Tiranë, 26. 06. 2014 – Pak kohë (e pra koha është e pamatshme) para vdekjes së tij epifanike Migjeni shkroi një titull marramendës “I fundmi Skënderbe”, evokim kumbues i një epike ambikuide kalorsiake, ku përzihet, përleshet vesku homerik dhe dilema servantesiane, ndoshta edhe floberiane.
Nën titullin e rëndë shënon rreshtat e shkurtër plot sarkazëm përjashtuese: “Ku janë sot orat dhe muzat? Shtojzovallet e zanat ku janë?
S’po flitet ma për vallet e tyne që të shitojnë dhe të bajnë fatbardhë. S’po flitet ma…”
Retiçenca të ngjeth, t’i ngre flokët përpjetë për shkak të boshllëkut të frikshëm.
Askush s’mund ta dijë më në jetë të jetëve se ç’ka dashur të shkruajë Migjeni mbas këtyre rreshtave të trishtë dhe profetikë. Mbylljen e epokave baritore, egzotikave idiote rurale.
Ah, Migjeni! Pa paraardhes!
I Vetmuari i Madh! Rebeli i keqkuptuar! Vdekja e miteve! Mbyllja e portave epike!
Hapja e Suzamit egzistencial, tmerrit jetik, mendor, ritualizmit bizantin dhe dogmatik, boshit dhe retorikave plogeshtuese, sfililtese. Tejkalim i arteipeve!
Vite më vonë (Sa vite? Kush dreqin e kronometron vrapin e Akilit me breshkën?), George Steiner, erudit i frikshëm, dyshimtar i përjetshëm e shkroi essen “Lamtumira e Muzave” ku skalit në mbamendje një ide të njëjtë me Migjenin, pa e njohur sigurisht Migjenin.
Ja ç’thotë Steiner : “Cili është vargu më i trishtë në poezinë angleze? Ndofta është” Nimfat e najadat nuk vallëzojnë më “nga “Arkadia” e Miltonit.
Miltoni e shkroi këtë varg rreth viteve 1630/1632. Sa për ne, këto data përkojnë me kulmin e gjuhës dhe letërsisë angleze. Gjenitë Elisabetianë dhe Jakobinas qenë ende gjallë.
Miltoni artikulohet 3 shekuj para Migjenit – pararandje enigmatike, padyshim!
Porse për Miltonin e ri, ndjesia e muzgut qe mëse e dukshme.
Më vonë, në parathënien lapidare të poemës së vet Samson Agonistes, Miltoni, përmjet një përfundimi të shëndoshë, do ta gjykonte Shekspirin se i qe afruar shumë madhështisë “së paafrueshme”, “të pashembullt” të tragjedisë greke.
Thelbi është mëse i qartë.
Nuk mund të gjendet as edhe një hop i vetëm në historinë e artit dhe letërsisë, ku ushtruesit e metaforave dhe kritika te shprehin vetem këndellje, pa asnjë pakënaqësi intelektuale ftillëzuese.
Kohë më kohë, prej Pindarit tek Valèry, prej zemërimit elegjiak të profetëve hebrenj tek Roja i natës i Spengler-it, çdo epokë është përpjekur të mbajë vesh lamtumirën e muzave, muzikën e trishtuar dhe të qetë të largimit të Herkulit tek Antoni dhe Kleopatra apo daljen e përbashkët të zotave dhe të hyjnores, të cilët bëhen Leitmotif tek Holderlini.
Duket sikur një puls i memento mori rreh te çdokush dhe te çdo estetikë, tek secili dhe njëherësh te çdo brezni sado të dukshme të jenë arritjet e atypëratyshme të tyre. Skllavi i pëshpërit në vesh pushtuesit romak, mu në orën e lavdishme të triumfit, “kujtohu, ti je i vdekshëm”.
Në çaste të ndërlikuara aluzionet e dekadencës, tëhuajsimit, të asaj dritës së vonë të perëndimit, janë bërë strategjike. Latinishtja e Argjendtë, letërsia dhe arti i fin de siecle, retrospektiva sarkastike e Dadasë, celebroi dhe trajtësoi parandjenjat e rënies prej së cilës ato vetë ngrihen.
Vargu i Emily Dickinson-it, “Ato mbrëmje të trurit”, sipas gjendjeve të ndryshme, ka përndjekur ndjeshmërinë perëndimore shumë kohë përpara zbulimit të vonë të Valery-së, se “të gjithë qytetërimet janë të vdekshme”.
