Në 43 vjetorin e demonstratave të vitit 1981 në Kosovë
TEORETICIZMI I DEMONSTRATAVE TË VITIT 1981 SI MOMENT REVOLUCIONAR
Nga Mrika LIMANIMYRTAJ
Abstrakt
Punimi e shqyrton prapavijën ideologjike dhe qëllimet politike të grupeve antikoloniale që ishin organizatorë dhe pjesëmarrës në demonstratat e ‘81. Nga kjo perspektivë, punimi tenton të analizojë aspektin teorik të konceptit të revolucionit siç është paraparë nga traktet dhe shtypi ilegal i grupeve antikoloniale të kohës, dhe në këtë kuptim tenton të hedhë dritë mbi rëndësinë dhe peshën e demonstratave siç e parapanë këto grupe dhe siç e kishte në realitet. Në këtë drejtim, punimi gjithashtu tenton të shqyrtojë kontekstin politik të formësimit të anësimeve enveriste të këtyre grupeve, dhe ndërthurjen e kësaj qasjeje ideologjike me elemente nacionaliste, sentimente këto që buronin nga reaksioni i të qenit të shtypur si shqiptarë brenda socio-kontekstit jugosllav. Trajtesa teorike ngritët mbi bazën e teorive të dhunës të Keane, ku revolucioni trajtohet si mjet transformativ për progresin e përgjithshëm shoqëror, dhe kjo qasje kontekstualizohet me përgatitjet e grupeve antikoloniale për instrumentalizimin e këtyre ideve dhe përkthimin e tyre në praktikë. Në tekst po ashtu përdoren përkufizimet e Trouillot për të përcaktuar rolet e pjesëmarrësve në procese transformative shoqërore.
Fjalët kyçe: Organizata Marksiste-Leniniste, demonstratat, Jugosllavia, Kosova, revolucioni.
Sipas një interpretimi hegelian, ideja revolucionare është e barabartë me një ndryshim të pashmangshëm – një manifestim i botës si medium ku shpërfaqet kërkesa e pashueshme që ndryshimi të përmbushët. Ngjashëm me këtë, edhe interpretimi dialektik i proceseve shoqërore e sheh revolucionin si një prodhim të pashmangshëm të forcave historike që kulmojnë në luftën ndërmjet klasave shoqërore. Hannah Arendt, në anën tjetër, e interpreton revolucionin si një përvojë që ka për qëllim restaurimin, pra kthimin e lirive të cilat i paskësh marrë një qeveri specifike në një pikë të caktuar në këtë. Në të vërtetë, nëse i shikojmë revolucionet nga retrospektiva historike, mund të argumentojmë që interpretimi i Arendtit megjithatë përputhet me ngjarjet e revolucioneve të famshme, si ai amerikan për shembull. Madje, valët e revolucionit të Atlantikut (si ai amerikan e haitian) konsiderohen si pjesë e një epizodi me revolucionin francez. Ngjashëm, revolucionet e 1848 në Evropën kontinentale mund të interpretohen si valë ndryshimesh politiko-sociale që krijuan hapësirë për reforma të thella të hierarkive shtetërore, por edhe shoqërore. Tocqueville e rikujton revolucionin e 1848 në Francë si një epizod ku masat e punëtorëve të krahut, siç i quan ai, e morën në dorë kontrollin e pushtetit – gjë që, sipas tij, nuk kishte ngjarë as në 1789. Pra, megjithëse dallimet ndërmjet revolucioneve janë të pranishme, shumë shpesh këto procese transformative shoqërore përmbajnë elemente të ngjashme – siç është rasti pikërisht me interpretimin dialektik, që revolucionit e paraqesin pikën ku ballafaqohen grupime me pushtet të ndryshëm ekonomik, politik dhe social.
Kur i vendosë revolucionet si pjesë përshpejtuese e progresit historik, Trouillot thotë se në proces përfshihen njerëzit në tri kapacitete:
1) si agjentë, që mbajnë pozita strukturore;
2) si aktorë, si pjesëmarrës të vazhdueshëm të proceseve jetësore (politike, sociale) dhe si
3) subjekte, zëra që janë të vetëdijshëm për fuqinë e tyre, por jo detyrimisht në lëvizje për ndryshime.
