(Durrës, 17. 06. 2012) – Gruaja në atë kohë – Një ndër kapitujt më të palëvruar të etnokulturës shqiptare është ai i pozitës së gruas, jo “e modifikuar” nën ndikimin e filozofisë islame, por e trashëguar prej së lashti. Jemi mësuar të dëgjojmë që ilirët kanë pasë një mbretëreshë me emrin Teutë, kemi lexuar për tiparet e Olimbisë, nënës së Aleksandrit të Madh, bijë molosësh, por analiza të kësaj ane të jetës sociale të të parëvet tanë, të asaj kohe të largët, nuk kemi bërë. Në terminologjinë tonë, në vend të fjalës grua, përdoret fjala shoqe, e shoqja, fjalë e cila, në fakt, i vë në pozita të barabarta të 2 bashkëshortët, edhe gruan, edhe burrin. Ndonëse kjo fjalë thuhet se vjen nga latinishtja, latinët vetë, dhe as grekët, nuk e emërtojnë bashkëshorten si shoqe. Prapë, as nga ky këndvështrim, etnologët tanë nuk janë thelluar.
ODISEU ME PLIS!
__________________________
Te “Odiseja” ka një numër jo të vogël rastesh, ku mund të pikaset, ku mund të shikohet, se në ç’pozitë familjare e shoqërore gjendej gruaja e asaj kohe, dmth gruaja e kohës së para 30 shekujvet, e krahasueshme kjo me atë çfarë mund të gjendet edhe sot në jetën familjare e shoqërore të shqiptarëvet. “Shumë fisnikë, që janë pari e ujëdhesave fqinje/ Sami, Duliki dhe Zakintos, pyjesh të dendur veshur/ si dhe shokët e tyre që rrojnë në Itakën shkëmbore/ erdhën këtu dhe u shtruan dhe mëmën time e duan për grua/ Papo ajo e tërheq atë fill aqë sa mos këputet/ as të pranojë nuk do një martesë të tillë, t’urryer/ as t’hedhë poshtë kërkesën e tyre nuk mund.” (f.5, v.245-251).
Është thënë që tema kryesore e poemës antike “Odiseja” janë ravgimet e Uliksit, Odiseut, nëpër detra, që nga shembja e Trojës deri sa është kthyer në Itakë. Por, në të vërtetë, nuk është ashtu. Tema qendrore, jo për nga numri i vargjevet, por për nga rëndësia, është BESNIKËRIA E GRUAS, besnikëria e Penelopës, ndërsa i shoqi bridhte luftëravet dhe detravet. “Nuk i bën zemra besnike ta lërë shtëpinë; çdo ditë/ gdhihet e ngryset ajo atje brenda me dhimbjen në zemër/ duke u shkrirë në vaj e në lot.” (f.109, v.181-183).
ODISEU DHE PENELOPA
______________________________
Të njëjtën temë dhe të njëjtin qëndrim të gruas, kemi edhe te kënga e njohur e Ymeragë Ulqinit dhe e disa simotrave të asaj kënge në poezinë tonë epiko-lirike. Ymeraga është martuar, i vjen thirrja për të shkuar në luftë (si dhe Odiseut). Atje, nuk i dihet si mund të venë punët, prandaj masa e parë është, të lidhë një marrëveshje me nusen. Jo me prindët e nuses, por me nusen. Kjo ka shumë rëndësi të shihet. Nuk i thotë: Kaq kohë ke për të më pritur. Por e pyet: Sa do të më presësh? Kjo prapë ka rëndësi të kuptohet. Gruaja ka të drejtë të rimartohet, në qoftë se burri i saj i parë nuk kthehet: nga deti, nga lufta, nga kurbeti etj. Mirëpo, aty ka një moral. Gruaja ka me burrin e vet një marrëveshje. Atë marrëveshje, e cila në gjuhën tonë quhet BESË, ajo nuk e shkel. Në anë tjetër, burrat që duan të martohen, kanë cilësinë t’i ofrohen, t’i vijnë rrotull dhe të kërkojnë për t’u martuar me të, me qenë se nuk po i kthehet burri. Pikërisht këtu zhvillohet drama. Gruaja mban BESËN, mban fjalën e dhënë, pret burrin e parë, nuk dëshiron të martohet me asked tjetër, përveçse në u detyroftë. Shohim këtu që gruaja, femra, edhe në kohën e Penelopës, edhe më vonë, shumë më vonë, në kohën e nuses së Ymeragë Ulqinit, nuk paska qenë thjeshtë një objekt, me të cilin të mund të veprohet si të duan burrat, meshkujt. Ajo, përkundrazi, ka qenë subjekt, i cili kish një fushë veprimi të mirëcaktuar: bashkëshorte, bijë, nënë, zonjë shtëpie, dhe kjo fushë veprimi e femrës mbrohej me ligjet, të cilët askush nuk mund t’i shkelte. “Sa për tët ëmë, në qoftë se do përsëri të martohet/ pranë shtëpisë së prindit me emër sërish të kthehet/ dasmë të madhe atje do t’i bëjë ai.” (f.271, v.271-274). Pra, njëra mënyrë është kjo: Ajo është e lirë të kthehet në gjini. Por vetëm nëse dëshiron. Nëse nuk dëshiron, askush nuk mund ta detyrojë. Të njëjtën të dejtë e gëzon edhe sot gruaja shqiptare, kur mbetet pa burrë. Atë s’mund ta detyrojë askush të kthehet në shtëpinë e prindit, përveç kur e sheh vetë të nevojshme. Për të jatin, ndërkaq, nëse bija e tij është kthyer, nuk ka kurrfarë turpi. Ai mund ta martojë atë në një vend tjetër në mënyrë krejt normale.