Dhe vërtet, mundet që vajtime të tilla bëhen më bindëse, janë shprehur edhe më pa ngarkesë veçanërisht kur një kulturë, poetika e saj dhe dekretimet letrare janë në zenitet e veta.
Prej këtu, lutja obsesive u shpreh qartas që herët tek Jean Paul dhe Hajne, shumë kohë përpara vdekjes së Zotit tek Niçe apo dhe triumfalit dinak, sidomos të një Gotterdammerungu tek Vagneri.”
Vargu paramigjenian i Miltonit “Nimfat e najadat nuk vallëzojnë më”. është gati sibilin në shekullin XVII, por tërësisht cinik në shekullin XX.
Migjeni padyshim nuk e ka lexuar kurrë këtë varg të ftillëzuar. Nuk kishte arsye fare që ta lexonte.
Migjeni ndërkaq kishte shpallur për veten përvujtërisht (krenarisht) “se dua pashë më pashë t’i bij Ferrit”, pra qe Luçiferriani i Poezisë, pra me përputhje frymëzuese miltoniane.
Përputhjet në të vërtetë janë hipotetike, pra virtuale.
Të tre: Miltoni, Migjeni, Steineri nuk e kanë njohur, as nuk kanë kontaktuar me njëri-tjetrin.
Në këtë ekuacion të çuditshëm koha dhe hapësira kanë krijuar përjashtime dhe ndarje të pamëshirshme.
Miltoni s’e ka lexuar as Steinerin, as Migjenin.
Steineri ka lexuar Miltonin, por jo Migjenin.
Migjeni s’ka lexuar as Miltonin, as Steinerin.
Si ka mundësi që simbolet e panjohura pa u përballuar vizualisht të mbartin megjithatë të njëjtin kumt misterioz (në fakt një apokalips ndaj misteriozes)?
Miltoni dhe Migjeni veç e veç dëshmojnë.
Steineri artikulon shpjegime të hajthme dhe paradoksale.
Steineri shfryn kaq shumë detaje mendore.
Ai shton pa shpoti apo hove hedoniste: “Mendimi dhe ndjenja europiane tanimë duhet të përballet lakuriq me një kushtëzim të paprecedent të vetmimit njerëzor.
Një kushtëzim ky që është përmbledhur shkurtazi në fjalët e Giorgio Agamben-it: “Mendimi bashkëkohor i është afruar atij kufiri, ku përtej të cilit një paveshje e re epokale-religjioze duket si e pamundur… asnjë figurë e re hyjnore, asnjë paracaktim historik nuk mund ta shmangë veten e vet prej gjuhës.
Në pikën ku ajo e shfaq veten absolutisht si në zanafillë të vet, gjuha përtërin poashtu edhe anonimatin e saj absolut.
Nuk ka më emër për emrin, nuk ka metagjuhë, as madje dhe në trajtën e një zëri të parëndësishëm.
Në qoftë se Zoti qe emri i gjuhës, “Zoti vdiq” mund të kuptojë vetëm se tanimë nuk ka një emër për gjuhën. Ripërtëritja e plotë e gjuhës është një fjalë tërësisht e braktisur nga Zoti…
Dhe kështu e gjejmë veten të vetëm mes fjalëve tona; për herë të parë ne gjendemi të veçuar me gjuhën tonë, të braktisur pa një taban përfundimtar…
Veli që teologjia, ontologjia dhe psikologjia mbanin mbi fytyrën njerëzore tanimë është flakur tej…
Apo siç vëren Duchamp-i në vigjilje të atyre masakrave të Luftës së Parë Botërore: “C’est fini la peinture”.
Ne e shohim veten të vetëm me fjalët tona dhe ndër-determinimin e tyre posteskatologjik.
Marrëveshja e lashtë hebraiko-helenike midis fjalës dhe botës, midis Logosit dhe logjikës ka rënë.
Epoka jonë mund të jetë Rënia e Njeriut, edhe më drastike në pasoja se mëkati zanafillor.
Por edhe njëherë, kujtojmë Miltonin dhe “gëzimin e tij tragjik”, shumë kohë para Niçes, në një felix culpa, në një “gëzim të hidhur apo katastrofë.”
Formula sqimatare e Trinitetit e ka një ngjizje surreale me tre emrat: Milton, Migjen, Steiner, por kjo nuk shkakton as habitje, por as përkushtim, veç përkorje të kuptimshmërisë. Amen!