Trouillot i vendosa këto metrika në interpretimin e tij të revolucionit haitian dhe në veçanti të veprimtarisë së Toussaint Louverture në cilësinë e gjeneralit haitian që ishte i përkushtuar të shndërrojë rebelimin e skllevërve në një proces revolucioni. Sipas Trouillot, pjesëmarrësit e revolucioneve janë zakonisht aktorët dhe subjektet, rolet sociale të së cilëve shpesh ndërthuren.
Megjithëse hierarkia shoqërore nuk është homogjene dhe jo gjithherë mund të tërhiqen paralele lineare krahasimtare nga një rast në tjetrin për të ndërtuar një argument, kur është fjala të proceset transformative si revolucioni, aktorët janë zakonishtsubjekte që vijnë nga pozita e të shtypurit.
Nëse e vendosim diskutimin në një pikë më të gjerë historike që ka për qëllim të ndjekë trajektore më të gjata, është e pashmangshme që interpretimet tona mos të ndalen vetëm te pikat e caktuara periodike në kohë. Në këtë mënyrë do të ishte më e përshtatshme të shikohet revolucioni francez për shembull. Kështu, nëse e aplikojmë konceptin e revolucionit si një proces i ndryshimit të rrënjësishëm të një sistemi që shtyhet para nga një fuqi njerëzish të shtypur, mund të kontekstualizojmë edhe rolet e njerëzve në proces sipas Trouillot.
Për shumicën e revolucioneve, dhuna është një mjet i domosdoshëm. Ajo gjeneron kaos të mjaftueshëm për të shfuqizuar sistemin, dhe me këtë, krijon hapësirën e nevojshme për të dalë një sistem i ri. Një përkufizim i tillë teorik është i vlefshëm nën premisën që dhuna manifestohet si një mjet fizik për të çuar përpara transformimin politik/shoqëror dhe funksionon si një mjet në duart e shtetit, domethënë ushtrisë dhe shtetit si konceptime moderne. Kjo zhvillohet nën pohimin se pushteti shtetëror, i lidhur me territorialitetin, përdorë dhunën si një mjet për të terrorizuar dhe demoralizuar popullatat në mënyrë që të parandalojë rezistencën. Në këto rrethana, dhuna revolucionare ngritet si një antitezë ndaj pushtetit shtetëror të lidhur territorial, dhe sistemit që e mban atë në pushtet.
Brenda një diskursi dialektik, dhuna revolucionare shpesh përshkruhet si një instrument përmes të cilit diktatura e proletariatit do të marrë përsipër. Në një linjë të ngjashme mendimi, dhuna revolucionare legjitimohet nëse buron nga një vetëdije klasore në rritje, që i ngjallë të reflektojnë edhe subjektet tjera pjesëmarrëse në hierarkinë shoqërore. Këto ndërrime shoqërore shihen si pjesë e një progresi historik.
Sipas Keane, dhuna revolucionare mund të përdoret për të rritur ndërgjegjësimin mes individëve që nuk e konsiderojnë vetën e përfshirë ose pjesë aktive e një shoqërie të përbashkët në një kontekst të caktuar social dhe kohor, dhe siç e shpreh ai, kjo mund të bindë aktorët të marrin pjesë revolucion në bazë të faktit se ata janë “në të njëjtën varkë”. Kjo është posaçërisht evidente nëse i kuptojmë rolet e sipërpërmendura si aktor dhe subjekt – ku njëri vepron në mënyrë aktive dhe tjetri mund të jetë i vetëdijshëm për pozitën e tij në shoqëri, po jo domosdoshmërisht aktiv për ndryshimin e kësaj pozite.
***
Ky informacion është i rëndësishëm brenda këtij diskutimi pasi na ndihmon të kuptojmë më mirë arsyeshmërinë me të cilën shqiptarëte Kosovës u përpoqën të nxisnin të tjerët të bashkoheshin në radhët e tyre për demonstratat që u zhvilluan më 1981, të cilat një pjesë e pjesëmarrësve i konsideruan si demonstrata revolucionare dhe e shihnin rolin e demonstratave si pjesë e pakapërcyeshme në progresin e përgjithshëm historik të Kosovës. Këtu është edhe pika ndërlidhëse ndërmjet demonstratave të vitit ’81 dhe revolucionit si koncept i transformimit dhe progresit shoqëror.
