mundësi për kontroll, por edhe si një test të moralit dhe sakrificës njerëzore.

OZNA  e atëhershme, në vitet e hershme pas Luftës së Dytë Botërore grumbullonte të dhëna mbi shqiptarët në viset jugosllave dhe në Perëndim, duke përdorur vëzhgime, shenja të fshehta dhe informatorë të integruar, ndërsa çdo analizë kishte pasojat e saj mbi jetën dhe lirinë e individëve.

Ky proces teknik dhe analitik reflekton një dimension filozofik të spiunazhit: informacioni nuk është thjesht fuqi; ai është një provë e moralit, një betejë midis frikës dhe ndërgjegjes, një test i aftësisë për të vepruar drejt, edhe kur çdo veprim mund të ketë pasoja dramatike. Individët që përdorën kodet, shifrat dhe njohuritë operative për të shpëtuar bashkëkombësit e tyre, treguan se guXimi moral dhe sakrifica personale mund të triumfojnë mbi sofistikimin teknik të kontrollit totalitar.

Në këtë mënyrë, historia e UDB-së, OZNA-s dhe Sigurimit shqiptar nuk është thjesht një histori operative; është një reflektim mbi raportin midis pushtetit dhe ndërgjegjes, midis frikës dhe dinjitetit, ku çdo kod, çdo analizë dhe çdo elaborat dokumentonte jo vetëm aktivitetin spiun, por edhe betejën e përhershme të moralit njerëzor.

                                           ***

Ishte viti 1975, siç kam theksuar edhe më lartë,  në qytetin e Frankfurtit, një grup emigrantësh shqiptarë po përgatiste një takim të rëndësishëm për të diskutuar organizimin e ndihmës për të përndjekurit në Shqipëri dhe për koordinimin me diasporën në SHBA dhe Zvicër. UDB-ja, në bashkëpunim me Sigurimin e Shtetit shqiptar, kishte zhvilluar një operacion të sofistikuar spiunazhi, duke përdorur pajisje të fshehta përgjimi, monitorim të postës, agjentë të dyfishtë dhe analiza të detajuara operative.

Në Beograd, një sektor i veçantë i UDB-së kishte përgatitur një elaborat të detajuar, ku çdo informacion për grupin shqiptar përfshinte: rrjetet e kontaktit, shifrat operative, probabilitetin e zbulimit dhe parashikimin e veprimeve të mundshme të diasporës. Ky dokument, i koduar me simbole dhe shifra të sofistikuara, u dërgua në Tiranë, ku Sigurimi i Shtetit vlerësoi strategjitë dhe përgatiti veprimet e mundshme për arrestime dhe infiltrime.

Grupi shqiptar, i njohur me sistemin e kodeve dhe shifrave, e kuptoi menjëherë se çdo hap i gabuar mund të çonte në shkatërrimin e mbledhjes dhe arrestimin e pjesëmarrësve. Një nga pjesëtarët, i cili kishte përjetuar aksione të ngjashme më parë në Boston dhe Zvicër, përdori një mesazh të koduar urgjent, duke paralajmëruar pjesëtarët për zhvendosjen e takimit dhe për ruajtjen e dokumenteve.

Kur agjentët e UDB-së dhe Sigurimit hynë në zonë, ata gjetën apartamentin bosh, ndërsa mbledhja po zhvillohej në një vend tjetër, të fshehtë dhe të sigurt. Analiza operative që supozonte kapjen e grupit u bë e pavlefshme në sekonda. Individët shqiptarë kishin përdorur inteligjencën, kodet dhe moralin e tyre për të triumfuar mbi një rrjet teknik të sofistikuar.

Ky aksion dramatik final ilustron qartë betejën midis pushtetit dhe ndërgjegjes. Psikologjikisht, tensioni ishte maksimal, por guXimi moral dhe vendimet e mençura shpëtuan jetët dhe organizatat. Sociologjikisht, komuniteti shqiptar ruajti kohezionin dhe funksionimin, duke mos u frikësuar nga presioni i vazhdueshëm i shërbimeve sekrete. Filozofikisht, historia tregon se edhe në terrin më të sofistikuar të spiunazhit, morali, ndërgjegjja dhe sakrifica personale mund të triumfojnë mbi fuqinë teknike dhe terrorin institucional.

Në këtë mënyrë, kapitulli përfundon duke treguar se rrjetet agjenturore dhe teknikat operative nuk janë thjesht histori politike; ato janë edhe histori njerëzore të guximit, vendimeve morale dhe sakrificës. Çdo kod, çdo shifër, çdo analizë operative u shndërrua në provë të fuqisë së ndërgjegjes dhe integritetit brenda komuniteteve shqiptare në diasporë dhe brenda kufijve të Ballkanit.

… Veprimet agjenturore dhe të spiunazhit jugosllav, të UDB-së dhe KOS-it, madfje krahas tyre edhe ato të  Sigurimit të Shtetit, si dhe reagimet e guximshme të individëve shqiptarë brenda diasporës dhe në Ballkan. Përmes tregimeve dramatike nga Boston, Frankfurt, Paris, Zvicër dhe New York, kemi parë se spiunazhi nuk është thjesht një lojë fuqie apo instrument politik; ai është provë e moralit, ndërgjegjes dhe integritetit njerëzor.

Pushteti teknik, pra,  nuk mund të shkatërrojë shpirtin njerëzor. As UDB-ja, as OZNA, as Sigurimi i Shtetit nuk mundën të shndërrojnë frikën dhe kontrollin në dorë absolute; morali dhe ndërgjegjja shpesh triumfuan mbi sofistikimin e survejimit dhe analizës operative.