Tiranë, 31 maj 2017: Librat më të mirë në botë, librat më vizionarë janë ata, që mbrojnë lirinë e pakufizuar të librave. E kam fjalën për lirinë konceptuale, të mendimeve kundërthënëse, por dhe pohuese dhe mohuese, që reflektojnë një dialektikë dhe një fuqi polivalente dhe të patjetërsueshme të intelektit njerëzor.
Pikërisht një libër i tillë, pa një të dytë në letrat angleze dhe në botë, është libri i quajtur: “AREOPAGJITIKA”, shkruar nga John Milton, “Për lirinë e plotë të shtypit”, drejtuar Parlamentit të Anglisë, Londër, shtypur në vitin 1644.
Ky libër paraprihet nga vargjet, në origjinalin në greqisht të shkrimtarit të madh të Antikitetit, Euripidit. Vargjet janë marrë nga tragjedia “Lutëset” e Euripidit, dhe janë vendosur nga Miltoni në frontespicin e botimit të parë “Areopagjetikës”:
“Toύλεύθερον δ’έκείνο εί τις θέλει πόλει
Χρηστόν τι βούλευμ’ είς μέσον φέρειν.
Καί ταύθ’ ό χρήζων λαμπρός έσθ’, ό μή θέλων
Σιγά, τί τούτων έστ’ ίσαίτερον πόλει;”
Miltoni e bën vetë përkthimin në anglisht të vargjeve të Euripidit, si më poshtë:
“This is true Liberty when free born men
Having to advise the public may speak free,
Which he who can, and will, deserv’s high praise,
Who neither can nor will, may hold his peace;
What can be juster in a State then this?”
Këto vargje në shqip kanë këtë kuptim:
“Ja, Liria e vërtetë: kur njeriu i lindur i lirë
Duke iu dashur të këshillojë publikun të mund të flasë lirisht
Thotë, si ai që mundet dhe dëshiron, të meritojë lëvdata,
por dhe askush tjetër, që nuk mundet dot
Të mos e cenojë dot paqen, çfarë mund të ketë më të drejtë se kjo në një Shtet?”
Titulli “Areopagjetika” rimerr titullin e oratorisë së shtatë të Izokratit, bashkëkohës e kundërshtar i Platonit. I lindur në Athinë në vitin 436 para Krishtit, 9 vjet para lindjes së Platonit, Izokrati jetoi dhe 10 vjet më shumë se ai si moshë, duke e mbyllur jetën e tij të gjatë në vitin 338 para Krishtit. Në vitin 390 para Krishtit, pak vite para themelimit të akademisë së Platonit, Izokrati themeloi shkollën e tij të retorikës, që fitoi famë shumë të madhe. Për Izokratin na mbeten 21 oratori, mes të cilave spikat Areopagjetika, shkrimi i tij kryesor mbi politikën e brendshme, që ia paraqet popullit, për të mirën publike dhe lirinë e të menduarit. Izokrati qe athinas. Izokrati ka mbetur i famshëm për oratorinë e ti, të cilën e përdori si metaforë të titullit edhe vetë Miltoni. Por teksti i Miltonit në 1644 që nis me një titull referues antik, ka një domethënie shumë më të thellë se ajo formale për lirinë e shtypit. Miltoni përbën një simbol të konceptualitetit, për nj qytetërim themelor të të shkruarit, për pafundësinë e praktikës shkrimore, të lirisë, në kundërvënie me teorinë e Autoritetit Absolut, imazh i të cilit ishte Platoni, prandaj Miltoni e kritikon ashpër Platonin për porositë e tij censuruese.
Në fakt jo të gjithë studiuesit e Miltonit e pranojnë ndikimin dhe ftillëzimin e titullit nga Izokrati.
