Shkup, 19. 11. 2014 – /Në 106 vjetorin e Kongresit të Manastirit (14-22-XI.1908)/ – Pa dyshim se ngjarja më e madhe pas Lidhjes së Prizrenit është Kongresi i Alfabetit në Manastir (14-22-XI.1908). Ai kongres është një përpjekje vigane për ta ruajtur dhe për ta afirmuar identitetin kombëtar. Kongresi i Manastirit hyri në histori si “Kongresi i Abesë” ose si “Kongresi i alfabetit” pikërisht ngase ai mori vendime të rëndësishme për punën e shkrimit të gjuhës sonë dhe i dha fund kaosit që zotëronte aty, duke e hapur kështu rrugën e njësimit të plotë të alfabetit. Alfabeti i gjuhës shqipe nuk ishte një problem thjesht simbolesh ose, siç thoshin në fillim qeveritarët osmanë, se harfat janë problem i shtypshkronjave, por në fakt ai ishte një problem politik. Alfabeti i përbashkët latin e vinte në pah qenien e kombit shqiptar si komb më vete përmbi dallimet fetare, e theksonte unitetin kombëtar të shqiptarëve dhe mbyllte rrugën e ndikimit ideologjik e politik të të huajve.
Para se të sillet vendimi i njësimit të shkronjave dhe i hapjes së shkollave në gjuhën amtare shqipe nuk u reshtën edhe përpjekjet që ta ndalojnë këtë fitore të madhe të shqiptarëve. Dhe, këtë nuk e bënë vetëm osmanet, por edhe greket, austro-hungarezët, italianet e serbet. Në këtë luftë, kleri me institucionet e saj ishte mjeti më i përdorshëm që vepronte për interesat e të huajve. Kleri u vu në shërbim të drejtpërdrejtë që të ndikojë mbi ndërgjegjen kombëtare te shqiptarët nëpërmjet fesë.
Kleri ortodoks grek nuk e njihte kombin shqiptar dhe gjuhën shqipe. Ai haptazi deklaronte se popullata ortodokse shqiptare është greke. Ai ua ndalonte shqiptarëve të këtij besimi ta flisnin gjuhën shqipe. Këtë e motivonte me pohimin e paargumentuar e qesharak se gjoja gjuha shqipe s’është gjuh’ e perëndisë, është e mallkuar nga Zoti” ‹1›.
Edhe kleri reaksionar katolik ka bërë përpjekje për ta ndaluar alfabetin shqip. Kleri katolik vepronte nga Vatikani dhe nga pozicioni i politikës së Austrisë. Këtë e shohim edhe nga grindjet e klerikëve katolikë, që propozonin dy variante të alfabetit, atë të “Agimit” dhe të “ Bashkimit” ose të mbështetej ai alfabet që e kanë përdorë autorët veriorë ‹2›. Kleri mysliman me institucionet e tija fetare dhe atyre shtetërore kishte për qëllim që shqiptarët e këtij besimi t’i identifikojë nëpërmjet fesë si “turq” dhe motoja e tyre ishte se “të kënduarit shqip është mëkatë”, ndërsa ata që shkruajnë libra me shkronja latine janë “kaurë” ‹3›.
Perandoria, sidomos në periudhën e xhonturqve, në mënyrë demagogjike – gjoja se përpiqet që në shkollat turke të hyjë edhe gjuha shqipe – nga ana tjetër nëpërmjet hoxhallarëve fanatikë dhe pushtetarëve shqiptarë në administratën turke vepronte të kundërtën – se gjoja popullata shqiptare e besimit mysliman nuk i përfill këto shkronja dhe se ata kërkojnë që gjuhën shqipe ta shkruajnë me shkronja turko-arabe, ashtu si është shkruar Kurani Kerim.