Rolin e aktorëve të demonstratave të vitit ’81 mund ta interpretojmë edhe si agjitativ në vetëdijesimin e subjekteve për nevojën për çlirim, një kauzë që u vokalizua qartazi gjatë demonstratave. Pas demonstratave që filluan më 11 mars dhe u zgjeruan në disa qytete në të gjithë Kosovën, duke përfshirë Vushtrrinë, Mitrovicën, Lipjanin, Gjakovën, Ferizajn dhe Gjilanin, 8 shqiptarë u vranë, 130 u plagosën, 1 polic u vra dhe 135 policë të tjerë u plagosën. Ngjarjet u pasuan me një varg arrestimesh, ku 956 njerëz u burgosën. Demonstratat përfunduan me dhunë.
Memorandumi i SANU (Akademia Srpska nauka i umetnosti / Akademia Serbe e Shkencave dhe Arteve) që doli jo zyrtarisht në 1986, përveç vlerësimit të situatës në Kosovë si “agresion neo-fashist”, gjithashtu përfundoi, me atë çfarë mund të interpretohet si ironike, se dënimet e gjata me burg ishin përpjekje për të nxitur dhe thelluar urrejtjen ndëretnike.
Artikujt e botuar në “Zëri i popullit” u paraqitën kundër autoriteteve jugosllave të cilat u botuan gjatë prillit dhe majit, dhe kjo flet për pozicionimin e Shqipërisë të cilët pjesëmarrësit e grupeve disidente e interpretuan si mbështetje ndaj kauzave të tyre. Kjo sepse, pjesëmarrësit më të zëshëm të demonstratave u bënë anëtarët e lëvizjeve disidente në Kosovë, të cilët ishin të majtë dhe më simpatizantë të sistemit socialist në Shqipëri. Pjesëmarrësit e demonstratave u mbështetën hapur nga gazetat e tjera të botuara nga grupet disidente shqiptare në diasporë, të tilla si Fronti Popullor Shqiptar – i cili në të njëjtën kohë bëri thirrje për një kryengritje kundër mënyrës sovjetike të rregullimit të marrëdhënieve shoqërore dhe kombëtare. Anëtarët e Organizatës Marksiste-Leniniste gjithashtu punuan në mënyrë aktive drejt nxitjes së trazirave. Këtu e shohim që anëtarët e këtyre grupeve jo vetëm që e konsideronin vetën si subjekte në hierarkinë socialiste jugosllave, por e merrnin edhe rolin e aktorëve në ndryshimet potenciale që po ndodhnin në Kosovë. Në tekstet e shkruara nga ta, e shohim që anëtarët e grupit marksist-leninist në veçanti, e identifikuan veten rregullisht si anëtarë të proletariatit që kërkojnë ndryshime shoqërore dhe ngritja e vetëdijes së klasave është një temë e përsëritur në shkrimet e tyre. Kjo i jep një dimension ideologjik procesit të demonstratave.
Jakup Krasniqi, një ish-anëtar i Organizatës Marksiste-Leniniste, më vonë shkroi se disa nga organizatorët ishin anëtarë të grupeve marksiste dhe se demonstratat ishin vërtet të organizuara. Ai e zgjeron këtë argument duke thënë se demonstratat tërhoqën protestues të ndryshëm jo domosdoshmërish të buruar nga grupe marksiste, të cilët në thelb po luftonin për liri, të drejta kombëtare dhe çlirim nga “pushtimi kolonial”. Mehmet Hajrizi, po kështu një ish-anëtar i Organizatës Marksiste-Leniniste, e zgjeron këtë argument duke thënë se grupet disidente ishin përgjegjëse në organizimin e demonstratave dhe se për më tepër ata nxitën masat popullore të rebeloheshin përmes materialit të botuar në shtypin ilegal, e cila është arsyeja pse shumë prej parullave të përdorura nga demonstruesit ishin parulla të gjetura në artikujt e botuar në këto materiale. Megjithëse dihen emrat e atyre që janë përgjegjës për organizimin e demonstratave në qytete të ndryshme, vetëm disa prej tyre pranuan se ishin anëtarë të ndonjë grupi disident, dhe për më tepër është e vështirë të konfirmohet anëtarësia e tyre pasi organizatat punuan nën anonimitet të rreptë. Ramabaja e potencon si argument mbështetës që demonstratat e vitit 1981 ishin të organizuara nga studentët dhe grupet ilegale duke thënë se nuk është ofruar akoma një shpjegim tjetër i arsyeshëm se pse demonstratat ishin gjithëpopullore dhe shfaqeshin gjithandej ku jetonin shqiptarët.
