(Pashtriku.org, 24. 09. 2012)-„Të gjithë autorët e lashtë, ndër të cilët Homeri, Hesiodi, Hekate i Miletit, Akusilaos, Hellanikos, Herodoti, Tuqididi ose Efori, na bëjnë të ditur shkurtimisht, por mjaftueshëm, se, përpara mbërritjes së grekëve, vendi që do bëhej Greqi ka qenë i banuar nga Pellazgët. Ata, gjithashtu, pohojnë se këta Pellazgë nuk ishin Grekë, por „barbarë“, d.m.th nuk flisnin greqisht dhe, së fundi, se ata u lanë trashëgim grekëve një pjesë të madhe të kulteve dhe të perëndive të tyre. Asgjë më shumë se kjo nuk do të mjaftonte për të na bindur, se përpara mbërritjes së helenëve ka ekzistuar një qytetërim i madh jo – grek.“ – kështu ka shkruar Aref Mati në librin ”Shqipëria” (historia dhe gjuha) Odiseja e pabesueshme e një populli parahelen”, Tiranë, Plejad 2007, faqe 13.
===============================================
Francë – Lion, 03. 06. 2012: “Grekët nuk kanë egzistuar para shekullit VIII p.e.s. Ata erdhën pas kësaj periudhe dhe morën perenditë, mitet dhe alfabetin e tyre nga Pellazgët. I ashtuquajturi qytetërim Mikenianë (1200/-800 p.e.s) nuk ishte grek por pjesë e civilizimit Pellazgjik. Gjuha, veshjet dhe civilizimi i Greqisë së lashtë janë të përafërt me gjuhën, veshjet dhe kulturën e veriut të Shqipërisë dhe Shqiptarëve nëpërgjithësi, pasaardhës të Pellazgo-ilirëve.” – ka thënë historiani ynë i shquar Dr.Arif Mati ( Mathieu Aref), në Konferencën Shkencore “PELLAZGËT DHE GREQIA E LASHTË”.
=========================================
„Pra, duke u nisur nga shkrimet e tyre,“ – thotë Mati, „kam arritur të rindërtoj rebusin e zanafillave të popujve parahelenë, të shkoj shkallë – shkallë deri në vetë burimet e qytetërimit Helen dhe të dekriptoj prurjen kulturore të semito – egjiptianëve (Danaos, Kadmos…). Së fundi, kjo më ka dhënë mundësinë të bëj ravijëzimin e veprës që keni në dorë, pikësynimi i së cilës është të provojë për këtë popull pellazg, çfarë tashmë ëshët zbuluar nga autorët e lashtësisë, dhe, si rrjedhojë, për të mbështetur tezën e paraekzistencës së Pellazgëve kundrejt Helenëve të parë, ky i fundit popull semito – egjiptian, i cili pushtoi vendin e tyre (Danaos Egjiptiani dëbon nga Argosi, Pellazgët dhe mbretin e tyre Pelasgos; themelimi i Tebës nga Fenikasi Kadmos; pushtimi i Peloponezit nga Asiriani Pelops etj.“ (A.Mati po aty f.11). Dihet mirëfilli, se „shqiptarët rrjedhin drejtpërdrejt nga ilirët dhe vetë këta, ilirët janë trashëgimtarë të pellazgëve, të cilët Herodoti (VIII, 44) në shekullin e V para Krishtit, i cilëson si autoktonë dhe pohon se kishin ardhur përpara grekëve në gadishullin Ballkanik dhe në Egje (I, 171, 173 – V, 26 – VII, 95)“. (Mati, po aty f.108) Për të përcaktuar problemin e zanafillave të qytetërimit grek, Mati ka kryer studime të shumta, hulumtime dhe analiza të hollësishme në pesë fusha të ndryshme: Histori, Arkeologji, Antropologji, Gjuhësi, Mitologji – poemat epike. „Deri më sot, pjesa më e madhe e dijetarëve të lidhur me këto (5) fusha janë të njëtit mendim, të paktën për një fakt të vetëm, por fakt thelbësor: katër shekuj të errët të Greqisë parahelene (vitet 1200 – 800 para Krishtit) në të vërtet nuk na kanë lënë gjurmë në letërsinë e shkruar apo mbetjet e rrënojave, nuk na bëjnë të ditur ndonjë gjë për historinë e kësaj periudhe. Katër shekuj heshtje dhe një shkëputje e vërtet me qytetërimin (grek) pasues: kështu historia ka ngelur në vend.