Pashtriku.org, 15. 06. 2015 – (Shënimet e shkrimtarit Eckermann gjatë takimeve me shkrimtarin Goethe) – Libri i parë dhe i dytë (1823) – /Vajmar, e martë, 10 qershor 1823/ – Kam disa ditë këtu, por sot, së pari, po takohem me Gëten. Më pritën me shumë përzemërsi, ndërsa po të flas për mbresën që më la Gëtja, duhet të them se këtë ditë e quaj ndër më të lumturat e jetës sime. Që mbrëmë, kur pyeta me shkrim se kur kam leje të takohem me të, ai m’u përgjigj se është gati të më presë sot në mesditë. Dhe ja, në orën e caktuar, u gjenda para derës së shtëpisë së tij, ku po më priste shërbëtori që do të më përcillte lart. Brendia e shtëpisë më la mbresat më të këndshme, asnjë shkëlqim; çdo gjë fare e thjeshtë dhe me shije, riprodhimet e shtatoreve artistike përgjatë shkallëve dëshmonin ndjeshmërinë e të zotit të shtëpisë për artet plastike dhe lashtësinë greke. Poshtë, në katin e parë, disa gra venin e vinin duke bërë punët. U duk edhe një nga djemtë e bukur të Otilias[1], që erdhi drejt meje duke më vështruar plot besim me sytë e tij të mëdhenj.
Pasi sodita kështu për një copë herë, u ngjita në katin e sipërm së bashku me shërbëtorin fjalëmadh. Ai hapi derën e një dhome, në pragun e së cilës ishte shkruar “salve”, shenja e mirëpritjes. Përmes saj më çoi në një dhomë tjetër, disi më të madhe dhe m’u lut të prisja sa të lajmëronte për ardhjen time. Ajri aty ishte i freskët dhe i pastër, dyshemeja ishte e shtruar me qilim, një divan i kuq dhe karrige po të tilla i jepnin dhomës një pamje të qeshur e të gëzuar; një piano në qoshe, nëpër mure vizatime dhe tablo me përmbajtje dhe madhësi të ndryshme.
Johann Wolfgang von Goethe (1749 – 1832) dhe Johann Peter Eckermann (1792 – 1854)
Nga dera e hapur dukej edhe një dhomë tjetër, po ashtu e mbushur me tablo, përmes së cilës kaloi shërbëtori që të lajmëronte për mua.
Nuk vonoi dhe u duk Gëtja, me xhaketë të kaltër dhe me këpucë. Ç’pamje madhështore! Unë shtanga. Por ai më nxori sakaq nga kjo gjendje me disa fjalë të ëmbla e miqësore. U ulëm në divan. Isha kaq i turbulluar nga lumturia që po e shihja dhe që po i rrija pranë, sa pothuajse nuk flisja dot.
Ai filloi menjëherë të flasë për dorëshkrimin tim.
– Tani sikur po kthehem nga takimi me ju. Tërë mëngjesin kam lexuar punimin tuaj dhe mund të them që ai flet vetë dhe nuk ka nevojë për rekomandim.
Pastaj ai tha fjalë të mira për qartësinë e shtjellimit, për zhvillimin e rrjedhshëm të mendimit dhe shtoi se gjithçka aty ishte menduar mirë dhe kishte një themel të shëndoshë.
– Dua ta shikoj sa më parë të shtypur, – shtoi ai, – sot me korrier do t’i çoj një letër Kotit, ndërsa nesër do ta nis edhe vetë dorëshkrimin me postë.
E falënderova me fjalë dhe me vështrim.
Pastaj zumë të flisnim për udhëtimin tim të mëtejshëm. I thashë se qëllimi im ishte të shkoja në krahinën e Rinit, të gjeja atje një cep të qetë dhe të punoja ndonjë gjë të re. Por më përpara ma kishte qejfi të shkoja në Jenë dhe të prisja atje përgjigjen e zotit fon Kot.
Gëtja më pyeti në kisha të njohur në Jenë dhe unë iu përgjigja se kisha shpresë të paraqitesha te zoti fon Knebej. Atëherë ai premtoi të më jepte një letër që të më prisnin sa më mirë.
– Shumë mirë po të qëndroni në Jenë, – tha ai, – do të jemi afër njëri-tjetrit dhe mund të shihemi e të këmbejmë letra, po të jetë nevoja.
Qëndruam gjatë së bashku në një gjendje shpirtërore të qetë e miqësore. Gjunjët e mi preknin gjunjët e tij dhe harroja fjalët që doja të thosha e nuk ngopesha së pari fytyrën e tij energjike, zeshkane e plot rrudha. E sa shprehëse çdo rrudhë! Dhe ç’mirësi fisnike, ç’forcë, ç’qetësi dhe ç’madhështi kishte krejt figura e tij! Ai fliste ngadalë edhe shkoqur, sikundër e përfytyron njeriu të flasë një monark plak. E ndieja që ai mbështetej në vetvete dhe qëndronte më lart se çdo lavdërim apo përgojim njerëzor. S’e përshkruaj dot sa mirë ndjehesha pranë tij; po ngjëroja paqen e qetësinë që provon njeriu kur pas mundimesh të mëdha dhe shpresash të gjata sheh më së fundi t’i realizohen dëshirat më të zjarrta.