Në anën tjetër veprimtarët më të shquar të lëvizjes kulturore dhe arsimore e kishin formuar edhe Komisionin për Hartimin e Alfabetit Shqip, si “Shoqërinë e të shtypurit shkronja shqip”, pastaj kishin vënë një bazë të mirë të përdorimit të shkronjave latine dhe ata i kishin përgatitur me këto shkronja edhe tekstet shkollore për shkollat që do hapeshin si p.sh. “Abetarja e gjuhës shqip”, “Shkronjëtoreja” (gramatikën), “Dheshkronja” (Gjeografia), “Këndonjtoreja”, “Arifmetika”, “Mirëvetia” (Mësimet e moralit) etj.
Me të dëgjuar se do të mbahet një kongres për shkronjat shqipe dhe se do t’i jepej fund kaosit të përdorimit të alfabeteve të ndryshme, armiqtë – sidomos të oligarkia fetare – u bënë shumë të egër, duke mos lënë asnjë gur pa lëvizur që shqiptarëve ky organizim madhështor t’u dështojë dhe kështu të futet edhe më tepër përçarja ndërmjet shqiptarëve.
Te organizatorët e Kongresit të abc-së dominonte edhe një dozë e frikës e dyshimit, se nëse dështon ky kongres i shkronjave, përçarja do të ishte edhe me e madhe ndërmjet shqiptarëve. Këtë dozë të frikës e dëshmon edhe shkencëtari Hasan Kaleshi në punimet e tij rreth alfabetit të gjuhës shqipe. Ai thotë: “Edhe pse se në fillim u përkrah alfabetin latin, por më vonë, nën presionin e qeverisë, sidomos të një pjese të madhe shqiptarësh që zinin pozita jashtëzakonisht të larta, u hoq dorë. ‹4›. Duke i shfletuar revistat dhe gazetat e ndryshme të kohës Hasan Kaleshi do të japë një tablo kësaj ngjarje. Shkrimi nga numri i parë doli në gazetën “Besa” të Stambollit, pikërisht në ditën kur delegatët u nisen për në Manastir. Ai do të citojë: “Të hënën mbrama u nisën me tren për në Arnautllëk: Ismail Hakki, hoxha Vildan efendiu, Shaqir efendiu, Fazil pashë Toptani, deputet i Prishtinës Faut pashë Prishtina, Riza beg Dibra, Maliq beg Luma, të gjithë anëtarë të shoqnisë shqiptare “Bashkimi” në Stamboll”. Në stacion u përcollën nga një shumicë e anëtarëve të klubit. Me këtë rast para nisjes së trenit, haxhi Vildani e mbajti një fjalim të bukur dhe u prit me duartrokitje të madhe. Haxhi Vildan efendiu, pasi e demaskoi sundimin despotik të Abdulhamitit dhe e lavdëroi kushtetutën, ai e theksoi nevojën e bashkimit të shqiptarëve, të cilat tani do të bashkohen edhe me një alfabet. E alfabeti – tha haxhi Vildani – është një vegël e fuqishme që i përshtatet më së miri gjuhës së tij. Prandaj shqiptarët e zgjedhin alfabetin shqiptar. Turqit gjithashtu nuk kishin shkronja për ta shkruar gjuhën e tyre – ata i kanë adaptuar shkronjat arabe. Sa për drejtimin se si lypsej të shkruhej – nga e majta në të djathtë, apo nga e djathta në të majtë – kjo nuk është punë me rëndësi. Sa i përket fesë, ajo i takon zemrës së njeriut, kështu që secili është i lirë t’i ketë pikëpamjet e veta” ‹5›. Frikë e madhe në Kongres ekzistonte se cili do të jetë qëndrimi i delegatëve të klubit të Stambollit, sepse në klubin e Manastirit mbretëronte një bindje e thellë se ata janë në realitet delegatë të xhonturqve dhe se do ta ndryshojnë mendimin dhe pjesa më e madhe do të kërkojë përvetësimin e alfabetit arab.”. ‹6›.