Enver Hoxha shpesh akuzonte jugosllavët se ishin tradhtarë të marksizmit-leninizmit dhe ai ishte i vetëdijshëm se si do të perceptoheshin këto akuza nga shqiptarët në Kosovë. Qëndrimi dhe pozicioni publik i Hoxhës patën një efekt të jashtëzakonshëm tek shqiptarët e Kosovës, të cilët mendonin se ndjenjat e tyre antishtetërore ishin të legjitimuara brenda diskursit hoxhaist/enverist të kohës. Nga ana tjetër, shteti jugosllav hezitoi fillimisht të akuzonte Shqipërinë si një ndikuese për demonstratat. Sidoqoftë, pasi vëzhguan reagimin e këtij të fundit ndaj demonstratave dhe akuzave që ajo bëri kundër shtetit jugosllav, jugosllavët diskutuan çështjen në Sesionin e Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, të mbajtur më 6 maj 1981, ku Dobrivoje Vidić, presidenti i Presidencës serbe, e akuzoi Hoxhën për frymëzimin e trazirave.
Megjithëse pozicioni i Hoxhës ndaj shqiptarëve në Jugosllavi nuk ishte gjithmonë linear, ai mori një pozicion më të qëndrueshëm pas demonstratave në vitin 1981. Ka pasur raste, për shembull, kur Hoxha i bëri thirrje “popullit shqiptar të Kosovës për të bashkuar forcat me malazezët dhe vëllezërit serbë, për të dëmtuar klikën tradhtare të Titos, një renegat i marksizmit-leninizmit dhe [lufta për, ML] kauzën e shenjtë të proletariatit”. Megjithëse vetë Hoxha kurrë nuk i bëri thirrje publikisht popullit shqiptar për të nxitur një kryengritje të armatosur kundër qeverisë jugosllave, dhe as ai nuk promovoi bashkimin e Kosovës me Shqipërinë , ai ishte mjaft i zëshëm në hedhjen poshtë të socializmit jugosllav, i cili sipas mendimit të Hoxhës ishte një herezi për kauzën marksiste-leniniste. Pozicioni zyrtar i Partisë së Punës së Shqipërisë pas demonstratave të vitit 1981 në lidhje me rrugën politike të Kosovës u bëri jehonë parimeve leniniste duke thënë se çdo komb ka të drejtën e vetëvendosjes, përfshirë popullin e Kosovës.
Përshtypja e marksistëve shqiptarë të Kosovës ishte se efektet e demonstratave ishin transformuese në aspektin shoqëror dhe politik. Në ligjërimin e tyre, demonstratat e vitit 1981 janë vendosur si ngjarja qendrore, thelbi i rezistencës së ardhshme për çlirimin e masave punëtore shqiptare, siç e interpretonin ata.
Anëtarët e komitetit drejtues të Frontit Popullor i përshkruajnë demonstratat e 1981 si “[…] lëvizja revolucionare pranverore e këtij viti është një vazhdim i drejtpërdrejtë i luftës së pandërprerë të popullit tonë për liri […]”. Dokumenti më tej thotë: “[…] njerëzit tanë të lirisë i bënë kërkesat e tyre përmes mënyrave paqësore […] demonstratat u bënë të përgjakshme për shkak të serbëve shovinistë dhe tradhtarëve shqiptarë […] ata janë përgjegjës për gjakun që u derdh […]”.