_______________________________
SHIKONI FILMIN “ODISEU”, TE LUAJTUR NGA ARTISTI YNË BEKIM FEHMIU:
___________________________
Mirëpo, te “Odiseja”, nëse gruaja nuk dëshiron të kthehet në shtëpinë e prindit, ajo, pasi të ketë marrë vesh që burri i saj i parë nuk jeton më, mund të qëndrojë në shtëpinë e ish-burrit, të marrë aty një burrë tjetër dhe të rrojë me pasurinë, që i ka lënë bashkëshorti i parë, dhe me pajën që e ka prurë nga gjinia e vet, bashkë me djalin, që e ka me burrë të parë. “Dhe po të thanë se shkoi me të shumtët në botën e Territ/ kthehu n’atdhe e ndërtoji tyt eti një varr të shkëlqyer/ bëja varrimin me gjithë nderimet e larta që duhen/ gjej ti pastaj për tët ëmë një burrë të mirë e martoje.” (f.6, v.287-290). Në kohën tonë, ndër ne shqiptarët, gruaja nuk ka të drejtë të sjellë në shtëpinë e burrit të mëparshëm një burrë tjetër, por ka të drejtë “të lidhet me fëmijën” që e ka me atë burrë, me kusht që të mos e shkelë kurorën.
Bie në sy, midis tjerash, një element shumë domethënës, kur femra e asaj kohe gjendej përballë njerëzish që e lakmonin. Ajo, në të tillë raste, e mbulonte fytyrën me vello. Pra, ka ekzistuar velloja. “Napën e bukur të kokës lëshoi para fytyrës.” (f.7, v.328). Del këtu që, me gjithë të qenit subjekt, zot i vetëvetes, gruaja prapëseprapë duhej të ish e rezervuar në marrëdhëniet, sidomos me ata meshkuj që e shfaqnin hapur lakminë ndaj saj. Ndoshta është kjo dëshmi që, në trevat ku zhvillohen ngjarjet e “Odisesë”, matriarkati kish perenduar prej kohësh. Jo vetëm kaq, por Telemaku 20-vjeçar thotë kështu para grumbullit të mtonjësvet, përballë të cilëvet ndodhet në atë cast edhe e ëma, Penelopa: “Gratë le të heshtin, se burrave vetëm u bie detyra/ fjalën ta marrin kuvendeve; pra, ca më tepër më bie/ mua të flas, sepse unë këtu jam i zoti i shtëpisë.” (f.8, v.355-357).
Marrëdhënia, të themi juridike, midis gjinisë dhe bijës, mbetet natyrshëm e pranishme edhe pasi ajo të jetë martuar. Gjinisë, edhe pasi e ka martuar bijën, i ruhen disa të drejta e gjithashtu edhe disa detyrime. Kështu edhe në kohën tone te shqiptarët. Në rast se i vdes i shoqi, bija mund të kthehet në gjini, por merr me vete edhe pajën që i ka bërë i jati. Gjendur para të këtillë ligjesh, Telemaku, djali i Penelopës, thotë: “Mtonjës i bien më qafë pa dashjen e saj, nënës sime/ Por s’kanë zemër të flasin me atin e saj, Ikariun/ që do t’i falte së bijës një pajë të majme e grua/ do t’ia jepte atij që ai do të pëlqente më shumë.” (f.11, v.50-54). Kurse pak më poshtë Telemakut i del një tjetër pengesë: “Sikur ta largoj nënën time/ si mund t’i kthej Ikariut një pajë të tillë të madhe?” (f.12, v.130-132). Del që paja ka qenë aq e madhe, sa i biri i Odiseut, nipi i Ikariut, sado që derë aristokrate, as që ka mundësi t’ia kthejë gjyshdajës atë çka e ëma i ka prurë kur ka ardhur nuse te Odiseu. Është e qartë që shtresa më të ulëta, shtresa shtetasish të thjeshtë, pajat e nusevet i kanë më të vogla, por rëndësi ka legjislacioni, i cili gjithsesi mbetet thuajse i njëjtë ç’prej asaj kohe deri më sot.