Disa kanë parapëlqyer t’i drejtohen fjalës Aeropagjetike të Shën Palit të Tarsit, përfshirë në Veprat e Apostujve (17, 19). Por burimi i titullit që lidhet me emërtimin ka një shtjellim të pashembullt tek Miltoni. Zgjedhja e vargjeve të Euripidit si emblemë e shkrimit miltonian, është plot konotacione dhe semantika të domosdoshme. Miltoni ishte njohës i thellë i greqishtes së teksteve të Euripidit. Kështu në Bibliotekën bodleiane të Oxfordit, ende sot ruhen tekste që kish zotëruar dhe studiuar Miltoni të Euripidit. Ajo që të bën përshtypje goditëse dhe të pashlyeshme në psikikë është fakti që një poet shumë i madh si Miltoni, autor i kryevepës së eposit të krishterë “Parajsa e Humbur”, admiruesit dhe pasuesit të Lordit Protektor të Anglisë, Oliver Kromuellit që solli me revoltën e tij fuqinë autonome të Parlamentit mbi Fronin Mbretëror dhe që i preu kokën mbretit Karl I Stuart, nuk ngurron, por me një shqetësim qytetar, do të thoja jo vetëm anglez, por dhe botëror, i drejton librin e tij të vitit 1644 pikërisht Parlamentit, që tashmë ishte i mbifuqishëm, për të ruajtur lirinë e të shprehurit, për të kundërshtuar pa asnjë hezitim, pa asnjë përshtatje klienteliste, lirinë e të shkruarit, edhe nëse idetë e shprehura mund të binin në kundërshtim me pushtetin, me autoritetin e njerëzve të fuqishëm të Anglisë etj. John Milton, arriti dhe u bë sekretar i Oliver Kromuellit. Oliver Kromuelli mbetet figura më madhështore, por dhe gati hamletiane, sipas një paradigme metaforike të Shekspirit për Anglinë. Ai e përmbysi Mbretërinë për hir të Republikës. I afruan të bëhej vet mbret. I bindur dhe sfidues nuk pranoi deri në fund. Mbas vdekjes së Oliver Kromuellit u kthye Karli II Stuart, i biri i mbretit të ndjerë dhe kokëprerë Karli I Stuart. U hakmorr me Kromuellin. Ja nxorrën eshtrat nga varri dhe kufomën e tij të varur në litar e gjykuan, e mallkuan, për t’i humbur përfundimisht emrin. Ndjekësit e Kromuellit u vranë dhe u persekutuan. Kur Karlit të II Stuart i dërguan listën e republikanëve që ishin më të rrezikshmit, për të firmosur për ekzekutimin e tyre, befas pa midis atyre emrave dhe emrin e John Miltonit. John Miltoni kishte një famë marramendëse si poet. Ai qe lavdia e madhe e Anglisë. Atëherë Karli II Stuart tha fjalët e paharrueshme dhe të kuptimshme: “Seç ka dora ime e djathtë, që nuk pranon, ta nënshkruajë dënimin me vdekje të Poetit!” Kështu Miltoni shpëtoi nga vdekja, por u syrgjynos, nuk mbijetoi shumë gjatë, u verbua gati tërësisht dhe vdiq në mjerim.
Natyrisht në historitë e letërsisë angleze Miltoni përmendet per “Parajsën e Humbur”.
Më është dukur e habitshme që në vitet ’60 të shek.XX ky epos i madh në vargje i Miltonit, domethënë “Parajsa e Humbur” është përkthyer dhe botuar në shqip dhe e ruaj ende kopjen e këtij libri në bibliotekën time, me shënime të çuditshme, ku kam shënuar dhe shumë pikëpyetje për gjëra që nuk i kuptoja. Eposi i famshëm i Miltonit u përkthye nga një njeri i ditur dhe nga një përkthyes i paharruar, por që sot nuk e përmend askush për fat të keq. Ai quhet Alqi Kristo. Ai nuk ka përkthyer vetëm Miltonin. Ai ka përkthyer shkëlqyeshëm dhe Shekspirin.
Për brezat e ri të lexuesve emri i Alqi Kristos duket si i humbur në humbëtirë. Por nuk është aspak kështu. Në të vërtetë fama e Miltonit nuk qëndron aq në apologjitë e shkruara për “Parajsën e Humbur”.
Ky libër është një rishkrim poetik i Historisë së Shenjtë të Biblës, që nga koha e Adamit dhe të rrëzimit të Luçiferrit, Kryeengjëllit, shumë të dashur dhe të ditur të Zotit, por që u bë renegat dhe Zoti e rrëzoi nga qielli në thellësirat e Ferrit për të përfaqësuar mbretin e Djajve. Ajo që të bën befasim modern të fjalëve dhe të koncepteve është se për Luçiferrin Miltoni flet me një simpati të madhe, nuk e shikon bardh e zi, por përkundrazi, e shndëron në një personazh të habitshëm faustian.