Fakti që marksistët ishin ideologjikisht kundër qëndrimit hegjemonist të Serbisë ndaj Kosovës dhe socializmit të vetëmenaxhimit të Jugosllavisë, të cilin ata e konsideronin një gabim ideologjik brenda mendimit marksist-leninist, nganjëherë gjithashtu u minimizua. Se ata e perceptuan situatën në një dritë të tillë është pranuar edhe në të dhënat publike, siç dëshmohet nga Gani Sylaj, një anëtar i Grupit Marksist-Leninist i akuzuar për veprimtari disidente, i cili gjatë gjyqit të tij të mbajtur në korrik të 1980 në Maqedoni, kishte thënë si vijon: “[…] Ne nuk jemi armiq të socializmit, nëse [një socialist është, ML] ai që ecën sipas mësimeve të Marksit, Engelsit, Leninit, por ne jemi kundër të gjithë socializmave të tjerë, siç është revizionizmi modern, qoftë ky një vetadministrues, ose ndonjë emër tjetër [ia jepni, ML]. Vetadministrimi jugosllav nuk është asgjë e re, është vetëm teori dhe praktikë kapitaliste. Ne i vlerësojmë njerëzit e Jugosllavisë si vëllezër, dhe i nderojmë ata si të tillë, dhe pasi dikur kemi dhënë dorën për të ndihmuar njëri-tjetrin kundër armiqve dhe tradhtarëve tanë që na sulmuan gjatë Luftës së Dytë Botërore, kështu që ne do të ndihmojmë njëri-tjetrin sot dhe nesër […] Ne nuk jemi kundër vëllazërisë dhe unitetit siç na mësoi Marksi, por ne jemi kundër praktikës jugosllave të “vëllazërisë-bashkimit” e cila është e rreme dhe një mashtrim”.
Në të njëjtën fjalim, Sylaj gjithashtu akuzon Jugosllavinë për ushtrimin e dhunës gjenocidale ndaj shqiptarëve. Marksistët shqiptarë të Kosovës gjithashtu argumentuan se pozita ekonomike e shqiptarëve në Jugosllavi ishte e pafavorshme. Elementi i shfrytëzimit ekonomik është një temë e përsëritur në shumë prej trakteve të tyre. Shumica e trakteve, të cilat u shtypën dhe shpërndanë në mënyrën samizdat të shpërndarjes dhe ishin të paligjshme, ndjekin një ligjërim ku shfrytëzimi merr një formë të vazhdueshme dhe sistematike, dhe në disa raste autorët anonimë të trakteve bëjnë referenca mbi shtypjen e dyfishtë – të ushtruar nga “serbët shovinistë” dhe “revizionistët jugosllavë”. Për marksistët-leninistët shqiptarë të kësaj kohe, Kosova ishte me të vërtetë periferi përbrenda një shteti që bënte pjesë në “Botën e Dytë”, ose semi-periferinë e Wallersteinit. Vetë ky pozicionim hedh dritë mbi diskursin antikolonial që këto organizata përbrendësonin, gjë që na jep një ndihmesë në përkufizimin e tyre si grupe antikolonialiste dhe pjesë e një lëvizjeje me karakter të tillë.
Nëse drejtohemi te pozita e Kosovës në Jugosllavi, që është e rëndësishme kur e kontekstualizojmë atë brenda teorisë së sistemit botëror, ishte e qartë që në fakt Kosova ishte një provincë e nënzhvilluar e Jugosllavisë. Ky fakt pranohej edhe nga vetë zyrtarët jugosllavë, por ligjërimi zyrtar e përjashtonte mundësinë që ky margjinalizim sistematik i shqiptarëve bëhej në bazë të përkatësisë kombëtare. Kjo ishte edhe njëra ndër arsyet pse marksistët shqiptarë të kësaj periudhe e perceptonin Jugosllavinë si një shtet që zbatonte “politika të dhunës”, duke e vënë në funksion policinë dhe agjentët për të terrorizuar të shtypurit. Në anën tjetër, duhet të kontekstualizohet në mënyrë të përshtatshme përdorimi i dhunës si mjet politik, që për marksistët nuk ishte diçka që duhej të kundërshtohej në vetvete, gjithsesi dhuna ndaj civilëve nuk ishte diçka që këta proklamonin – madje e konsideronin si pikë shtesë ndarëse ndërmjet shtetit jugosllav dhe tyre. Ata besonin se në mënyrë që të arrihet ndryshimi i shoqërisë dhe sistemit politik, revolucioni i dhunshëm është i paevitueshëm: “Ne nuk do të presim që dikush të na japë të drejtat tona. Jo, jo ne do t’i fitojmë ata me gjak, siç bëjnë njerëzit e tjerë të shtypur në botë. Ne i themi armikut tonë publikisht se fitorja është e sigurt dhe [se] nuk është e largët”. Siç u diskutua në fillim, elementet e dhunës në transformim revolucionar janë shumë shpesh pjesë e pandashme e këtyre proceseve. Prandaj, në këtë kontekst, gjuha e përdorur jo vetëm që ka karakter revolucionar, por është edhe tipike në ligjërimet e aktorëve të revolucionit për të krijuar efektet te subjektet e tjera.