Teksa ra fjala për letrën time, ai më dha të drejtë kur thashë se në qoftë se dikush arrin të trajtojë me qartësi njëargument, është në gjendje të trajtojë në këtë mënyrë edhe shumë të tjera.
– Nuk e di si ta shpjegoj, – shtoi befas ai, – por, kur po i shkruaja këto ditë disa miqve të mirë në Berlin, padashur më shkoi mendja te ju.
Dhe, ndërkaq, buzëqeshi lehtë e miqësisht. Pastaj më këshilloi vendet që duhet të shihja në Vajmar, për çka do t’i lutej sekretarit të tij, zotit Krojter, të më shoqëronte. Por, para së gjithash, unë duhej të shfrytëzoja rastin dhe të vizitoja teatrin. Më tej më pyeti ku kisha zënë vend, sepse donte të takohej përsëri me mua dhe do të më dërgonte njeri kur të kishte një orë të volitshme.
U ndamë si miq. Unë isha jashtëzakonisht i lumtur, sepse çdo fjalë e tij ishte për mua si bekim dhe se ndjeva që i pëlqeva.
E mërkurë, 11 qershor 1823
Në mëngjes mora një letër të shkruar prej dorës së Gëtes që më ftonte tek ai. Dhe përsëri kalova një orë të këndshme. Sot ishte i shpejtë e i vendosur, si djalë, dhe m’u duk krejt ndryshe nga dje.
Kur doli të më takonte, mbante dy libra të trashë në dorë.
– Sa keq që nuk doni të qëndroni këtu, – tha ai. – Do të ishte mirë të njiheshim më afër me njëri-tjetrin. Kam dëshirë t’ju shikoj dhe të bisedoj më shpesh me ju. Por meqenëse e përgjithshmja është pafundësisht e madhe, më shkoi mendja menjëherë tek e veçanta, që si një Tertium[2] do të na shërbejë si pikë takimi. Në këto dy vëllime të “Lajmëtarit shkencor të Frankfurtit” për vitin 1772 e 1773, do të gjeni pothuaj të gjitha recensionet e mia të vogla të asaj kohe. Ato nuk kanë emrin tim poshtë, por ju e njihni mjaft stilin tim, mënyrën time të mendimit dhe me siguri do t’i dalloni ato midis të tjerave. Do të desha që të njiheshit më nga afër me këto punë të rinisë dhe të më thoni mendimin tuaj. Kam nevojë të di nëse ia vlejnë që të përfshihen në përmbledhjen e ardhshme të veprave të mia. Tani për mua ato vogëlsira janë shumë larg dhe nuk mund të gjykoj dot për to. Kurse ju të rinjtë do t’i rrokni menjëherë nëse paraqesin ende ndonjë interes dhe në ç’masë do të jenë të dobishme për letërsinë e sotme. Kam porositur që të nxjerrin kopje të tyre, të cilat do t’i merrni më vonë për t’u bërë përqasjen me origjinalin. Duke i parë me vëmendje këto recensione, ju do të sqaroni shpejt se ç’duhet shkurtuar e ndrequr aty-këtu, pa ndryshuar karakterin e së tërës.
Iu përgjigja se do t’i futesha me shumë dëshirë kësaj pune dhe se nuk doja gjë tjetër veçse ta kryeja atë siç dëshironte ai.
– Pasi të futeni, – tha ai, – do ta shihni se jeni krejt i përshtatshëm dhe puna do të ecë vetë.
Pastaj ai më tregoi se pas tetë ditësh kishte ndër mend të shkonte në Marienbad dhe se dëshironte shumë që deri atëherë unë të qëndroja në Vajmar, në mënyrë që ne të shiheshim, të bisedonim e të njiheshim më mirë me njëri-tjetrin.
– Do të dëshiroja, – shtoi ai, – që ju të rrinit në Jenë, jo disa ditë dhe javë, por të qëndronit atje gjithë verën deri në vjeshtë, sa të kthehem unë nga Marienbadi. Që dje kam shkruar një letër që t’ju sigurojnë shtëpi dhe gjithë ç’është e nevojshme; do të më pëlqente që ta kalonit mirë dhe këndshëm në Jenë. Atje do të gjeni burimet dhe mjetet më të ndryshme për studime të mëtejshme, si edhe mjedis të kulturuar dhe mikpritës; për më tepër rreth e rrotull ka vende shumë të bukura ku ju mund të bëni jo më pak se pesëdhjetë shëtitje të ndryshme shumë të këndshme dhe shumë të volitshme për të menduar, kështu do të keni mjaft kohë të shkruani ndonjë gjë të re për vete dhe njëkohësisht të më ndihmoni edhe mua.
Nuk kisha përse të kundërshtoja një propozim kaq dashamirës, dhe e pranova me gëzim. Kur po ndaheshim, Gëtja u tregua veçanërisht i sjellshëm dhe më caktoi një tjetër takim të pasnesërmen.
E hënë, 16 qershor 1823
Gjatë këtyre ditëve kam qenë disa herë te Gëtja. Sot biseduam kryesisht për punë. Unë shpreha mendimin tim edhe për “Recensionet e Frankfurtit”, që i quaja jehonë të viteve të tij akademike, vërejtje që atij i pëlqeu dhe, duke vazhduar, ai përcaktoi këndin nga duheshin vështruar këto punë të rinisë.