“ (Mati, po aty f.12) Në të vërtet, shumë shekuj të mbetur në heshtje e ndajnë fundin e qytetërimit të mbiquajtur mikenian (datë e hamendësuar e luftës hipotetike të Trojës 1193 – 1183 para Krishtit) dhe qytetërimit që kanë njohur Grekët, duke filluar nga fundi i shekullit VII para Krishtit, por që e pati kulmin e tij vetëm në shekullin V (shekulli i artë i Perikliut). Kështu, asnjë tregues, madje edhe më i vogël, nuk ka provuar ekzistencën e grekëve para shekullit VIII (para Krishtit). Më parë, në veçanti periudha e mbiquajtur mikeniane (1450 – 1200 para Krishtit ) dhe ajo e Epokave të Errëta që vjen më pas (1200 – 800 para Krishtit) një qytetërim, një kulturë dhe një etni, të ndryshme nga ato të helenëve, tashmë ekzistonin edhe përpara mbërritjes së helenëve“. (Mati, po aty f.27) Duhet shënuar për fillestarët se emri Mikenian, i cili i është dhënë një qytetërimi më të mëparshëm se ai i Grekëve (pra deri në shekullin VIII), është një shpikje moderne, që daton qysh me zbulimet arkeologjike të kryera në „Mikenë“ nga (Heinrich) Shlieman (1822 – 1890). (Kryeredaktori i pashtriku.org, Sh.Berisha)
* * *
Në vijim për lexuesit e pashtriku.org botojmë tabelën e lëndës (përmbajtjen) dhe parathënjet – në shqip dhe frangjisht – të librit të shkruar nga Dominique Briquel, Profesor në Universitetin Sorbonës në Paris.
& & &
MATHIEU AREF
S H Q I P Ë R I A
(Historia dhe Gjuha)
ODISEJA E PABESUESHME E NJË POPULLI PARAHELEN
……………………………………..
T a b e l a e l ë n d ë s
– Parathënie
I Historia e lashtë: stërgjyshërit e shqiptarëve
– Pellazgët parahelenë ose zgjidhja e një enigma
– Homeri dhe poemat e para epike
– Thrako – Ilirët: stërgjyshërit e drejtpërdrejtë të shqiptarëve
– Kronologjia e parahistorisë së Europës
– Kronologjia e Greqisë arkaike, klasike, helene
– Kronologjia e botëve egjeo-kretase dhe mikeniane
– Kronologjia e Italisë së lashtë
II Shqipëria
– Historia mijëvjeçare
– Shqiptarët e Mesjetës deri në shekullin XX
– Shqipëria: aspekt i përgjithshëm
– Aspekti etno – kulturor
– Folklori
– Kronologjia iliro – shqiptare
– Kosovarët dhe serbët
– Histori e shkurtër e sllavëve të jugut
III Gjuhësia
– Pellazgët dhe gjuha e tyre
– Gjuha : paraqitje dhe mendime të përgjithshme gjuhësore
– Indo – europianizmi
– Përputhjet gjuhësore pellazgo – shqipe
– Homografet dhe homofonet te Homeri
– Përputhjet pellazge dhe thrako – ilire
– Ndikimi i pellazgjishtes së lashtë mbi gjuhën greke, latine dhe gjuhët e tjera
– Toponime dhe oronime
– Fjalë të vjetra të tipit të përgjithshëm
– Fondi i vjetër pellazg dhe leksikologjia e tij
– Pellazgo – shqipja
– Ndikimet e nënshtresës pellazge (mbi gjuhën baske, armene, anglo – saksone, kelte e gjermanike)
– Pellazgo – shqipja dhe greqishtja
– Pellazgo – shqipja dhe latinishtja
– Pellazgo – shqipja dhe etruskishtja
– Pellazgo – shqipja dhe thrako-ilirishtja, mesapishtja
– Pellazgo -shqipja dhe kelto-gjermanikja, letonishtja, lituanishtja dhe umanishtja
– Pellazgo – shqipja dhe ndërfutje të ndryshme
– Baskët dhe gjuha e tyre
IV Bibliografi
V Harta, fotografi
* * *
P A R A T H Ë N I E