Mtonjësit, pretendentët, përshkrimi i të cilëvet duhet thënë se përbën një zmadhim, një hiperbolizim artistik, me gjithë paturpësinë, prapëseprapë janë të detyruar t’u nënshtrohen ligjevet. Ata nuk mund të veprojnë pa humbur edhe Telemaku siç ka humbur i jati. Kurdisin plane, që, pas zhdukjes edhe të djalit, ta ndajnë krejt pasurinë e Odiseut. Por sërish nuk mund të mos “planifikojnë” që së paku pallati t’i mbetet Penelopës, me burrin që ajo do të zgjedhë. “Edhe gruas t’i lëmë pallatin/ për ta gëzuar ajo me atë që do zgjedhë për burrë.” (f.16, v.334-335). Nuk do harruar në krejt këtë situatë shprehja të zgjedhë. Gruaja ZGJEDH, merr KË DO AJO. Është subjekt veprimi. Nuk është send, nuk është plaçkë, që të mund ta marrë kush të jetë më i forti.
Do të ish, megjithkëtë, gabim të mendohej se në Antikitet, të gjitha gratë i gëzonin të drejtat ashtu siç paraqiten, kur flitet për klasën e skllavopronarëvet. Skllevërit, si meshkujt, si femrat, vetëkuptohet që, duke mos pasur lirinë nominale, nuk mund të gëzojnë as pjesë të asaj që s’e kanë. Në f. 22, v.154-155, ku Odiseu, Uliksi, rrëfen mbi bëmat e veta e të rrethuesvet të tjerë të Trojës, thuhet kështu: “Posa agoi, tërhoqëm anijet në bregun e detit/ që të ngarkonim me plaçkën dhe gratë belholla robina.”
Ndërsa robinat, të cilat mund të kenë qenë edhe aristokrate, janë thjeshtë robina, aristokratet e lira, në këtë rast, jo këto të krahut pellazgo-ilir, por ato helene, janë të prirura dhe madje në gjendje për të thurur edhe intriga. Klitemnestra e tradhton burrin, ndërsa ai gjendet në luftë, dhe, kur kthehet, i kurdis plane me të dashurin e vet…dhe e vret. Krijuesi i poemavet, dmth zëdhënësi i opinionit, është tërësisht kundër tradhtisë së gruas dhe gjithkështu tërësisht në anën e asaj që i qëndron besnike burrit. (Edhe shqiptarët e sotëm kanë të njëjtin mentalitet.) Në poemë thuhet: “Është më mirë të heqësh njëmijë të zeza…/ sesa…/ …kur të kthehesh… të biesh i vdekur/ nga gjakësi Egjist dhe gruaja jote tinzare.” (23, v.232-235).
Ndoshta do vënë re këtu, që Atridët, dmth helenët, kur largohen nga shtëpia, u vënë gravet të veta roje. Agamenoni porosit një këngëtar që t’i rrijë afër Klitemnestrës, në mënyrë që ajo të mos mund ta tradhtojë. “Një këngëtar Atridi, përpara se t’ikte në Trojë/ pat porositur të ruante sjelljet e gruas së tij.” (f.24, v.265-268). Për Penelopën, Odiseu nuk ka asnjë arsye t’i lërë as roje, as vëzhgues, sepse aty funksionon BESNIKËRIA BASHKËSHORTORE. As Ymeragë Ulqini s’ka nevojë t’i lërë nuses së vet vëzhgues. Kemi këtu, pa dyshim, një përballje të 2 moraleve. “Po ti mos prit, Odise, gjë të keqe nga gruaja jote/ është e mençur e bij’ e Ikariut, ka zemër të madhe.” (f.114, v.144-145). “Ime shoqe s’lejoi ta shihja fytyrën e djalit/ sytë e mi nuk i la ta gëzonin, i shojti përpara/ kohës…” (f.114, v.151-153). Kështu i thotë Agamemnoni (tashmë i vdekur) Odiseut, i cili ka mbërritur në Mbretërinë e Territ (si Danteja në Purgator a në Ferr).