Mirëpo nuk ndodhi asgjë e keqe, por ndodhi ajo që shqiptarët dolën edhe më të bashkuar dhe i dha fund kaosit të alfabeteve që përdoreshin deri në këtë Kongres. Dy ditë pas përfundimit të kësaj ngjarjeje të madhe konsulli britanik do të japë raport mbi këtë kongres.
Ky raport dërgohet më 24 Nëntor 1908. Aty konsulli do ta informojë zotin Edward Grey me sa vijon:”
(Nr. 827)
I nderuar,
“Në praktikë, deri tani, kongresi ka pasur sukses të madh, por nuk është i përfunduar. Pesëdhjetë delegatët e pranishëm përfaqësonin të gjithë shqiptarët pa dallim – Gegë, Toskë, Katolikë dhe Ortodoksë. Përderisa klerikët ortodoksë nuk e përkrahnin Kongresin, meqë e zvogëlonte ndikimin e alfabetit grek dhe kishës mes shqiptarëve ortodoksë, një pjesë e priftërinjve katolikë nga Sentari ishin nga ata që më shumë e përkrahnin atë.” (Raporti i konsullit britanik që e posedojmë është pronë e Qeverisë Britanike dhe mban nr. 8 – Arkive, Europa Juglindore, 9 dhjetor FD.371/561)
Pas shumë mbledhjeve mbyllura dhe të hapura më në fund do të arrihen përfundime shumë pozitive e, mbi të gjitha, eliminimin e alfabeteve të ndryshme dhe përqafimin e alfabetit të Stambollit me disa plotësime, kurse si gjuhë e përbashkët të merret e dialekti i Skutarit , që është i afërt me të gjitha të folmet shqiptare.
Kongresi kishte edhe karakter politik – bashkimin e shqiptarëve pa dallim krahine e besimi, si dhe vendosjen e një bashkëpunimi në nivel kombëtar. Për këtë konsulli në raportin e tij do të shkruajë: “Si rezultat i kësaj, katër ose pesë alfabete u eliminuan, kurse njëri prej tyre, i ashtuquajturi alfabet i Konstantinopolit me shkronja italiane, i miratuar për përdorim të përgjithshëm, përveç për modifikime të caktuara, u vendos të përdoret në dialektin e Skutarit. Delegatët mbetën shumë të kënaqur me rezultatet e Kongresit. Ata shohin në të një hap drejt bashkimit kombëtar dhe është rast i parë që i ka bashkuar shqiptarët që nga koha e Aliut të Janinës”.
Gjithashtu konsulli do të njoftojë edhe pse kishte edhe dilema ato se së shpejti do të mbahet edhe një kongres për t’i eliminuar të gjitha ata. “Kongresi i dytë do të mbahet në Janinë më 1910, ku ekziston një bindje se do të ketë pjekuri të mjaftueshme për një marrëveshje të tërë”.
Siç dihet, nga organizatorët e Kongresit u vendos që mbledhjet plenare të ishin të hapura për të gjithë shqiptarët, si edhe për të tjerët që kishin ardhur për ta përkrahur ose si dëgjues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë, si dhe nga kolonitë e shoqatat e ndryshme nga vendet botës. Manastiri në ato ditë bashkë me Dragorin flitnin vetëm shqip, kurse kënga dhe vallet me veshjen e bukur shqiptare, si plisi i bardhë e fustanellat, opingat e shamitë, tirqit e mitanët me gajtanët e zi, Manastirit i jepnin koloritin e hijeshisë si asnjëherë më parë. Mbi 400 të ardhur, si dhe shumë qytetar anembanë tokave shqiptare, si nga Malësia ashtu edhe nga vegjëlia, i treguan botës se shqiptari s’ka asgjë të përbashkët me osmanët. Nga turma shpesh po dëgjohej edhe kënga “Gjithë Ballkani qirilisht / En Shqiptari shqiptarish”.