Ky libër do të befasojë shumë lexues. Ai nuk nguron të ndërmarrë një qëndrim krejt të kundërt ndaj asaj, që, me sa duket, është një e vërtetë e ndërtuar. A mos ka qenë i mbivlerësuar vendi i Grekëve në historinë e Gadishullit Ballkanik dhe, me sa duket, vetvetiu e pa nxjerrë pikëpyetje, ne jemi mësuar ta ngjisim deri në periudhën Mikeniane e madje edhe më tej dhe ta vendosim pothuajse natyrshëm si të ketë qenë faktori thelbësor i historisë së këtij rajoni? Të varur, pas shumë shekujsh kulture klasike, nga imazhi që Helenët i japin së kaluarës së tyre, a mos, për shkak të tyre, kemi harruar se kultura të tjera, të cilat nuk ishin aspak Greke, kanë ekzistuar në këtë pjesë të Europës dhe mund ta kenë ndihmuar atë, duke i dhënë fizionominë që tashmë është e saja, pikërisht në momentin kur “mrekullia greke” shfaqi një qytetërim, trashëgimtarë të të cilit, në shumë aspekte, ne ende jemi? Ka një farë kohe, që një hulumtues amerikan i është vënë kësaj përçapjeje ikonoklase: kjo ne na ka kushtuar një libër të bujshëm “Athina e zezë”, ku perëndesha e bardhë me sy ngjyrë deti, Perëndesha e diturisë, mbrojtëse e Athinës, ka një të kaluar afrikane dhe ku helenizmi papritmas e gjen veten borxhli ndaj pjesësh të tëra të qytetërimit në Egjipt ose në Feniki.
Në këtë vepër, Aref Mati hulumton në një tjetër drejtim dhe ravijëzon një botë tjetër, atë Pellazge, së cilës Grekët i detyrohen për një pjesë jo të vogël të së kaluarës së tyre. Por kësaj here ajo nuk duhet kërkuar jashtë apo matanë deteve, ajo duhet të ketë qenë aty, në Ballkan, përpara Grekëve, dhe këtyre, kur mbërritën, nuk u mbeti gjë tjetër veçse të depërtonin e të merrnin atë çfarë ajo u ofronte.
Duke mbrojtur këtë vizion të së kaluarës më të lashtë të Greqisë, Aref Mati, në thelb, nuk bën gjë tjetër veçse përsërit atë që grekët, apo të paktën ata më mendjemprehtët, e kanë thënë qysh prej shumë kohësh midis tyre. Sigurisht që për ata ka qenë më e përshtatshme, që në sytë e athinasve të epokës klasike të thonë se Grekët kanë qenë gjithmonë aty, se ata kanë qenë autoktonë në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, d.m.th. pasardhës të të moçmëve, që kishin lindur aty qysh në kohë që nuk mbahen mend, nga toka e vetë Atikës, ashtu si bimët që toka e saj pjellore i bën të lulëzojnë. Por ata që i kapërcyen këto përfaqësime dashamirëse mitike, si historiani Herodot, e dinin se historia e së kaluarës së rajonit nuk ka qenë një kalim i thjeshtë dhe në vijë të drejtë, i cili, duke u nisur nga zanafillat, e përfundonte pa diskutim vijimësinë për bashkëkohësit e tij. Evokohet për Athinën, por edhe për shumë vende të tjera, një popullsi e lashtë më e kahershme se banorët aktualë, që ishte popullsia Pellazge. Dhe ata që kanë shqyrtuar identitetin e këtyre Pellazgëve ishin më se të detyruar që ta njihnin faktin se ata nuk ishin Grekë dhe se nuk mund të ishin Grekë. Sipas një arsyetimi mbi gjuhën, që ata mund të kenë folur, Herodoti arrinte në përfundimin se ata ishin barbarë, një rrjedhim sipas kuptimit të mirëfilltë të nocionit gjuhësor, pse ata flisnin një idiomë tjetër, të ndryshme nga greqishtja. Por, gjithashtu, është pranuar se këta barbarë, (barbarë meqenëse prirja ka qenë që të shihnin tek ta vetëm njerëz të egër pa asnjë qytetërim), pra gjithsesi këta kishin jetuar në tokën e tyre dhe mund të kenë patur ndikim dhe t`i kenë dhënë Grekëve pasardhës elemente jo të pakta nga kultura e tyre. Kuptohet që këta Grekë do ta kenë damkosur Herodotin për tradhti ndaj helenizmit dhe do ta kenë denoncuar për dashaligësinë e tij – gjë do të bëhet objekt i një trajtese të vogël të Plutarkut – e cila e shtyn atë të njohë cilësitë e barbarëve, dhe kjo, sipas atyre, i zhvlerëson bashkëpatriotët. Por Herodoti ka patur shumë të drejtë: Grekët