Ndikimi i librit për lirinë e të shprehurit të Miltonit ka qenë subjekti i studimeve të pafundme të filozofëve. Ky libër ka qenë në optikën e filozofëve që mëtonin lirinë e pafund.
Libri i shkruar me një kulturë dhe erudicion të madh përbën një traktat intelektual të klasit të parë. Miltoni citon kulturën klasike, por dhe kulturën humaniste të krishterë, kulturën dhe artin italian që nga Dantja gjer në kohën e tij.
Ai adhuron dy figura kryesore të shek.XVII, Paulo Sarpin dhe Galileo Galilein. Në lidhje me Paulo Sarpin nga Venediku “çmitizuesin e madh të Koncilit të Trentit”, është vendi të nënvizojmë se shumë komentues të Miltonit ende nuk janë ndërgjegjësuar për ndikimin e madh të Sarpit mbi “Areopagjetikën”.
Libri “Historia e Koncilit të Trentit”, botim i parë italian i të cilës doli në Londër në vitin 1619, i ndjekur më pas nga një përkthim në anglisht, ka qenë në strukturën e debatit të të gjithë mendimit protestant anglez dhe të formimit kryesor të rinisë së Miltonit.
Sarpi ishte kundër Inkuizicionit Kishtar dhe me trimëri të pashoqe e kundërshtoi këtë gjë. Por Miltoni i referohet dhe Galileo Galileit të cilin e kishte në një nga udhëtimet e tij në Itali.
Dhe ja ç’shkruan Miltoni: “Kur u ula mes burrave të mençur, – e pata këtë nder, – dhe më mbajtën si të rëndësishëm, që kisha lindur në një vend me liri të madhe mendimi, siç hamendësonin ata se ishte Anglia, ndërsa në të vërtetë anglezët ahere vetëm ankoheshin ,se si ishte katandisur dija në gjirin e tyre. Por edhe në Itali gati ishte shuar lavdia e mendjes së lirë dhe prej shumë kohësh shkohej veç me lajkatime dhe banalitete. Po atje në Itali gjeta dhe vizitova të famshim Galileo, të mplakur në burgim nga Inkuizicioni, sepse në fushën e astronomisë mendonte ndryshe nga censuruesit franceskanë dhe domenikanë.”
E habitshme është se emri i Galileo Galileit si emblemë do të shfaqej gati tre shekuj më pas tek librat e djegur në turrën e druve në zjarr nga nazistët. Një nga këta libra qe dhe “Galileu” i Bertold Brecht.
Për John Miltonin forma e censurës është vdekje për lirinë e mendimit. Sikurse liria është e domosdoshme për progresin e njohjes së individit, e tillë është dhe për progresin e një kombi, ndaj Miltoni ripohon vendosmërisht bindjen se edhe për një popull të tërë, pa lirinë e domosdoshme për progresion e njohjes, nuk mund të ketë zhvillim kulturor e shoqëror, por vetëm një “pellg të llumtë konformizmi dhe tradite të qelbur”.
Për Miltonin Liria është një imperativ i njohjes, forca lëvizëse parësore e progresit të kombeve dhe të njerëzimit. Libri i Miltonit për lirinë e shkrimit qe një ide madhore, shumë më përpara se Iluminizmi Francez.
A ka vlerë, a është e domosdoshme të përmendet libri i Miltonit në ditët e sotme të demonizuara nga politika në Shqipëri?
Për herë të parë e përmenda si referencë librin e Miltonit në debatin shkumëzues dhe gati fantazmagorik për ndalimin e filmit shqiptar të kohës së socializmit totalitar.
Është hera e parë që, madje, shkrimtarë të njohur propozonin në mënyrë apokaliptike ndalimin e filmave shqiptarë para viteve ’90 të shek.XX. rileximi i librit të Miltonit m’i bëri më të qarta idetë.