Pastaj më dha njëmbëdhjetë numrat e para të “Artit dhe Lashtësisë”, që, krahas “Recensioneve të Frankfurtit”, t’i merrja me vete në Jenë, si punë të dytë.
– Do të dëshiroja, – tha ai, – që t’i studionit mirë këta numra dhe jo vetëm të bënit një pasqyrë të përgjithshme të përmbajtjes së tyre, por edhe të përcaktonit se cilat gjëra mund të quhen të papërfunduara, në mënyrë që unë të di se cili fill duhet kapur për të endur më tej pëlhurën time. Për mua ky do të jetë një lehtësim i madh, por edhe ju do të keni përfitim, sepse me anë të kësaj rruge praktike do t’’i kapni më shpejt dhe do t’u futeni problemeve të ndryshme më thellë nga ç’do të bënit sikur t’i lexonit veprat për qejf.
Këto mendime m’u dukën të drejta e me vend dhe i thashë se e pranoja me dëshirë edhe këtë punë.
Jenë, e mërkurë, 18 shtator 1823
Dje në mëngjes, para nisjes së Gëtes për në Vajmar, pata lumturinë të rri ndonjë orë pranë tij. Ai zhvilloi me mua një bisedë shumë të rëndësishme, të paçmueshme dhe që më ka ndriçuar gjatë gjithë jetës. Mendoj se e tillë do të jetë ajo edhe për gjithë poetët e rinj të Gjermanisë, ndaj po e parashtroj këtu.
Biseda filloi kur ai më pyeti në kisha shkruar ndonjë poezi këtë verë. Iu përgjigja se kisha shkruar ca, por asnjëra s’më kënaqte.
– Të keni kujdes, – tha ai, – mos u merrni me punime të mëdha. Këtu e kanë të keqen poetët tanë më të mirë, ata më të talentuarit dhe më të ndjeshmit. Edhe unë e kam kaluar këtë të keqe dhe e di se ç’dëm më ka sjellë. Sa mundim më ka shkuar kot! Sikur t’i kisha bërë të gjitha ato që mund të kisha bërë, nuk do të mjaftonin as njëqind vëllime.
Realiteti kërkon të drejtat e tij, gjithçka që grumbullohet përditë në mendje dhe në zemër synon dhe duhet të shprehet. Por kur ke një vepër të madhe në kokë nuk mund të lindë asgjë tjetër pranë saj, të gjitha mendimet i thith ajo, madje vetë njeriu shkëputet për shumë kohë nga kënaqësitë e jetës. Sa tendosje dhe harxhim forcash shpirtërore nevojitet që të vësh rregull dhe të rrumbullakosësh të tërën e madhe dhe sa energji, çfarë gjendjeje të qetë e të patrazuar duhet të kesh në jetë për të derdhur pastaj gjithë ç’do të thuash në një përrua të vetëm. Po të gabosh në kryesoren e ke të humbur davanë, nga ana tjetër, nëse në një subjekt kaq të gjerë nuk je plotësisht zot i materialit gjer në pjesët më të imëta, atëherë e tëra do të jetë vende-vende e mangët dhe do të shahet. Dhe poeti, në vend të shpërblimit dhe gëzimit për gjithë ato mundime dhe flijime, do të provojë vetëm hidhërim dhe paralizim forcash. Përkundrazi, kur poeti e rrok ditë për ditë të tashmen dhe e trajton gjithmonë me gjallëri atë që i ofron, do të bëjë me siguri diçka të mirë; madje edhe nëse nuk qëllon përherë që në të parën, asgjë nuk ka humbur.
Ja, të marrim August Hogenin nga Kënigsbergu, një talent i rrallë; e keni lexuar “Olfridin dhe Lisenin” e tij? Ka vende aty që s’ka si bëhen më mirë. Jeta në detin Baltik dhe trevat përreth është dhënë me mjeshtri. Mirëpo, me gjithë pjesët e bukura, në tërësi ajo nuk të kënaq. Dhe sa mund, sa forca i ka kushtuar! Me këtë vepër ai thuajse shteroi veten. Tani thonë se ka shkruar një tragjedi! – këtu Gëtja buzëqeshi dhe qëndroi për një minutë.
E mora fjalën unë dhe thashë se tek “Arti dhe Lashtësia”, ai e këshillonte Hogenin të merrej vetëm me tema të vogla.
– E kam thënë vërtet, – ma ktheu Gëtja, – po kush na e vë veshin ne, pleqve! Cilido mendon se di vetë më shumë e si përfundim disa humbasin fare, disa qorrollisen keqas. Mirëpo tani nuk është më koha e qorrollisjeve, ky short na takoi neve, pleqve; ç’dobi do të kishin kërkimet dhe lajthitjet tona, sikur ju të rinjtë të donit të kalonit po atyre shtigjeve? Kështu nuk ecet dot përpara! Neve pleqve nuk na qorton njeri që gabuam e lajthitëm ndonjëherë sepse ne nuk e gjetëm të shtruar rrugën, ndërsa ata që erdhën më vonë në jetë, prej të cilëve kërkohet më shumë, nuk duhet të tentojnë e të gabojnë përsëri, por të dëgjojnë këshillat tona dhe të zgjedhin rrugën më të drejtë. Ata nuk duhet të mjaftohen duke bërë hapa përpara që të çojnë drejt qëllimit, por çdo hap duhet të jetë qëllim dhe hap njëkohësisht.