Kongresi zgjodhi një komision prej 11 anëtarëve, që delegatët këtyre ua dhanë besimin e plotë dhe u betuan se do të pranojnë se ç’do të vendosë ky komision. Këta njerëz të besuar ishin shumë të vetëdijshëm se një ndër faktorët që mund të paraqesë pengesë ishte çështja e librit të shenjtë të myslimanëve, Kur’anit. Ky libër i shenjtë mund të paraqiste problem. Shumë çështje u biseduan në mbledhjet e veçanta, por biseda bëheshin edhe me grupe delegatësh edhe me njerëz nga masat popullore. Në një nga ato mbledhje u diskutua edhe përkthimi i Ku’ranit në shqip. Si duket, një ndër pyetjet ishte a se mund ta arrinte vlerën e vërtetë përkthimi i Ku’ranit në gjuhën shqipe. Dhe, a mund të bie poshtë mendimin i Sheh-ul Islamit, i cili trumbetonte se është “mëkat” që myslimanët shqiptarë ta mësojnë gjuhën me shkronja kaurre e ta këndojnë Ku’ranin në gjuhën që nuk e njeh Zoti. Se a ishte temë diskutimi përkthimi i Kur’anit në shqip na dëshmon edhe raporti i konsullit britanik. Në raport thuhet: “Janë mbajtur disa mbledhje me dyer të mbyllura dhe nuk përjashtohet mundësia që njohja e përkthimit shqip të Kuranit, që thuhet se tashmë ekziston në fshehtësi, të ketë qenë temë diskutimi”.
Njeriu kryesor rreth kësaj çështje ishte ngarkuar përfaqësuesi nga Shkupi Hafiz Ibrahim Shkupi. Ai edhe më herët, por edhe me pjesëmarrësit në ditët e mbajtjes së Kongresit, kishte biseduar me udhëheqës fetarë, si: Ali Afiz Korça, Faik Vildani nga Lumnica (Ribnica) e Rekës së Epërme, Haki Mbroja e shume të tjerë, se çfarë mendimi kanë mbi shkronjat e mbi shkollën në gjuhën shqipe.
Kur ishte temë diskutimi përkthimi i Ku’ranit, mbi tavolinë qëndronin fragmentet e përkthimit të Kur’anit nga Naim Frashërit, të botuar në librin “Thelb’ i Kur’anit”, që është botuar në veprën e tij “Mësime” në vitin 1894, si dhe dorëshkrimin i Ilo Mitko Qafzezit, përkthyer nga gjuha angleze prej përkthyesit Georg Sale.
Në çastin e diskutimit të përkthimit të Ku’ranit në gjuhën shqipe, kryetari i Komisionit Gjergj Fishta i lexoi disa fragmente të përkthimit të Ku’ranit, i cili ia dha bukurinë e gjuhës shqipe, ku fjala e Kuranit u dëgjua në shqip dhe tingëllonte edhe më bukur se në gjuhën që nuk kuptohej. Në një moment befas u çua në këmbë delegati i Shkupit, Ibrahim Shkupi, dhe e shtrëngoi fort për qafe dhe lëshoi lot gëzimi e tha: “Zoti është i të gjithëve. Zoti është Krijuesi i botëve dhe i kombeve, pra edhe i shqiptarëve”.
Krahas shkronjave, çështja arsimore dhe kulturore në këtë Kongres ishte pjesë e pandarë e diskutimit, ku u shtrua nevoja që t’i jepej hov më i madh arsimit në gjuhën amtare. Aty me vendosmëri kërkohej që në të gjitha shkollat shtetërore turke, fillore, qytetëse, si edhe ato shkolla ku komuniteti ortodoks mësonte në gjuhën e kishës, që edhe ata të kalojnë në shkolla shqipe. Xhonturqit, siç kuptojmë nga Raporti, nuk e kishin pritur se shqiptarët do të hapin shkolla ku mësimi do të zhvillohej vetëm në gjuhën shqipe, kurse gjuha turke do të mësohej si gjuhë mësimore nga viti i katërt e më lart.