nuk kanë qenë të parët mbi këtë tokë dhe, nëse ka patur të tjerë më parë, atëherë është më se e qartë se u detyrohen atyre për një pjesë të rëndësishme të qytetërimit. Kërkimet e gjuhëtarëve të kohëve tona mbi greqishten – duke cituar vetëm këta – e tregojnë gjerësisht, se : gjuha greke, kjo gjuhë që përcaktonte helenen kundrejt barbarëve, duke përfshirë shumë terma, që nuk janë aspak greke, të cilat përcaktohen, për shembull, si parahelene dhe që emërtojnë krejt florën dhe faunën mesdhetare, që Grekët i kanë zbuluar duke mbërritur në tokën e Heladës. Kjo mund të thuhet edhe për termat para-indo-europiane, të cilat të çojnë drejt asaj që mund të trajtohet si një nënshtresë e lashtë e popujve të vendosur në rajon përpara se folësit indo-europianë – si p.sh. grekët – të fillonin të përhapeshin aty. Këto mund të jenë edhe fjalë të shpjegueshme nëpërmjet indo-europianes, por që nuk i përkasin fjalorit grek dhe nuk paraqesin trajtime fonetike të pritshme për këtë gjuhë. Dhe, pikërisht këtu, ne gjejmë të famshmit pellazgë, për të cilët flet tradita: megjithëse nganjëherë është dashur, që, nga ndonjë përçapje jo e bazuar, ta përcaktojnë me termin pellazg këtë shtresë gjuhësore, indo-europiane, por jo greke, dhe e cila mund të të kthejë sërish në popullsi të vendosura në këto vise, të cilat tashmë do të kenë përdorur një të folur të tipit indo-europian, por që nuk do të ketë qenë helene.
Vepra e Aref Matit ngulitet në vijimësinë e këtij hulumtimi dhe nuk është pa paraardhës shkencorë. Ashtu si edhe ata, ai hulumton këtë pjesë jo të vogël, kundrejt asaj që është greke që e fsheh helenizmin, këtë pjesë tjetër pa të cilën nuk do të kishte patur mrekulli greke. Por këtë ai e bën qartë, duke propozuar një tezë: se duhen bërë vrojtime nga ana e Shqipërisë për të kuptuar këta pellazgë misteriozë, për të konceptuar atë çfarë kanë zbuluar këta grekë duke mbërritur në Heladë dhe që i bëri ata ashtu si ata u bënë. Kjo mund të të habisë. Çfarë mund të ketë qenë e përbashkët, të cilën Herodoti e quante të rëndësishme, midis këtyre paraprijësve të grekëve në tokën e vendit të tyre dhe këtij populli të sotëm, pra shqiptarëve, që aktualiteti i mëvonshëm e bëri të dalë në problematikën e francezëve? Shqiptarët në sytë tanë na janë dukur si një nga popujt dytësorë në kufijtë e kombeve të mëdha, të cilët bënë historinë. Dhe, megjithatë, a nuk janë rrënojat e këtyre ilirëve që kanë pushtuar Ballkanin në antikitet, por që në ndryshim me grekët apo latinët – si të thuash nuk na ka lënë asnjë dëshmi të drejtpërdrejtë mbi gjuhën e tyre dhe që vetëm arkeologjia – mjaft e zhvilluar në Shqipëri pas Luftës II botërore – fillon ta nxjerrë nga errësira? Sigurisht që gjuha e sotme shqipe ka evoluar shumë qysh prej kohëve antike; sigurisht që vendi, megjithëse ka qenë fanatik në ruajtjen me krenari të personalitetit të tij përballë racave të tjera, është përballur me vizitorë të shumtë njëri pas tjetrit apo edhe me pushtues të shumtë. Por nuk është e papërligjur që të përpiqesh të nxjerrësh gjithçka sa mundesh për të njohur Shqipërinë, qytetërimin e saj, gjuhën e saj, nga e cila arrijmë të sqarojmë këtë të kaluar ballkanike që na ka shpëtuar. Por lipset ta njohësh edhe më këtë vend dhe, madje do të thoja, ta dashurosh atë. Ndërkohë që kjo njohje dhe kjo dashuri për vendin e shqiponjave nuk i mungon Aref Matit, sepse edhe ai vetë është me zanafillë shqiptare.