Mendoni për këto që ju them dhe përpiquni të përfitoni prej tyre. Në të vërtetë, unë nuk kam frikë për ju, por dua t’ju ndihmoj që të kapërceni sa më shpejt këtë periudhë që nuk i përgjigjet gjendjes suaj të tanishme. Hëpërhë punoni vetëm me gjëra të vockla, trajtoni me gjallëri e freski ato që ju sjell dita dhe keni për të parë që do të bëni punë të mira e dita do t’ju sjellë veç gëzim. Botojini poezitë së pari nëpër broshura dhe revista, vetëm kujdes: mos iu nënshtroni kërkesave të të tjerëve, por veproni sipas shijes tuaj.
Bota është kaq e gjerë dhe e pasur, jeta kaq e shumëllojshme sa nuk ka mungesë subjektesh për poezinë. Por të gjitha ato duhet të jenë “poezi me rast”, që do të thotë se shtysën dhe lëndën për to duhet ta japë realiteti. Rasti i veçantë fiton vlera përgjithësuese dhe poetike vetëm nëpërmjet trajtimit të poetit. Të gjitha poezitë e mia janë poezi “me rast”, kanë marrë shkas nga realiteti, prej tij e marrin burimin dhe lëndën. Poezitë që ngjizen me ajër, për mua s’vlejnë një grosh.
Nuk mund të thuash se realiteti nuk paraqet interes poetik, dhe pikërisht atje duket poeti, që të vërë re poetiken, interesanten në dukuritë e rëndomta të jetës. Realiteti duhet të japë motivet, pikat e nisjes, bërthamën e idesë: por që pastaj, nga të tëra këto, të krijojë një tërësi të gjallë, kjo është mjeshtëria e poetit. Ju, sigurisht, e njihni Fyrnshtajnin, të ashtuquajturin poet të natyrës; ai ka shkruar një poezi për bimën e sumbullores, më e bukur s’ka si bëhet. Tani unë e këshillova të shkruajë një vjershë për artizanët dhe pikërisht për endësit dhe jam i sigurt që do t’ia dalë mbanë, sepse ka kaluar tërë rininë mes këtyre njerëzve, e njeh jetën e tyre fije e për pe dhe do ta zotërojë materialin. Kjo është pikërisht epërsia e gjinive të vogla, se ke mundësi të zgjedhësh dhe zgjedh atë që njeh, atë subjekt që e ke tëndin. Nuk mund ta thuash këtë për një vepër të madhe poetike, aty nuk lë dot mënjanë asgjë. Gjithçka që bën pjesë në organizimin e së tërës, që është pleksur fort në të, duhet të pasqyrohet e madje me vërtetësi të madhe. Të rinjtë i njohin sendet në mënyrë të njëanshme, kurse vepra e madhe kërkon shumanshmëri, ndaj edhe këtu ata ngecin.
Unë i thashë Gëtes se kisha bërë ndër mend të shkruaja një poemë të madhe për stinët, duke e ndërthurur me pjesë didaktike dhe zbavitëse të çdo natyre.
– Aty është puna, – vazhdoi Gëtja, – shumë gjëra mund t’ju dalin mirë, por shumë të tjera që ju nuk i keni njohur dhe përbluar sa duhet, nuk do t’i arrini. Mund t’ia arrini, fjala vjen, figurës së peshkatarit, kurse asaj të gjahtarit mbase jo. Por në qoftë se diçka e së tërës nuk ju del e goditur, atëherë krejt e tëra do të jetë e mangët, dhe sado të mira t’i keni pjesët e veçanta nuk mund të thuhet se keni bërë një vepër të përkryer. Por përpiquni t’i përfytyroni më vete pjesët e veçanta, ato që janë në mundësitë tuaja, dhe me siguri do të bëni diçka për të qenë.
Veçanërisht dua t’ju paralajmëroj t’ju ruheni gjetjeve të mëdha vetjake; sepse kjo kërkon një botëkuptim të përfunduar që vështirë të jetë formuar tek një i ri. Më tej: personazhet me idetë e tyre shkëputen prej autoritetit si pjesë e shpirtit të tij dhe i grabitin atij frymëzimin krijues për veprat e ardhshme. Dhe së fundi, sa kohë humbasim ne për trillimin artistik dhe për sistemimin dhe lidhjen e brendshme, por këtë askush nuk na e njeh për meritë, madje edhe atëherë kur kemi kryer më së miri punën tonë.
Krejt ndryshe dhe shumë më e lehtë është kur e kemi të gatshëm subjektin. Këtu faktet dhe karakteret i kemi të dhëna dhe poetit nuk i mbetet veçse t’i japë jetë së tërës. Në këtë rast ai ruan edhe frymëzimin krijues sepse nga vetja ai vë vetëm fare pak; po kështu edhe humbja e kohës dhe e energjisë është shumë më e pakët, sepse atij i mbetet vetëm formulimi. Madje, madje unë ju këshilloj të përdorni subjekte tashmë të trajtuara, sa e sa vepra janë shkruar për Ifigjeninë e megjithatë asnjëra nuk i ngjet tjetrës e kjo sepse çdo poet i sheh dhe i paraqet gjërat ndryshe, sipas mënyrës së vet.
Pra, hëpërhë, largojuni temave të mëdha. Ju keni ecur për shumë kohë në një rrugë të vështirë e tani është koha të shijoni gëzimet e jetës dhe mjeti më i mirë për këtë është të merreni me temat e vogla.