Sipas Raportit, kuptojmë se shqiptarët me një shpejtësi të madhe, bile ende pa përfunduar Kongresi, u hapën dhe u rihapën disa shkolla në gjuhën shqipe “Është shumë e rëndësishme se arsimi shqiptar ka përfituar mbase më shumë se çdo arsim tjetër me ndryshimin e qeverisë. Një shkollë shqipe është hapur në Elbasan (raportuar nga z. Heathcote nr. 54 më 22 gusht). Në Korçë dy shkolla shqipe të mbyllura nga ish-qeveria janë rihapur, duke shtuar edhe kurse të arsimit të mesëm. Autoritetet e vilajetit e kanë përfshirë shqipen edhe në shkollat e mesme turke dhe kanë aplikuar për tridhjetë profesorë shqiptarë”.
Siç u pa, nga Kongresi i Manastirit dolën një sërë përfundimesh dhe dhanë sinjalin se shqiptarët në momentet e vështira dinë të bashkohen pas dallim besimi e krahine. Edhe pse Komiteti Xhonturk në Kongres shtirej se po mban paanësi dhe të bindur se do ta kenë shumë vështirë që shqiptarëve t’u imponojnë detyrime mbanin shpresë se nëpërmjet fanatikëve fetarë, si dhe reaksionareve të ndryshëm që punonin në dëm të shqiptarëve në Kongres, nuk e treguan fytyrën e vërtetë. Konsulli në Raport do të shkruajë: “Turqit e rinj e kanë mirëpritur kongresin shqiptar. Shumica prej tyre kanë qenë prezent dhe delegatë të Komitetit e kanë drejtuar atë. Bisedimet që kam pasur me anëtarë të komitetit, nuk mbështesin synimin për ta parë këtë lëvizje shqiptare si shqetësuese. Ata, si duket, e njohin inteligjencën superiore dhe temperamentin aktiv të shqiptarëve dhe shpresojnë në trajtim të matur për t’i bërë ata elementë fuqie e jo rreziku. Por, ata e dinë mirë se do të jetë vështirë që në mënyrë efektive t’u imponojnë shqiptarëve obligime, siç janë furnizimi me ushtarë dhe tatime. Për më tepër, ekziston një lidhje mes shqiptarëve dhe pjesës qendrore të regjimit të ri në formë të shumicës së liderëve të kryengritjeve ushtarake, siç janë Enver, Selahedin dhe Niazi Beu, dhe të një numri të madh të oficerëve ushtarakë këtu, të cilët edhe pse me arsimim turk janë me origjinë shqiptare dhe u përkasin krahinave shqiptare” .
Menjëherë pas mbylljes së Kongresit veziri Haki Pasha që në bisedën e parë në Këshillin e Ministrave do ta shpreh urrejtjen e qeverisë për “lëshimet” të xhonturqve ndaj shqiptarëve. Ai do të shprehet kështu. “Rreziku më i madh për Turqinë nga të gjitha kombet që jetojnë nën perandorinë tonë janë shqiptarët” ‹7›. Hovin që morën shqiptarët duhet t’u ndërpritet “ata (shqiptarët) duhet t’i ndajmë e t’i përçajmë e t’i shtypim e t’i dermojmë sa mos kenë më fuqi të ngrihen” ‹8›.
Xhonturqit dhe aleatët e tyre, nëpërmjet disa deputetëve tradhtarë dhe disa feudalëve dhe fanatikëve fetarë, përsëri e shtruan problemin e çështjes së alfabetit në Parlamentin e Turqisë. Këta dolën me tezën se popullsia myslimane “gjoja ka qenë dhe janë për alfabetin turko-arab, i cili njëherazi është dhe alfabet i Kur’ anit, kurse alfabeti latin e prish fenë myslimane dhe se me të nuk shkohej në Qabe” ‹9›. Dhe, kështu xhonturqit nuk lanë gurë pa lëvizur për të sjellë huti e përçarje te shqiptarët nëpërmjet propagandës antikongresiane dhe antishqiptare. Ata ia arritën qëllimin, ashtu që më 23 korrik 1909 e përgatitën dhe organizuan Kongresin e Dibrës, ku dolën me tezën se “në këtë Kongres u mor vendimi, që ky të lihej në pëlqimin e vetë popullatës së çdo krahine” ‹10›.