Aref Mati e njihte shumë mirë gjuhën shqipe. Kjo mund të duket e thjeshtë, por nuk është kështu: njohja e gjuhës shqipe nuk është shumë e përhapur në Francë, as në vendet e tjera europiane. Pothuajse kurrë, asnjëri prej atyre që kanë patur prirje ndaj historisë antike të Gadishullit Ballkanik nuk e ka praktikuar këtë gjuhë: në propozimet e tyre ata nuk e kanë futur këtë fakt për të rindërtuar të kaluarën. Mbi të gjitha, gjuha shqipe a mos është një gjuhë për të cilën na jepet e drejta të quhet si “e mëvonshme” përbri greqishtes dhe latinishtes, të dëshmuara mjaft mirë për Antikitetin, dhe kjo deri aty sa ne të rrezikojmë të harrojmë se ka patur krah tyre, dhe në rastin konkret përpara tyre, popuj që flisnin gjuhë të tjera, por ndër këto gjuhë, gjuhët e emërtuara “barbare” sot ne të mos mundemi t`i arrijmë? I tillë është rasti në veçanti për këta ilirë : për të krijuar një ide për të folurën e tyre nuk ka mënyrë tjetër, veçse duke u orvatur të ngjitemi në vazhdën e kohërave, duke u nisur nga gjuha e sotme shqipe, për t`u përpjekur të rigjejmë në gjurmët gjuhësore që mund të vlerësohen si të lëna nga ilirët, si dhe në veçanti në emrat e përveçëm ose emrat e vendeve që ne njohim për hapësirën gjeografike ku ky popull ka banuar (i cili ka mundur madje të shtrihet matanë zonës së populluar nga ilirët e epokës klasike të grekëve ose të epokës romake, gjë që është e mundur të sqarohet nëpërmjet gjuhës shqipe). Metoda gjuhësore duhet të jetë rigoroze: ajo duhet të krijojë lista termash dhe të ravijëzojë etimologjinë e tyre. Prej nga edhe rrjedh një aspekt kategorik, që është i nevojshëm për një pjesë të veprës, pjesë që paraqitet në formën e listës së fjalëve, bashkë me interpretimin që është propozuar për ato. Gjithsesi, kjo është një përçapje e nevojshme dhe mund të ngazëllejë që një dokumentacion i tillë tashmë është ofruar dhe është futur në debatin shkencor.
Por ka edhe pjesë të tjera, ku Aref Mati trajton historinë e vendit të tij, të zakoneve të tij. Dhe këto përbëjnë faqet nga më tërheqëset të kësaj vepre, ato më pasionantet, ku autori na përshkruan vendin, na bën të kuptojmë gjeografinë e tij plot kontraste, na kujton historinë e tij drithëruese, na bën të marrim pjesë në një festë vendase ose të admirojmë zakonet e kësaj apo asaj krahine. Kjo, ndoshta, mund të duket sikur qëndron shumë larg një përçapjeje historike, një hulumtimi mbi historinë më të lashtë të kësaj pjese të Europës, e cila mund të dalë nga një dijetar me mendje të ftohtë, që punon në qetësi dhe në heshtje në kabinetin e tij. Por, ashtu siç e shpjegon shumë mirë Aref Mati, përçapja shkencore nuk mund të jetë e njëjtë për sektorët, në të cilët ne jemi aq mirë të dokumentuar, si Greqia ose Roma e lashtë, si dhe për këtë botë të pjesës së brendshme të Gadishullit Ballkanik, mbi të cilin burimet tona janë të rralla – dhe jo gjithmonë të informuara mirë.