Gjithë këtë bisedë e kishim bërë duke ecur tutje-tëhu, nëpër dhomën e Gëtes. Unë vetëm miratoja ato që thoshte ai, sepse në tërë qenien time ndieja drejtësinë e çdo fjale të tij. Çdo hap më lehtësonte shpirtërisht gjithnjë e më shumë e më lumturonte sepse, ç’është e vërteta, moria e planeve të mëdha, por gjithmonë të turbullta, që kisha në kokë, më rëndonin jo pak. Tani unë i hodha ato poshtë nga shpatullat, le të pushonin derisa të vinte koha t’i merrja përsëri me gëzim një e nga një, çdo temë e çdo subjekt, ndërkohë që edhe vetë duke vërejtur më mirë botën, do të bëhesha dalëngadalë, qoftë edhe pjesërisht, zot i materialit.
Nga fjalët e Gëtes e ndjeva veten disa vjet më të madh dhe më të mençur dhe thellë në zemër njoha lumturinë ç’do të thotë të kesh të bësh me një mjeshtër të vërtetë, le pastaj përfitimi që s’ka të çmuar.
Ç’nuk do të mësoj unë pranë tij këtë dimër, sa do të pasurohem shpirtërisht nga shoqërimi me të, madje dhe në orët kur ai do të flasë për gjërat më të zakonshme. Ai vetë, thjesht afërsia e tij, le të mos thoshte asnjë fjalë, ushtronte një ndikim formues mbi mua.
E martë, 21 tetor 1823
Isha mbrëmë te Gëtja. Ra fjala për “Pandorën”. Unë e pyeta nëse këtë poemë mund ta quajmë të përfunduar apo ekziston edhe ndonjë vazhdim. Ai tha se nuk ka asnjë vazhdim, asnjë fjalë më tepër, dhe kjo sepse pjesa e parë doli aq e gjatë, sa ai hoqi dorë nga pjesa e dytë. Pastaj, meqë e shkruara mund të qëndronte fare mirë si një e tërë, kjo e qetësoi përfundimisht.
Unë i thashë se shumë ngadalë, me vështirësi, i isha futur kuptimit të kësaj poeme të vështirë dhe vetëm pasi e lexova dhe e stërlexova sa e mësova përmendsh. Gëtja vuri buzën në gaz.
– Ju besoj, – tha ai, – atje çdo gjë sikur është mbërthyer me njëra-tjetrën.
Unë i thashë se nuk më pëlqenin ato që shkruante Shubarti se tek “Pandora” gjejmë të bashkuar gjithë ç’është thënë veç e veç tek “Verteri”, “Vilhem Majsteri”, “Fausti” dhe “Afritë e zgjedhura”; një koncept i tillë e bën poemën shumë të ngarkuar dhe e vështirëson shumë.
– Shubarti, – tha Gëtja, – shpesh gërmon tepër thellë, por në përgjithësi është shumë i aftë, dhe kurdoherë i saktë në gjykime.
Pastaj folëm për Ulandin.
– Kur shoh efekte të mëdha, – tha Gëtja, – kërkoj menjëherë edhe shkaqe të mëdha dhe me këtë popullaritet shumë të gjerë që gëzon Ulandi duhet patjetër që edhe vlerat t’i ketë të mëdha. Megjithatë unë e kam të vështirë të jap një gjykim për poezitë e tij. E mora në dorë vëllimin e tij me qëllimet më të mira, por që në fillim ndesha me poezi kaq të dobëta dhe të mërzitshme, saqë humba çdo dëshirë për ta vazhduar leximin. Por kur njoha baladat e tij, të cilat dëshmonin për një talent të vërtetë, u binda që nami i tij kishte një bazë.
E pyeta Gëten se ç’mendonte ai për metrat që duhen përdorur në tragjedinë gjermane.
– Në Gjermani, – u përgjigj ai, – është vështirë të arrihet një mendim për këtë. Secili ka bërë siç ka dashur dhe siç ia ka kërkuar materiali. Natyrisht, vargu më i denjë do të ishte jambi gjashtëkëmbësh, veçse ai është tepër i gjatë për ne gjermanët. Duke mos pasur mjaft epitete, jemi kënaqur zakonisht me vargun pesëkëmbësh. Anglezët me fjalët e tyre të shumta njërrokëshe duhet të kënaqen me metra edhe më të shkurtër.
Gëtja më tregoi pastaj disa gravura në bakër dhe zuri të flasë për arkitekturën e vjetër gjermane duke më premtuar se kohë më kohë do të më tregonte edhe më shumë gravura të kësaj natyre.
– Në veprat e arkitekturës së vjetër gjermane, – tha ai, – vihet re lulëzimi i një gjendjeje të jashtëzakonshme. Kush i afrohet pranë këtij lulëzimi, mbetet i habitur, ndërsa kush arrin të shikojë jetën e brendshme të fshehtë të bimës, lëvizjen e forcave jetësore dhe zhvillimin e pandërprerë, ai i shikon gjërat me sy krejt tjetër, ai di se ç’shikon.
Unë do të kujdesem që gjatë këtij dimri ju të merrni disa njohuri në këtë fushë të artit. Dhe kur të shkoni verës në Rin, do t’i shijoni më mirë bukuritë e katedraleve të Strasburgut dhe të Këlnit.