Atëherë i lahej mikut krejt trupi
Megjithëse midis dokevet të Antikitetit dhe traditavet të kohës së sotme, siç po shohim, ka mjaft përkime, aq sa na mbushet mendja që këtu kemi të bëjmë thjeshtë me vazhdimësi, prapëseprapë, hasim në Antikitet edhe zakone të çuditshëm, të cilët sot nuk do të mund të zbatoheshin. Një nuse e re e shtëpisë mikpritëse i lanë trupin e mysafirit, ia lyen me vaj dhe ia vesh rrobat, sikur ai të ishte një fëmijë. “Lau ndërkaq Telemakun e bija më re e Nestorit/ nusja si yll, Polikastra. Pastaj, si mbaroi, e leu/ trupin e mikut me vaj dhe e veshi me zhgron e flokatë.” (f.28, v.463-464). Është ky një veprim, një element i mikpritjes, e mbase jo vetëm i mikpritjes, por i jetës së përditshme në familje, i cili do të kërkone trajtim më vete. Megjithatë, këtu vlen të përmendim një traditë të derivonshme, në ndonjë trevë edhe të sotme, të shqiptarëvet. Në çdo mbrëmje nusja u lanë këmbët burravet të shtëpisë dhe gravet më të moshuara. Kështu edhe mikut. Kur miku bëhet gati për të fjetur, nusja e shtëpisë, si rregull, nusja më e re, rrjedhimisht, më e bukura, afron një legen te vendi ku rri ulur miku, merr ibrikun me ujë të ngrohtë, sapunin në dorën e majtë, peshqirin mbi sup, ia heq mikut çorapet, ia pëvesh këmbëzat e pantallonavet dhe ia lanë këmbët deri te gjuri duke i fërkuar lehtë me duart e saja të njoma. Ne kemi menduar që ky rit është importuar te populli ynë prej Orientit, pas pushtimit të vendit tonë nga ana e osmanëvet. Por, kur lexojmë vargjet e pakmësipërm, dhe të tjerë, te “Odiseja”, na shkon natyrshëm mendja: Mos edhe ky zakon i yni është reminishencë e atyre traditave të largëta, kur nusja i lante mikut jo vetëm këmbët, por krejt trupin?
HELENA NE MES…
_________________________
* * *
Që nusja “më e bukur” e familjes i lanë këmbët mikut, dikur krejt trupin, është njëri aspekt. Aspekti tjetër, gruaja, e zonja e shtëpisë, i nxit miqtë që të hanë e të pinë, njësoj siç vepron edhe i zoti i shtëpisë. Helena, tashmë e kthyer te i shoqi, pasi Paridi, dashnori i saj, është vrarë, u flet kështu mysafirëvet, Telemakut dhe Athenës, e cila ka marrë pamjen e Mentorit: “Pra, ju uluni t’hani/…Dëgjoni ndërkohë/ një histiori që nuk ka si të mos ju pëlqejë.” (f.33, v.235-237). Dhe vazhdon të rrëfejë historira, ndërsa miqtë shijojnë ushqimin dhe pijen.
VIRGJËRIA
Antikiteti, ashtu siç ka besnikërinë bashkëshortore, siç ka lirinë e gruas në sjelljet e saja, pjesëmarrjen në mikpritje, njësoj si burrat, ka edhe virtytin e VIRGJËRISË. Vajza, sado që është e lirë me meshkujt, e ruan virgjërinë, deri sa të shkojë te shoku i saj i jetës, te bashkëshorti, me të cilin do të lindë fëmijët. Nausika, vajza e Ankilout, është shembulli më i bukur i një vajze, njëkohësisht krejt të lirë, por që virgjërinë nuk ia “dhuron” askujt tjetër, përveç atij, me të cilin do të vendosë për t’u martuar. “ashtu virgjëresha/ shquhej tani në mes grave të saja shërbëtore, e bukur.” (f.58, v.108-109). Virgjëria përmendet shumë herë në këtë vepër, dhe ajo, sidomos në ditët e sotme, do të meritonte trajtim shumë më të gjërë. Mirëpo, tash, ne nuk mund të ndalemi as këtu më gjatë se ç’u ndalëm.
Veshjet hyjnore
Kur është fjala për Nausikën, bijë feakësh, të cilët dihet se janë të etnitetit epirot, dmth ilir, na duket e rëndësishme të shprehim një mendim tonin të kahershëm lidhur me VESHJET e vajzavet e të gravet shqiptare. Gratë dhe vajzat shqiptare kanë, gjegjësisht, kanë pasur, veshje shumë të lashta. Këtë e kanë konstatuar etnologët njëzëri. Duhen lënë mënjanë vetëm një pjesë e veshjevet, që janë shprehje e ndikimit prej Pushtimit 5-shekullor Osman. Veshjet e tjera, ato, pra, që konsiderohen TË LASHTA dhe që janë ruajtur në një numër jo të vogël variantesh, mendojmë ne, e kanë një shkak pse kanë pamje e forma të tilla.
.jpg)
NAUSIKA NE MES…
____________________________
Në vargun 101, f.58, shohim se si Nausika i këndon perëndeshës Artemidë: “Dhe Nausika llërëbardha ia mori një kënge të ëmbël/ si harkshigjeta hyjneshë Artemida vrapon nëpër male.” (f.58, v.100-101). Ndërsa, kur Odiseu, Uliksi, e shikon Nausikën, ai i thotë: “Më shëmbëllen si bijë e Zeusit të madh Artemida.” (f.59, v.151). Sigurisht që nuk është e rastit që edhe të kënduarit e saj, edhe pamja, lidhen pikërisht me Artemidën.