Historiani duhet të shndërrohet në gjeograf, në gjuhëtar, në folklorist dhe në shumë specialitete të tjera, nga të cilat secila sjell dritën e saj dhe mundëson për të arritur në siguri absolute, pa dyshim jo pa u gabuar, por të paktën për të ngritur njërin cep të mbulojës – dhe për të arritur të shohësh se përkrah qytetërimeve klasike kanë ekzistuar edhe popuj të tjerë, të cilët kanë patur edhe ata vendin e tyre në histori. Është ky thelbi i veprës së Aref Matit për Shqiptarët dhe stërgjyshërit e tyre të lashtë. Ne nuk na mbetet gjë tjetër, vetëm t`i urojmë të japë ndihmesën e tij për të ngjallur interesin dhe dashurinë për një vend, që ende mbetet tejet i panjohur.
DOMINIK BRIKEL
(Dominique Briquel) Profesor në Universitetin e Parisit – Sorbonë
…………………………………….
MATHIEU AREF
A L B A N I E
(Historie et langue)
ou l’incroyable odyssée d’un peuple préhellénique
……………………………………..
P R E F A C E
Ce livre surprendra plus d’un lecteur. Il n’hésite pas à prendre le contre-pied de ce qui semble être une vérité établie. La place des Grecs dans l’histoire de la péninsule balkanique, qui semble aller de soi et que nous sommes habitués à faire remonter, sans nous poser de questions, jusqu’à la période mycénienne et même au-delà, et que nous posons presque naturellement comme ayant été le facteur essentiel de l’histoire de cette région, aurait-elle été surévaluée ? Tributaires à notre tour, après des siècles de culture classique, de l’image que les Hellènes se donnaient de leur passé, aurions-nous oublié, à leur suite, que d’autres cultures, qui n’étaient pas grecques, avaient existé dans cette partie de l’Europe, et pouvaient avoir contribué à lui donner la physionomie qui est la sienne, justement au moment où le “miracle grec” y fait apparaître une civilisation dont nous sommes encore, sur beaucoup de points, les héritiers? Un chercheur américain, il y a quelque temps, s’était déjà lancé dans une telle démarche iconoclaste: cela nous a valu un livre retentissant, The black Athena, où la blanche déesse aux yeux pers, la déesse de l’intelligence protectrice d’Athènes, acquérait, tout d’un coup, un passé africain, et où l’hellénisme se trouvait brusquement redevable de pans entiers de sa civilisation à l’Égypte ou à la Phénicie.
Dans cet ouvrage, Mathieu Aref explore une autre direction, et envisage un autre monde auquel celui des Grecs devrait une part non négligeable de ce qu’il a été: mais il ne faut pas le chercher cette fois à l’extérieur, par delà les mers. Il aurait été simplement là dans les Balkans, avant les Grecs, et ceux-ci, à leur arrivée, n’auraient eu qu’à se pénétrer de ce qu’il leur offrait.
En défendant cette vision du plus ancien passé de la Grèce, Mathieu Aref ne fait, au fond, que redire ce que les Grecs, ou du moins les plus perspicaces d’entre eux, avaient déjà dit depuis longtemps. Certes, il était bien confortable pour eux, à l’image des Athéniens de l’âge classique, de se dire qu’ils avaient été toujours là, qu’ils étaient des autochtones, au sens premier du terme, c’est-à-dire descendant d’ancêtres qui étaient nés, en des temps immémoriaux, du sol même de la terre de l’Attique, à la manière des plantes que son sol fertile y faisait germer. Mais ceux qui sortaient de ces complaisantes représentations mythiques, comme l’historien Hérodote, savaient que l’histoire du passé de la région n’avait pas été cette marche linéaire et simpliste qui, partant des origines, aboutissait sans solution de continuité à leurs contemporains. On évoquait, pour Athènes, mais aussi pour bien d’autres lieux, une population ancienne, antérieure aux habitants actuels, qui était celle des Pélasges. Et ceux qui réfléchissaient sur l’identité de ces Pélasges étaient bien forcés de reconnaître qu’ils n’étaient pas des Grecs, qu’ils ne pouvaient être des Grecs. Au terme d’un raisonnement serré sur la langue qu’ils pouvaient parler, Hérodote conclut qu’ils étaient des barbares, c’est-à-dire exactement, selon le sens premier de la notion, qui est linguistique, qu’ils parlaient un idiome autre que le grec. Mais c’était aussi reconnaître que ces barbares, en qui ils avaient tendance à ne voir que des sauvages dépourvus de toute civilisation, avaient vécu sur leur sol, et avaient pu les influencer et leur fournir des éléments non négligeables de leur propre culture.