Ndërkohë lexova shumë histori dhe libra për censurën e institucionalizuar në Europë dhe në botë. Shembujt ishin të pabesueshëm. Shpesh marramendës.
Fjala vjen, në shek.XIII në Universitetin e Parisit ndodhi një ngjarje: teologët e ditur universitarë vëzhguan librin e një prifti me emrin Stefanus dhe zbuluan te ky libër “Dhjetë iluzione teologjike”, të dëmshme për fenë. Kështu që përgjegjësi gjeneral i rendit dominikan të Parisit në vitin 1243 urdhëroi që të gjithë domenikanët që posedonin këtë libër, duhet ta zhduknin. Ndërkaq një murg i njohur bizantin, Maxim Planudes (1255-1305) i njohur si adhurues i madh i librave antikë, me zell dhe dashuri mblodhi veprat e epigrafistëve grekë.
Ky Maxim Planudes, njësoj si Euseb Jeronimi u gjet para dilemës, se çfarë të bënte me shprehjet dhe fjalët e pasjellshme dhe erotike kaq të shpeshta nëpër këto epigrame. Planudesi i devotshëm vlerësoi se lexuesit e ardhshëm duhet të kursehen nga ndyrësitë që i kishin shkruar shkrimtarët antikë, kështu që epigramet i shkurtoi duke dhunuar dhe tjetërsuar një traditë të tërë shkrimore. Libri i quajtur në latinisht “Index Expurgatorius Librorum” u botua nga mbreti spanjoll Filip II Katoliku në 1571 në Andvertem. Në këtë Index Inkuizitori i Përgjithshëm i Spanjës Gaspare Quiroges, në një parashtrim në 32 faqe shënon se çfarë duhet hequr dhe çfarë duhet lexuar në veprat e Erazmit të Roterdamit, padyshim një nga emrat më të mëdhenj të të gjithë kohërave, të kulturës dhe mendimit të lirë.
Por censura ka qenë e pranishme në të gjitha shtetet që ka reflektuar diktaturë dhe autoritarizëm mbretëror por dhe republikan. Shtetet socialiste qenë republikane, por në to funksiononte censura. Fjala vjen, në Shqipëri, dhe kjo nuk duhet harruar asnjëherë, se është një e vërtetë shkencore, e parrëzueshme dot, nuk ekzistonte institucioni shtetëror i censurës, por ishin pikërisht redaktorët, të ashtuquajturit “gardianë ideologjike”, që vendosnin nëse duhej botuar apo jo një libër.
Censura i ka nxjerrë telashe dhe shkrimtarëve të mëdhenj botërorë. Është përqeshur dhe sulmuar shkrimtari francez Flober për romanin e tij për Bovarinë.
Romani modern botuar në 1922, “Uliksi” i Xhejm Xhoisit u ndalua për t’u përhapur dhe shitur në Amerikë. U desh të bëhej një proces gjyqësor që të lejohej botimi i këtij romani. Më e tmerrshmja në shek.XX që djegia e librave nga nazistët, duke i hedhur në turrat e zjarrit të ndezur. Nga një kronikë e kohës ka mbetur ky përshkrim.
Mbas fjalimit të Jozef Gebelsit, 9 përfaqësues nazistë, hodhën njëri pas tjetrit në zjarr librat, duke bërtitur:
Thirrësi 1: “Kundër luftës klasore dhe materializmit, por për bashkim dhe jetë idealiste! Po hudh në zjarr shkrimet e Marksit dhe Kautskit.”
Thirrësi 2: “Kundër dekadencës dhe shkatërrimit moral! Për edukim të fortë e rregullo në familje dhe shtet! Po hudh në zjarr shkrimet e Heinrich Mainit, Ernest Glaeserit dhe Erich Kastnerit.”
Thirrësi 3: “Kundër mjerimit dhe botëkuptimet politike dh tradhtisë politike, por për dashuri ndaj kombit dhe shtetit! Po hudh në zjarr shkrimet e Fridrih Wilhelm Fosterit.”
Thirrësi 4: “Kundër nënçmimit shkatërrues të ndjenjave njerëzore, por për fisnikëri të shpirtit të njeriut! Po hudh në zjarr shkrimet e Sigmund Freudit.”