Të gjitha veshjet e gravet e të vajzavet shqiptare, ato që konsiderohen TË LASHTA dhe që janë ruajtur në një numër jo të vogël variantesh, mendojmë ne, e kanë një shak pse janë të tilla. Duam të themi, format e atyre veshjeve mund të kenë lidhje me besimin tonë të hershëm politeist, kur perenditë, pra, edhe perëndeshat, përfytyroheshin si njerëz. Duke i përfytyruar perëndeshat si gra, është afërmedsh që femrat ilire të kenë dëshiruar t’u ngjajnë atyre. Kështu, veshja e vajzavet dhe e gravet në Malësi të Gjakovës dhe në fshatrat e Rrafshit të Dukagjinit, por sidomos veshja e gravet të Mirditës, ngjajnë habitshëm me pamjen e Artemidës që e hasim nëpër skulptura. Veshja e nusevet të Shestanit ngjan me pamjet e hyjneshës Afërditë. Është detyrë e etnologëvet të hulumtojnë me cilën perëndeshë ngjajnë: Malësorja me xhubletë e Malësisë së Madhe, veshja e gravet të Opojës, veshja e Leskoviut, e Devollit, e Përmetit, e Gorë-Oparit, e gravet të Sulit apo e zadrimorevet. Është detyrë, pra, e etnologëvet t’i studiojnë këto gjëra.
Shokë jete
Pozitën e gruas, si një subjekt shumë i rëndësishëm në familjen e kohës së Antikitetit, njëkohësisht edhe idealin e asaj kohe lidhur me familjen, i shohim në këta vargje, ku Odiseu i uron Nausikës lumturi në jetë: “Sa dëshiron zemra jote, t’i dhënshin hyjnitë qiellore/ burrë, shtëpi e mes jush një pajtim të bekuar mendimesh/ S’ka asnjë gjë më të lartë e të bukur mes burrit e gruas/ se kur ata qeverisin shtëpinë të dy në një mendje.” (f.59, v.179-182). Jo, se i njëjti ideal nuk kultivohet edhe në popuj të tjerë. Njerëzimi ka mijëra vjet që i ka krijuar modelet e mbarëvajtjes në familje. Por në jetën e shqiptarëvet kjo është në mënyrë të veçantë e theksuar. Burri e gruaja duhet të shkojnë mirë njëri me tjetrin. Gruaja ka rëndësi të madhe në mbarëvajtjen e krejt e familjes. Në mentalitetin e hershëm të shqiptarit, ajo nuk ka qenë kurrë skllave, por ka qenë shoqe jete, prandaj, siç e thamë edhe më pare, edhe i thonë: e shoqja. Janë krejt tjetër gjë shkeljet dhe devijimet nga ai mentalitet, aq i hershëm ndër ne.
E zonja e vetes
Duke u përgatitur për të qenë, jo skllave, por shoqe jete, femra shqiptare është tradicionalisht e lirë që në kohën e vajzërisë. Ajo e zgjedh burrin e ardhshëm, ajo edhe e refuzon atë djalë, me të cilin s’ia merr mendja se do të mund të shkojë mirë. Kështu edhe Nausika: “Kjo asnjëherë s’ka dashur t’ia dijë/ për aqë trima të zgjedhur feakas q’e kanë kërkuar.” (f.61, v.282-283). Vajza shqiptare është vërtet e lirë të zgjedhë midis burravet, por ajo nuk i lejon vetes të shkelë normat e moralit. Ajo është e lirë të zgjedhë, por, për t’u martuar kërkohet doemos edhe pëlqimi i prindëvet. Nausika thotë kështu: “Nuk do t’ia falja as unë çdo vajze një sjellje të tillë/ kundër dëshirës së t’et e të s’ëmës, të bridhte me burra/ poshtë e përpjetë, pa pritur të bënte martesë të hapët.” (f.61, v.285-287).
ARTEMIDA
______________________________
Nënë-zonja
Ka te “Odiseja” një pasazh interesant, ku rëndësia e gruas në një familje merr përmasa vërtet të admirueshme. I panjohuri, në këtë rast Odiseu, Uliksi, nëse dëshiron të gëzojë mikpritjen e familjes, duhet t’i paraqitet së pari të zonjës së shtëpisë, jo të zotit të shtëpisë. “Duart lëshoja sime ëme në gjunjë/ po dëshirove t’agojë e gëzuar dhe shpejt ajo ditë.” (Dita e kthimit të tij në atdhe.) (f.62, v.308-309). Kështu e këshillon Nausika të sapoardhurin. Te ne shqiptarët nuk është ruajtur mirëfilli një traditë e këtillë, e cila, pa dyshim, reflekton kohët e hershme të matriarkatit, por lavdërimet që shpreh miku ndaj zonjës së shtëpisë nuk mungojnë. E zonja e shtëpisë vjen në dhomën, ku është vendosur miku, i uron atij mirseardhjen, e pyet për shëndetin, për bashkëshorten, për fëmijët, dhe largohet për të përgatitur qerasjet e, në rast se duhet, edhe drekën apo darkën. Miku lëvdon gjellët, lëvdon të mirat që i ka tryeza, kërkon që të mos bëhen shpenzime për të, ndërsa në popullin tonë ekziston një thënie: Aty ku ka një grua të mirë, ka një familje të mirë.