On comprend que certains Grecs aient pu taxer Hérodote de traîtrise envers l’hellénisme, dénoncer sa malignité- qui fera l’objet d’un petit traité de Plutarque-, qui le poussait à reconnaître des qualités aux barbares et par là, selon eux, à déprécier ses compatriotes. Mais Hérodote avait bien évidemment raison: les Grecs n’avaient pas été les premiers sur leur terre et, s’ils avaient eu des prédécesseurs, il est bien évident qu’ils leur étaient redevables d’une part importante de leur civilisation. Les recherches des linguistes de notre époque sur le grec – pour ne citer qu’eux-le montrent amplement: la langue grecque, cette langue qui définissait l’Hellène face au barbare, comprend bien des termes qui ne sont pas grecs, qu’on définit comme préhelléniques et qui, par exemple, désignent toute une flore et une faune méditerranéenne que les premiers Grecs ont découvertes en arrivant sur le sol de l’Hellade. Ce peuvent être des termes pré indo-européens, renvoyant à ce qu’on peut considérer comme un substrat ancien, des peuples établis dans la région avant que les parlers indo-européens-comme le grec- ne commencent à s’y répandre. Mais ce peuvent être aussi des mots explicables par l’indo-européen, mais n’appartenant pas au vocabulaire grec et ne présentant pas les traitements phonétiques attendus dans cette langue. Et c’est ici justement que nous retrouvons ces fameux Pélasges dont parle la tradition: car on a parfois voulu, en une démarche qui n’est pas infondée, désigner par le terme de pélasgique cette strate linguistique, indo-européenne mais non grecque, et qui peut donc renvoyer à des populations établies en ces lieux, qui auraient déjà usé d’un parler de type indo-européen mais qui n’auraient pas été des Hellènes.
L’ouvrage de Mathieu Aref s’inscrit dans la ligne de cette recherche et n’est donc pas dépourvu de précédents scientifiques. Comme eux, il explore cette part d’irréductible à ce qui est grec que recèle l’hellénisme, cet autre sans lequel il n’y aurait pas eu le fameux miracle grec. Mais il le fait en proposant, clairement, une thèse: ce serait du côté de l’Albanie qu’il faudrait regarder pour comprendre ces mystérieux Pélasges, pour percevoir ce que les Grecs, arrivant dans l’Hellade, ont découvert et qui les a fait devenir ce qu’ils ont été. Là encore, cela peut surprendre. Que peut-il y avoir de commun entre ces prédécesseurs des Grecs sur le sol de leur pays dont Hérodote rappelait l’importance et ce peuple actuel que l’actualité récente est venue faire surgir dans les préoccupations des Français? Les Albanais apparaissent, à nos yeux, comme un de ces peuples secondaires, aux marges des grandes nations qui ont fait l’histoire. Et pourtant, ne sont-ils pas le reste de ces Illyriens, qui ont occupé les Balkans dans l’Antiquité, mais qui, à la différence des Grecs- ou des Latins – ne nous ont laissé pour ainsi dire aucun témoignage direct sur leur langue, et que seule l’archéologie- activement poussée en Albanie après la seconde guerre mondiale – commence à faire sortir des ténèbres ? Certes, la langue albanaise actuelle a beaucoup évolué depuis les temps antiques; certes le pays, même s’il a toujours été jaloux de conserver fièrement sa personnalité face aux allogènes, a vu se succéder bien des visiteurs, bien des envahisseurs. Mais il n’est certainement pas illégitime de tenter de tirer de tout ce qu’on peut connaître de l’Albanie, de sa civilisation, de sa langue de quoi éclairer ce passé balkanique qui nous échappe. Mais encore faut-il connaître ce pays, et je dirais même l’aimer. Or cette connaissance et cet amour du pays des Aigles, Mathieu Aref, lui-même d’origine albanaise, n’en manque pas.