Këto fjalë më mbushën me gëzim e mirënjohje.
E shtunë, 25 tetor 1823
Aty nga buzëmbrëmja isha ndonjë gjysmë ore te Gëtja. E gjeta ulur në një karrige druri me shpinore të lartë, përpara tryezës së punës, dhe në një gjendje shpirtërore çuditërisht të qetë, si i mbushur me një prehje qiellore, ose si ai njeriu që sapo ka shijuar një lumturi dehëse dhe vazhdon ende ta përjetojë në mend. Ai porositi Shtadelmanin të më sillte një karrige.
Folëm për teatrin, interesin tim kryesor atë dimër. “Nata tokësore” e Raupahut ishte pjesa e fundit që kisha parë dhe shpreha mendimin tim për të: shfaqja kishte dalë ndryshe nga ç’e kishte konceptuar autori, se idetë mbizotëronin mbi jetën, lirika mbi dramën, se ajo që ishte tjerrë dhe thurur në pesë akte mund të jepej fare mirë në dy a tre akte.
Gëtja shtoi se ideja e veprës sillej rreth bashkëlidhjes aristokraci-demokraci, gjë që nuk paraqet një interes mbarënjerëzor.
Nga ana tjetër, unë mburra Kocebuin, dhe pikërisht dramat e tij “Farefisi” dhe “Pajtimi”, mburra vështrimin e tij të freskët, aftësinë fatlume për të kapur anët më interesante të jetës dhe pasqyrimin e saj shpeshherë kaq shumë të goditur e me besnikëri.
Gëtja u bashkua me mendimin tim.
– Ajo që i qëndron kohës për njëzet vjet dhe pëlqehet nga populli, duhet të jetë diçka. Kur mbetet brenda rrethit të interesave dhe të mundësive të veta, Kocebui si rregull bën gjëra të mira. Ndodh me të po ashtu si me Hodovickin, skenat borgjeze ai arrin t’i japë për mrekulli, ndërsa kur merr të përshkruajë heronjtë romakë apo grekë, nuk thotë asgjë.
Gëtja më përmendi edhe disa drama të tjera të mira të Kocebuit, veçanërisht “Dy Klingsbergët”.
– Nuk mohohet dot, – shtoi ai, – se Kocebui e njihte mirë jetën dhe i mbante sytë hapur. Tragjedianëve tanë, – vazhdoi Gëtja, – nuk mund t’u mohohet zgjuarsia dhe njëfarë dhuntie poetike, por shumicës së tyre u mungon aftësia e pasqyrimit me lehtësi e gjallëri të realitetit; ata synojnë për diçka që i kapërcen forcat e tyre dhe në këtë kuptim unë do t’i quaja talente të sforcuara.
– Dhe unë dyshoj, – thashë, – që këta poetë të jenë në gjendje të shkruajnë në prozë, çka do të ishte për mua guri i provës për talentin e tyre.
Gëtja u bashkua me mendimin tim dhe shtoi se vargu në vetvete e shton forcën poetike, ose më mirë e zgjon atë.
Biseduam pastaj për këtë apo atë vepër të ardhshme. Ishte fjala për dorëshkrimin “Udhëtim për në Zvicër përmes Frankfurtit dhe Shtutgartit” të Gëtes, në tri fletore, që ai kishte ndër mend të ma dërgonte mua me qëllim që pasi të lexoja pjesët e veçanta, të jepja një mendim se si ngjizej prej saj e tëra.
– Do të shihni se gjithçka aty ishte shkruar siç e ka sjellë çasti, nuk është menduar fare për plan e për lëmin artistik; janë shënime të lira, si një ujë që derdhet në kova.
Më pëlqeu dhe m’u duk shumë i goditur ky krahasim për karakterizimin e një vepre punuar pa kurrfarë plani.
1824
E martë, 27 janar 1824
Gëtja më foli për vazhdimin e jetëshkrimit të tij, me të cilin po merrej tani dhe vuri re se periudha e mëvonshme e jetës nuk mund të përshkruhej me aq imtësi siç ishte përshkruar periudha e rinisë tek “Poezia dhe e vërteta”.
– Për këto vite, – tha Gëtja, – më është dashur të zgjedh formën e analeve, sepse dua të dalë në pah më tepër veprimtaria sesa jeta ime. Përgjithësisht, periudha më e rëndësishme e jetës së njeriut është ajo e zhvillimit, e cila, në rastin tim, mbyllet me librat shterues të “Poezisë dhe së vërtetës”. Më vonë fillon konflikti me shoqërinë, i cili ka interes vetëm kur sjell njëfarë dobie.
Dhe, së fundi, ç’është jeta e një dijetari gjerman? Ajo që në rastin tim mund të jetë e mirë nuk mund të shpallet botërisht, dhe ajo që nuk mund të shpallet, nuk ia vlen. Pastaj ku janë ata, lexuesit, të cilët do të të dëgjonin me kënaqësi?