Përveç kësaj, ka disa referenca ku dhuna përshkruhet si një mjet transformues. Kadri Zeka, një anëtar i Grupit Marksist-Leninist, botoi një artikull në “Liria” në maj të vitit 1981, me titull: “Punëtorët kosovarë në vendet perëndimore po zbulojnë flamurin e tyre të luftës”, në të cilin ai shpjegon zhvillimet në Kosovë si akte që i përkasin drejt një qëllimi më të gjerë për çlirimin e punëtorëve shqiptarë kosovarë (si në proletariat). Ai zgjerohet më tej për çështjen: “[…] të gjitha këto demonstrata dhe manifestime të tjera, portretizuan një frymë luftimi dhe një vendosmërie për të luftuar kundër okupatorit titist dhe tradhtarëve të vendit”. Këtu e shohim qëllimin politik të revolucionit, të shpërfaqur përmes demonstratave dhe rolin aktiv që e marrin pjesëmarrësit në cytjen e tyre.
Një trakt tjetër që u shpërnda midis anëtarëve të lëvizjes marksiste-leniniste pretendonte se: “[…] Vetëm marksizëm-leninizmi na tregon rrugën e vërtetë për çlirim”. Më tej shpjegohet në fletushkë se si demonstratat e fundit janë një shprehje e një “[…] lufte të gjatë për çlirim”. Teksti vazhdon duke tërhequr një paralele midis dhunës së ekzekutuar gjatë kohës së Aleksandër Rankoviqit dhe dhunës së ushtruar gjatë demonstratave të vitit 1981.
Ky trakt dhe artikuj të tjerë të shumtë ilustrojnë se si disidentët shqiptarë të Kosovës e perceptuan sistemin si një sistem që përfaqëson një vazhdim të politikave shtetërore kolonialiste të Mbretërisë jugosllave.
Dhuna e ushtruar nga shteti ndaj protestuesve u përshkrua nga marksistët shqiptarë të Kosovës si dhunë shtypëse ndaj një lëvizjeje për çlirim. Për ta, shtypësit nuk ishin vetëm jugosllavët, ose më saktësisht serbët, por edhe klasa sunduese shqiptare, të cilën ata e përshkruanin si “[…] renegatë […] të cilët mund të thërrasin ndihmën dhe mbështetjen e vërtetë që po marrim nga Shqipëria socialiste si një “sulm”, “ndërhyrje”, “shovinizëm” dhe “paternalizëm”.
Komiteti Krahinor i Lidhjes së Komunistëve të Kosovës i konsideroi demonstratat e 11 marsit fillimisht si revolta që kishin një karakter shoqëror, që vetëm më vonë u zhvilluan në një ekspozitë të nacionalizmit dhe irredentizmit. Shumica e anëtarëve të elitës politike në Kosovë nuk i mbështetën demonstratat, megjithatë Lalaj argumenton se disa anëtarë të rangut më të ulët të Lidhjes së Komunistëve i mbështetën demonstratat, megjithëse ata nuk dolën dhe protestuan vetë.
Për shkak të ngjarjeve që ndodhën, presidenti i Komitetit Krahinor të Lidhjes së Komunistëve në Kosovë, Mahmut Bakalli, dha dorëheqje dhe ai u zëvendësua nga Veli Deva, një anëtar i Partisë Komuniste që nga 1942.
Nga perspektiva e disidentëve shqiptarë të Kosovës, demonstratat ishin një jus ad bellum për një luftë ideologjike dhe përfundimisht një luftë e fjalëpërfjalshme për çlirimin e klasës punëtore kosovare, dhe brenda këtij ligjërimi, dhuna ishte nxitësi i revolucionit, si dhe mjetet për të përmbysur rendin ekzistues. Kjo perspektivë është në përputhje me doktrinën materialiste të progresit historik, ku dhuna portretizohet si një domosdoshmëri drejt ndryshimit dhe përparimit shoqëror. Anëtarët e grupeve marksiste-leniniste vazhduan këtë ligjërim edhe në vitet ‘80 dhe ‘90. Pas shtypjes së disidentëve pas demonstratave të vitit 1981, një grup tjetër pasardhës u shfaq në fillim të viteve ‘80, Lëvizja Popullore për (Republikën) e Kosovës, e cila mori pjesë aktive si aktor në nisjen e rezistencës së armatosur në Kosovë.