Por ka në folklorin tonë një dukuri që duhet shënuar. Në shumicën e këngëvet lirike, por sidomos atyre liriko-epike, që quhen balada, kryepersonazhi, kur ka ndonjë dilemë a ndonjë nevojë për këshillë, i drejtohet nënës. Nuk i drejtohet babait. Nëna është ajo që e udhëheq djalin në jetë.
Alkinou, që është prijësi i feakëvet epirotë, ka një nderim të veçantë për gruan e vet. “Ai e nderonte (Aretën) sa mund të nderohet/ sot nëpër botë një grua që rron nën pushtetin e burrit.” (f.64, v.67-68). Është e njëjta etikë si edhe sot ndër shqiptarët. Gruaja nominalisht quhet nën pushtetin e burrit, por çdo kryefamiljar serioz, respektin ndaj bashkëshortes, nënës së fëmijëvet, e ka pjesë të edukatës dhe të sjelljes së vet.
Jetë me punë
Gratë feakase nuk rrojnë pa punë. Nuk janë të atilla që duhet t’i mbajnë burrat me bukë. Ato, krejt natyrshëm, bëjnë punë që u përshtaten femravet: “Ashtu si shkëlqejnë feakët/ në të drejtuar anijet, ia thonë edhe gratë e tyre/ në mjeshtrinë e endjes; atyre hyjnesha Athenë/ falur u ka gjykimin e ndritur dhe duart e shkathta.” (f.65, v.108-111) Nuk ka në asnjë vend përshkrim apo gjurmë të keqtrajtimit të femrës. Në të gjithë poemën ka vetëm paraqitje të femrës me dinjitetin që i takon, si pjesëtare shumë e vlerësuar e familjes dhe e shoqërisë.
Të tilla janë jo vetëm gratë e feakasvet, por edhe ato të helenëvet, deri edhe vetë Helena, për të cilën dihet se ka mbi vete shkelje të rënda të moralit. Edhe ajo, bisedon, tregon ngjarje nga të Trojës, punon si gratë e feakëvet dhe sillet krejt normalisht dhe lirshëm. “Ishte kanistra që vari Filoja përpara Helenës/ plot me shtëllunga prej leshi të hollë e të lëmuar, ku shtrihej/ furka përsipër pështjellë me fije prej leshi të purpurt.” (f.95, v.131-133). Është për t’u habitur pse Klitemnestrën poeti e gjykon aq rëndë, ndërsa te Helena nuk vë re asgjë të keqe.
Te kroi i fshatit
Vashat feakase, si edhe personazhet e shumtë të folklorit tonë, po edhe të letërsisë artistike me autor të cilësuar (De Rada, Lasgushi), shkojnë te burimi për të mbushur ujë. Kujtojmë 2 vargje nga folklori shqiptar: “Ulu, mal, të dale hëna/ të na shkojnë vashat për ujë.” Krahasojmë me vargjet e “Odisesë”: “Sa u afruan, takuan një vashë tek ish duke mbushur/ ujë me stomnë atje ku buronte kristal Artakia.” (f.96, v.105-106).
KUVENDI
Traditën e KUVENDIT, dmth institucionin e të mbledhurit të banorëvet apo prijësvet, për të shtruar, diskutuar e marrë vendime të përbashkët, shqiptarët e kanë të trashëguar dhe të praktikuar shekull pas shekulli. Edhe te “Odiseja” institucioni i kuvendit është rregullisht i pranishëm. “Llënkthi ai porositi të gjithë kasnecët zëhollë/ lajmin për mbledhje kuvendi t’u japin akejve flokgjatë.” (f.10, v.6-7). Kjo ndodh në Itakë. Kuvendin e thërret Telemaku. Edhe feakët kanë të njëjtën traditë. Në vargjet që flasin për këtë institucion shikohen njëra pas tjetrës rregullat që zotërojnë në të tillë tubime dhe janë mirëfilli të ngjashme me rregullat e të njëjtit institucion midis shqiptarëvet. “Radhën e kishte tani Alkinou: u ngrit dhe foli.” (f.112, v.147). Pra, edhe vetë kryesuesi i kuvendit u nënshtrohet rregullavet dhe i zbaton ato, deri edhe në radhën e të folurit.