Déjà, il connaît très bien la langue albanaise. Cela peut paraître banal. Mais cela ne l’est pas: la connaissance de l’albanais n’est pas si répandue en France, ni dans les autres pays européens. Et pratiquement jamais aucun de ceux qui se sont penchés sur l’histoire ancienne de la péninsule balkanique ne pratiquait cette langue: ils ne l’ont de ce fait jamais fait entrer dans leurs propositions de reconstitution du passé. Après tout, l’albanais n’est-il pas une langue qu’on est en droit de considérer comme “récente”, à côté du grec ou du latin, bien attestés pour l’Antiquité – mais qui sont, en un sens, justement trop bien attestés pour l’Antiquité, au point que nous risquons d’oublier qu’il y a eu, auprès d’eux et le cas échéant avant eux, des peuples qui parlaient d’autres langues, mais dont les langues, ces langues réputées “barbares”, ne nous sont plus aujourd’hui accessibles? C’est le cas en particulier de ces Illyriens: pour se faire une idée de leur parler, il n’est d’autre moyen que d’essayer de remonter le cours du temps, de partir de l’albanais d’aujourd’hui pour tenter de retrouver, dans les traces linguistiques qu’on peut estimer avoir été laissées par l’illyrien, et en particulier les noms de personnes ou les noms de lieux que nous connaissons pour l’aire géographique où ce peuple a habité (qui a pu s’étendre bien au-delà de la zone peuplée par les Illyriens de l’Age classique des Grecs ou de l’époque romaine), ce qui est susceptible de s’éclairer par l’albanais. La méthode linguistique se doit d’être rigoureuse: il faut établir les listes de termes, envisager leur étymologie. De là un aspect austère qu’a nécessairement une partie de l’ouvrage, qui se présente sous la forme de liste de mots, avec l’interprétation qui en est proposée. Mais c’est là une nécessaire démarche, et on ne peut que se réjouir qu’une telle documentation soit désormais offerte, introduite dans le débat scientifique.
Mais il est d’autres parties, où Mathieu Aref traite de l’histoire de son pays, de ses coutumes. Et cela vaut des pages qui sont sans doute parmi les plus attachantes de l’ouvrage, et les plus passionnantes, où l’auteur nous décrit le pays, nous fait comprendre sa géographie contrastée, nous rappelle son histoire tourmentée, mais nous fait aussi participer à une fête locale ou admirer le costume des paysannes de telle ou telle région. Cela peut peut-être paraître très éloigné d’une démarche scientifique, d’une interrogation sur l’histoire la plus ancienne de cette partie de l’Europe, qu’on verrait émaner d’un froid savant, travaillant dans le silence et le calme de son cabinet. Mais, comme l’explique très bien Mathieu Aref, la démarche scientifique ne peut être la même pour des secteurs sur lesquels nous sommes aussi bien documentés que la Grèce ou l’ancienne Rome, et ce monde de l’intérieur de la péninsule balkanique sur lequel nos sources sont parcimonieuses- et pas toujours très bien informées.
L’historien se doit de se muer en géographe, en linguiste, en folkloriste, en mille autres spécialités qui, chacune, apporteront leur lumière et permettront, non sans doute à coup sûr de parvenir à des certitudes absolues, mais au moins soulever un coin du voile – et d’entrevoir qu’il y avait, à côté des grandes civilisations classiques, d’autres peuples, qui ont eu, eux aussi, leur place dans l’histoire. C’est ce que fait le travail de Mathieu Aref pour les Albanais, et leurs lointains ancêtres: on ne peut que lui souhaiter de contribuer à développer l’intérêt, et l’attachement pour un pays qui reste encore trop ignoré.
Dominique BRIQUEL
Professeur à l’Université de Paris – Sorbonne