Thirrësi 5: “Kundër falsifikimit të historisë sonë dhe nënçmimit të personaliteteve të mëdha gjermane, por për ndërtimin e të kaluarës tonë. Po hudh në zjarr shkrimet e Emil Ludwigut dhe Warner Hegemannit.”
Thirrësi 6: “Kundër gazetarisë jokombëtare, botëkuptimit demokratik – hebraiki, por për bashkëpunim me përgjegjësi për përtërirjen e kombit! Po hudh në zjarr shkrimet e Theodor Wolfit dhe Georg Bernhardit.:
Thirrësi 7: “Kundër tradhtisë letrare ndaj ushtarëve të luftës botërorem por për edukim të [popullit në frymën e së vërtetës! Po hudh në zjarr shkrimet e Erich Marie Remarkut.”
Thirrësi 8: “Kundër shkatërrimit të paramenduar të gjuhës gjermane, por për zhvillimin e së mirës më të vlefshme të kombit tonë! Po hudh në zjarr shkrimet e Alfred Kerrit.”
Thirrësi 9: “Kundër paturpësisë dhe përvetësimit, por për respektimin dhe nderim të frymës së pavdekshme gjermane! Po hudh në zjarr edhe shkrimet e Tucholskit dhe Ossietzkit.”
Shqipëria kulturore gjatë kohës së socializmit totalitar ka vuajtur nga censura, ndonëse jo e ligjëruar si institucion juridik.
Ndalimi i veprave të Gjergj Fishtës, Faik Konicës, Zef Skiroit dhe emrave të tjerë substancialë të kulturës, ka qenë vërtet një marrëzi. Jemi tani në dekadën e dytë të shek.XXI. e pabesueshme! 27 vjet mbas rrëzimit të shtetit totalitar dhe monist në këtë të ashtuquajtur katrahurë demokratike, ideja e censurës është gjallëruar fuqishëm.
Imagjinoni që një ligj i Kuvendit për ndalimin e filmave shqiptarë do të ishte de facto krijimi i një zyre censure, por shembulli i filmit nuk ka se si të ishte dhe të jetë i vetëm. E njëjtja logjikë do të përdorej për romanet dhe poemat e shkrimtarëve të realizmit socialist. E njëjta gjë do të vepronte për muzikën dhe pikturën shqiptare, madje dhe për dramaturgjinë si dhe vlerat autoriale në përgjithësi. Kjo do të ishte një marrëzi gati e pafalshme nëse do ndodhte diçka e tillë.
Nga ana tjetër e them me trishtim por edhe i bindur se ndryshimet e dhunshme kushtetuese të vitit 2008 që krijuan listat e kryetarëve të partive janë forma më e frikshme e censurës së institucionalizuar, ose në dash ,që ta kuptoni më mirë, të manipulimit kushtetues ose të shformimit kushtetues.
Shikoni listat e kandidatëve për deputetë nga partitë e mëdha PS dhe PD. Të tërë figurat janë të perzgjedhura nga kryetarët, duke përjashtuar në thelb ose duke e bërë formal lirinë e të votuarit, pra të paradigmës kryesore kushtetuese të votës së lirë dhe të fshehtë.
Nga ana tjetër dhe klientelizmi i mediave qoftë në print ,qoftë online, qoftë dhe të mediave elektronike në përgjithësi, ka krijuar një situatë censorizuese të panjohur më parë në Shqipëri që kërcënon mendimet e lira duke bërë të mundur që i ashtuquajturi opinion publik të shndërrohet në një kategori klienteliste, përshtatëse , servile dhe dekorative.
Nëse e duam lirinë e vërtetë duhet ta kundërshtojmë çdo sulm kundër kësaj lirie, qoftë kundër librave, filmave, artit në përgjithësi, por dhe ndaj veprimit publik dhe atij politik.
Nëse nuk e kuptojmë kështu lirinë e madhe, do të mbetemi përherë provincialë të vegjël të lirisë mediokre.
Emancipimi i shqiptarëve është kalimi i Rubikonit, për të kuptuar dhe krijuar historinë e tyre autentike të Lirisë.
Pa këtë Liri jemi të gjithë të rrezikuar, të pavërtetë dhe gati për t’u zhbërë.