Si pushteti, ashtu edhe shtetet fqinje ndërmjet propagandave nga ma të ndryshmet, si përdorimi i metodave më të egra (burgosjet, internimet, helmimet, vrasjet), e sidomos me intrigat që dilnin nga komitetet e xhonturqve të rinj në bashkëpunim me forcat reaksionare, kishin arritur që të ndikojnë ose t’i lëkundin anëtarë edhe të klubeve e disa të bëhen oportuniste e disa të veprojnë, bile edhe më keq se pushteti ashtu si veproi klubi i studentëve “Makfel” në Aksaraj.
Ndërkohë simpatizuesit e shkronjave turko-arabe nga klubi i Aksarajit “Mahfel” dërguan njëfarë Arif Hiqmeti, kinse gazetar, nga fshati Llojan i Kumanovës që ta studiojë gjendjen dhe të kontaktojë me parinë myslimane për të krijuar një besim se shkronjat turko-arabe janë shkronjat e Zotit dhe ai di vetëm ato t’i lexojë, kurse shkronjat gjahure Zoti nuk i pranon dhe i dërgon të gjithë në xhehenem ‹11›.
Çështja e alfabetit shqip dhe e shkollës shqipe ishte një ndër faktorët kryesorë për një luftë gjithëpopullore. Sipas një enciklopedie serbo-kroate-sllovene, libri II në faqen 650 thuhet: “Se lufta e shqiptarëve ishte pikërisht rezultat i asaj që Turqia dëshironte që shqiptarëve t’ua imponojë alfabetin turk dhe ta pengojë këtë… andaj ngriti shumë kazerma xhandarmerie në vendet me popullatë shqiptare, hapi shkolla turke dhe, në fund, bëri edhe çarmatimin e tyre”. ‹12›.
Lufta për alfabetin dhe për shkollën shqipe u bë e ashpër dhe nuk mban mend asnjë histori të arsimit kombëtar kaq të përgjakshme, siç është historia e arsimit shqiptar.
____________
Referencat:
1. Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë 1972, f. 120)
2. Po aty , f. 122)
3. Po aty, f. 120)
4.Kaleshi,Hasan:Disa aspekte të-luftës për-alfabetin shqip në-Stamboll : (http: //olsijazexhi. wordpress.com/2012/12/08/
5. Kaleshi , po aty
6. Kaleshi, po aty.
7. Kongresi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i manastirit, f. 114)
8. Po aty)
9. (“Rufeja”, 14.02.1910).
10. (Historia e Shqipërisë, Kongresi i Dibrës, vëll. II, 300-302.)
11. Mustafa, Avzi Gjurmë ndër vite,, UISHN, Shkup,2014, f.107
12. Po aty, f. 100)
13. (Kongresi, 12
……………………………………………..
AVZI MUSTAFA: PËRPJEKJET DENIGRUESE KUNDËR KONGRESIT TË ABC-së NË MANASTIR
HAPE: https://pashtriku.org/index.php?kat=60&shkrimi=2113
***
AVZI MUSTAFA: KONGRESI I DYTË I MANASTIRIT ISHTE KOGRES I REALIZIMEVE TË VENDIMEVE TË KONGRESIT TË PARË PËR JETËSIMIN E GJUHËS DHE SHKOLLËS SHQIPE (PRILL 2010)
HAPE: https://pashtriku.org/index.php?kat=47&shkrimi=2560
=============================
105 vjet nga Kongresi i Manastirit, ruajtja e gjuhës prioritet.
———————————-
Si po shkatërrohet shtëpia e Alfabetit të Gjuhës Shqipe?!