Qeniet që nuk e kanë institucionin e kuvendit, konsiderohen ndryshe nga ç’janë njerëzit, që e kanë atë institucion. Deri këtu arrin puna. Psh për qiklopët thuhet kështu: “S’kanë një vend ku të mbledhin kuvendin dhe ligje nuk njohin.” (f.84, v.112). Është kjo një shenjë e mungesës së plotë të qytetërimit. S’është puna se cilësohen si të tillë qiklopët, por se institucioni i kuvendit dhe pasja e ligjevet përdoret si masë krahasuese për të treguar një shkallë zhvillimi apo jozhvillimi.
SHQIPONJAT
Na tërheq vëmendjen, në një vend, rasti kur Zeusi, pasi ka pranuar lutjen e Telemakut, që të marrë masa ndaj njerëzvet që i bien më qafë nënës së tij, nis 2 shqiponja në shenjë paralajmërimi që mëtonjësit e paskrupuj do ta pësonin keq. Po i shënojmë këtu të gjithë vargjet, në mënyrë që të mund të shihet apo kuptohet simbolika e tyre. “Zeusi zëmadhi i nisi/ shpejt fluturim dy shqiponja nga maja e malit të lartë/ që e lëshuan pak veten të endet pas frymës së erës/ pranë shoshoqes siç ishin, me krahët e tyre të shtrirë/ E kur arritën në mes të kuvendit ku bëhej potere/ fort rrahën krahët e tyre dhe erdhën përqark disa herë/ duke lëshuar mbi gjithë ato kokë vështrime ogurzeza/ Pasi gërvishtën fytyrat e qafat e tyre me thonj/ morën ato nga e djathta, kaluan qytetin e ikën.” (f.13, v.146-154).
ZEUSI DHE SHQIPONJA…
___________________________________
Janë vargje që kërkojnë komente më vete. Ne këtu po mjaftohemi vetëm me disa pyetje shoqëruar me ndonjë konstatim gati hamendësor. Pse 2 shqiponja? A duhet vënë re ç’pamje kanë ato, kur afrohen pranë njëra-tjetrës? Mos marrin ashtu pamjen e shqiponjës 2-krerëshe, trashëguar më vonë prej shumë popujsh si shenjë heraldike, por gjithmonë nëpërmjet nesh? Në Itakë po shkelen disa norma. Shqiponjat dërgohen nga Zeusi, për të tërhequr vëmendjen: Mos veproni kështu! A mund të përbëjë ketu kjo një lidhje nënkuptuese me një flamur? Me një flamur, i cili në faqet e veta ka 2 shqiponja të stilizuara, të cilat na japin pamjen e një shqiponje të vetme me 2 krerë? E themi këtë, sepse flamuri, në thelbin e vet, s’është tjetër, veçse një paralajmërim për kundërshtarin. Paralajmërim, por edhe kërcënim, gjë që shprehet këtu me gërvishtjen e fytyravet e të qafavet të atyre që kanë guxuar me shkelë mbi parimet e moralit. E gjithë kjo ndoshta do të mund të na çonte ne shqiptarëve deri te zbulimi i rrënjëvet shumë të hershme, mitologjike, të flamurit tonë, përpjekje, të cilën, midis tjerëvet, e ka bërë edhe studiuesi Jaho Brahaj. Jo vetëm rrënjët e flamurit, por rrënjët e krejt lidhjevet tona me perenditë e Antikitetit, të lidhjevet tona me vetë Zeusin si kryeperendi, dhe më tej, dmth më gjërë e më thellë, të lidhjevet tona me krejt mitologjinë, e cila, joshkencërisht, është propaganduar dhe vazhdon të propagandohet si një pasuri kulturore ekskluzivisht greke.
___________________________
KULTURA PELLAZGO-SHQIPTARE!
_______________________________
Fund, në emër të një fillimi
Një pyetje tjetër, që s’është e parëndësishme, e që as homerologët në veçanti, as ballkanologët në tërësi, nuk e kanë vështruar, është kjo: Përse perenditë përcaktuan pikërisht feakët si shpëtimtarë të Odiseut? Studiuesi gjerman Karl Shukard (Karl Schuchardt) shikon te Odiseu ilirin e vërtetë (f.140). Gjeografi romak Pompon Mela thotë se feakët ishin ilirë (f.137). Komentuesi i “Odisesë” Andre Varfi e, sigurisht edhe përkthyesi Spiro Çomora, mendojnë që toponimi Shkerie, ruajtur deri sot në trevën e Përmetit dhe Leskovikut, mund të jetë trashëguese e Shkerisë homerike (f.137).