Kur kthej sytë nga vitet e rinisë dhe të pjekurisë sime dhe tani në pleqëri, kur mendoj sa pak njerëz kanë mbetur gjallë nga ata që ishin të rinj bashkë me mua, padashur më vjen në mend krahasimi me qëndrimin në stacionin termal. Sapo arrin në vend, njihesh e miqësohesh me ata që ndodhen prej njëfarë kohe aty, pastaj vjen koha të ndahesh prej tyre. Ndarja është e dhimbshme. Më vonë njihesh me brezin e dytë, jeton me ta për mjaft kohë, lidhesh ngushtë shpirtërisht. Por vjen dita e ikin edhe këta e ti mbetesh i vetmuar, me brezin e tretë që vjen pak përpara largimit tënd e me të cilët nuk të lidh asgjë.
Mua gjithnjë më kanë quajtur kanakar të fatit; nuk qahem dhe nuk e qortoj rrjedhën e jetës sime. Veçse, në thelb, ajo nuk ka qenë veçse mundim e punë dhe tani mund të them se gjatë shtatëdhjetë e pesë vjetëve të saj, kam a s’kam katër javë të jetuara për kënaqësinë time. Kam ngjitur gjithë jetës një gur që pastaj shkiste tatëpjetë dhe më duhej ta ngjitja përsëri nga e para. Domethënien e këtyre fjalëve do ta gjeni në analet e mia. Shumë të mëdha kanë qenë kërkesat që i janë bërë krijimtarisë sime, si nga jashtë, ashtu edhe nga brenda.
Lumturia ime e vërtetë ka qenë mendimi im poetik dhe krijimtaria. Por sa shumë i ka dëmtuar ato pozita ime shoqërore, sa i ka kufizuar, penguar! Sikur të kisha mundur t’u shmangesha sadopak jetës dhe detyrimeve të mia shoqërore dhe zyrtare dhe të kisha jetuar më shumë në vetmi, do të kisha qenë më i lumtur dhe, si poet, do të isha më prodhimtar. Kështu, fill pas përfundimit të “Gëcit” dhe të “Verterit”, tek unë u realizua thënia e të urtit: “Nëse ke bërë diçka të mirë për njerëzimin, ky do të kujdeset që të mos e bësh atë për herë të dytë”. Emri i famshëm, pozita e lartë në shoqëri, janë gjëra të mira. Por me gjithë këtë emër dhe pozitë që kam, nuk kam bërë tjetër veçse kam heshtur nga frika se mos lëndoja njeri, dhe nuk kam kundërshtuar mendimin e të tjerëve. Megjithatë do të kishte qenë një shaka mjaft e hidhur sikur të mos kisha mbi të tjerët epërsinë se unë e di ç’mendojnë, kurse ata nuk e dinë ç’mendoj unë.
E diel, 15 shkurt 1824
Sot, përpara drekës, Gëtja më dërgoi ftesë për të bërë së bashku një shëtitje me karrocë. Kur hyra në dhomë e gjeta duke ngrënë mëngjes dhe me një humor shumë të mirë.
– Pata një vizitë të këndshme, – më tha ai buzagaz, – sapo ishte këtu Majeri prej Vestfalie, një djalosh shumë premtues. Ai shkruan poezi të cilat me siguri do të kenë të ardhme të madhe. Duke qenë vetëm tetëmbëdhjetë vjeç, ka bërë përparime të çuditshme. Unë për vete jam i kënaqur, – shtoi Gëtja buzagaz, – që nuk jam më tetëmbëdhjetë vjeç. Kur isha unë tetëmbëdhjetë, po aq ishte edhe Gjermania dhe njeriu mund të bënte shumë gjëra. Kurse sot kërkesat janë jashtëzakonisht të mëdha dhe të gjitha rrugët janë të mbyllura.
Gjermania vetë në të gjitha fushat është ngritur aq lart sa e kemi të vështirë ta përfshijmë me një shikim, por përveç kësaj tani na kërkojnë të jemi edhe grekë e latinë, anglezë e francezë! Për më tepër, ca të çmendur po na tregojnë tani edhe lindjen. E si të mos çoroditet i riu i gjorë?
Për ta ngushëlluar i tregova këtij djaloshi Junonën time vigane, si simbol që ai të kthejë sytë nga grekët e lashtë dhe atje të gjejë qetësi. Ç’djalosh i mrekullueshëm! Nëse do të dijë t’i ruhet shpërqendrimit, diçka do të dalë prej tij.
Por, siç e thashë, falënderoj qiellin që tani, në këtë kohë krejtësisht artificiale, nuk jam i ri. Nuk do të dija si të rroja këtu. Por edhe sikur të më shkrepej të ikja në Amerikë, do të arrija me vonesë, sepse edhe atje do të ishte bërë ditë.
E martë, 24 shkurt 1824
Në orën një jam te Gëtja. Ai më vuri përpara dorëshkrimin e shkruar prej tij të bleut të parë të numrit të pestë të revistës “Arti dhe Lashtësia”. Aty gjeta shtesën që i kishte bërë ai vlerësimit tim të “Pariasë” gjermane, ku trajtohej si tragjedia franceze, ashtu edhe trilogjia e tij lirike, duke e shteruar në njëfarë mënyre këtë temë studimi.
– Bëtë mirë, – tha Gëtja, – që për nevojat e recensionit tuaj u njohët me jetën dhe me veçantitë e Indisë. Në fund të fundit, nga tërë dijet tona ne mbajmë mend vetëm ato që na janë dashur në praktikë.