Ekziston një teori, e cila thotë që grekët e vjetër as që kanë ekzistuar, që gjuha e sotme greke nuk ka asgjë të përbashkët me “të quajturën” greqishte e vjetër, siç thonë ithtarët e kësaj teorie, që këtë gjuhë e kanë krijuar priftërinjtë dhe që grekët e sotëm janë një sajim artificial e hiç më tepër. Kjo teori nuk u qëndron analizavet shkencore. Është e vërtetë historike që, në këto hapësira pellazgo-ilire, ndoshta në shekujt XV ose XIV p.e.s, ka ardhur një popullsi jopellazge, gjegjësisht, joilire, por gjithsesi indoevropiane. Diku rreth shekullit XII p.e.s, në kohën e Atridëvet, përfaqësues i të cilëvet është Agamemnoni, kjo popullsi është tashmë e formësuar si etnitet dhe është në gjendje të luajë politikën e vet në hapësirat midis Gadishullit të Pellazgo-Ilirisë dhe Azisë Vogël. Është aq në gjendje të zhvillojë një politikë të vetën, sa ia del të tërheqë në anën e vet edhe të atillë personazhe, siç janë ODISEU dhe AKILI, të cilët, pas të gjithë shenjave, nuk janë Atridë, nuk janë teukër, nuk janë helenë. Ata, sipas të gjitha dëshmive që na i ofrojnë dijet që i kemi në dispozicion, kanë qenë 2 të atillë pjesëtarë të etnitetit pellazgo-ilir, të cilët, ndonëse me vështirësi, janë vënë në shërbim të politikës së Atridëvet, janë shndërruar, pra, në RENEGATË, dhe janë bërë ashtu protagonistë, jo vetëm në shembjen e Trojës, por protagonistë në shkatërrimin e një qytetërimi nga më madhorët gjithnjerëzorë. Pikërisht kjo “është harruar” të thuhet në literaturën shumëvëllimëshe të homerologjisë.
Poemat homerike nuk i kanë krijuar helenët. Ato i ka krijuar populli pellazgo-ilir, gjegjësisht, ajo pjesë e të cilit, pas rrënimit të Trojës, ka rënë nën epërsinë, nën sipërinë e helenëvet, dhe, me ato poema, ka vajtuar kohët e veta të lavdishme. Ka vajtuar kohët e lavdishme, duke nxjerrë në mënyrën më të shkëlqyer shkaqet dhe shkaktarët e krejt asaj katastrofe. Meritën që poemat homerike kanë mbijetuar dhe kanë arritur deri në shekujt tanë, e kanë helenët, të cilët, në shekullin VIII p.e.s. arritën t’i shkruajnë këto poema, natyrisht, në gjuhën e tyre.
* * *
Sigurisht, ne nuk mund t’i pranojmë pikëpamjet raciste të z.Dimitris Epikuris, i cili thotë që grekët e sotëm, meqë nuk janë më ata të parët, meqë janë të përzjerë me shqiptarë, sllavë, vllehë etj., nuk mund të qytetërohen, nuk mund të zhvillohen dhe nuk mund të bëjnë shtet asnjëherë. Sipas kësaj pikëpamjeje, as amerikanët në SHBA nuk mundkan të qytetërohen, nuk mundkan të zhvillohen dhe nuk mundkan të bëjnë shtet, meqë edhe ata janë një popull i përzjerë, madje më shumë se grekët. Pikëpamja jonë është që jo vetëm grekët e sotëm, por edhe helenët e hershëm, siç e dëshmon midis tjerash edhe kjo poemë, janë rezultat i një përzjerjeje të etnivet, me bazë sidomos pellazgo-ilire, dhe pikërisht si të tillë ata edhe e zhvilluan qytetërimin e vet, qytetërim, i cili bëri epokë në mijëvjeçarin para erës sonë, dhe si i tillë, la gjurmë jo thjeshtë greke, jo thjeshtë helene, por pellazgo-helene, gjegjësisht iliro-helene. Në kohën e sotme, kultura greke, qytetërimi grek, ekonomia greke, mjafton ta kuptojnë që në përbërjen e tyre e kanë këtë përzjerje dhe se, si pasojë, ata duhet ta vlerësojnë pozitivisht atë përzjerje. Ta vlerësojnë pozitivisht, duke krijuar marrëdhënie të ngushta bashkë- origjinase pikërisht me shqiptarët, që gjithsesi mbeten substrat i tyre. Ne, ndërkaq, kemi detyrë të punojmë shumë për të inicuar REMONTIN e krejt asaj çka është thënë deri tash në ballkanologji. Që të sendërtohet kjo, shqiptarët e kanë më se të ngutshme të krijojnë Universitetin e Ballkanistikës, me emrin e tij më të përshtatshëm e më domethënës, madje më sfidues, “Konstantini i Madh”.
– FUND –
_______________________________
(ILUSTRIMET I PËRGATITI KRYREDAKTORI I PASHTRIKU.ORG)