I dhashë të drejtë dhe i thashë se këtë përvojë kam dhe unë nga studimet e mia universitare dhe se nga leksionet e pedagogëve kam mbajtur mend vetëm ato që do të gjenin përdorim në jetën time të mëvonshme, përkundrazi, i kam harruar plotësisht të gjitha ato që nuk më duheshin në punën time letrare. Nga Hereni kam dëgjuar leksione të historisë së vjetër dhe të re, por sot nuk më kujtohet as edhe një fjalë. Por sikur të më duhej tani të studioja një periudhë të historisë për nevojat e krijimit të ndonjë vepre dramatike, me siguri do t’i përvetësoja këto dije për të mos i harruar kurrë.
– Kudo nëpër universitete, – tha Gëtja, – mësohen shumë, shumë gjëra, e madje krejt të panevojshme. Përveç kësaj, mjaft pedagogë e zgjerojnë lëndën e tyre shumë më tepër nga ç’janë nevojat e studentëve. Dikur kimia dhe botanika jepeshin si pjesë e farmakologjisë dhe mjekut të ardhshëm i mjaftonin plotësisht. Tani kimia dhe botanika janë bërë shkenca më vete e të pakufishme, për studimin e çdonjërës nuk mjafton një jetë e tërë njerëzore e megjithatë kërkohet që mjeku i ardhshëm t’i njohë me themel. Kjo afërmendsh është e pamundur, si njëra dhe tjetra do të lihen pas dore e do të harrohen. Kush është i zgjuar nuk shpërndahet andej-këndej, por kufizohet në një degë dhe e mëson atë me rrënjë.
Pastaj Gëtja më tregoi një kritikë të shkurtër, shkruar për “Kainin” e Bajronit, që unë e lexova me interes të madh.
– Mund të shihet, – tha ai, – se si një natyrë e lirë si Bajroni, pasi ka njohur pathemelësinë e dogmave fetare, me anë të kësaj drame mundohet të çlirohet prej zgjedhës së një dogme të detyruar. Këtë natyrisht nuk do t’ia falë kisha anglikane. Unë për vete do të habitesha sikur ai të mos vazhdojë të përpunojë motive të ngjashme biblike dhe të lërë mënjanë një subjekt të tillë si shkatërrimi i Sodomës dhe Gomorës.
Pas këtyre vërejtjeve letrare, Gëtja e drejtoi vëmendjen time në artet figurative, duke më treguar një gur antik të gdhendur, për të cilin më kishte folur një ditë më parë me admirim. Unë mbeta i habitur nga bukuria naive e figurës. Një burrë heq nga supi një shtambë të rëndë për t’i dhënë të pijë një djali të vogël. Por ky mundohet më kot të mbështesë buzët në grykën e enës, uji nuk del dhe djali, duke mbërthyer me të dyja duart shtambën, ka ngritur sytë e vështron burrin, a thua se po i lutet atij ta ulë enën edhe pak.
– Epo si, ju pëlqen? – pyeti Gëtja. – Ne, njerëzit e kohëve të reja, – vazhdoi ai, – e ndiejmë dhe e shijojmë tërë bukurinë e këtij motivi natyror dhe thjesht naiv, kuptojmë gjithashtu dhe dimë se si bëhet kjo, por, megjithatë, nuk e bëjmë dot; arsyeja mbizotëron tek ne dhe për pasojë na mungon kjo hijeshi magjepsëse e thjeshtësisë.
Pastaj soditëm një medalje të Brandit nga Berlini, që pasqyronte Tezeun e ri tek ngrinte një rrasë të rëndë guri për të gjetur armët e të atit. Kompozicioni ishte mjaft i goditur, por muskujt nuk e kishin tendosjen e duhur për të ngritur peshën e gurit. E pamenduar mirë ishte edhe ajo që djaloshi me një dorë mbante armën, ndërsa me tjetrënvazhdonte të ngrinte rrasën, sepse arsyeja e do që së pari ai të hedhë tej rrasën e rëndë dhe pastaj t’i marrë armët.
– Tani, – tha Gëtja, – do t’ju tregoj një gemë[4] antike, ku trajtohet i njëjti subjekt nga një mjeshtër i kohës.
Urdhëroi Shtadelmanin t’i sillte një arkëz me disa qindra riprodhime në gips të gemave antike që ai i kishte marrë në Romë gjatë udhëtimit të tij në Itali. Në gur ishte punuar i njëjti subjekt nga një grek i lashtë, por çfarë ndryshimi! Djaloshi e shtyn gurin me tërë forcën e vet. Ai duket se e përballon atë ngarkesë, sepse guri tashmë është ngritur deri në atë pikë sa të bjerë matanë. Tërë forca trupore e heroit të ri është përqendruar në ngritjen e masës së rëndë dhe vetëm sytë i ka të ulur poshtë – mbi armët e të atit.
Ne u kënaqëm me vërtetësinë e madhe natyrore të kësaj pune.
– Majerit i pëlqen gjithmonë të përsërisë! – vërejti Gëtja duke bërë buzën në gaz, – “sikur të menduarit të mos ishte aq i lodhshëm!” Por e keqja është, – vazhdoi ai, – se jo çdo mendim ndihmon për të menduar. Njeriu lipset të jetë nga natyra ashtu si duhet, në mënyrë që mendjeshkrepjet e mira të na shfaqen gjithnjë vetvetiu përpara, si fëmijë të lirë të qiellit, dhe të na thonë “Ja ku jemi!”.
(E përktheu nga origjinali: Afrim Koçi)
