Pashtriku.org, 10. 01. 2015 – (Në 110 vjetorin e themelimit të Shoqërisë “Dija” të Vjenës) – Shqiptarët kudo që u gjenden jashtë territoreve etnike në Europë, Amerikë e Azi, në fillim të shekullit XX’të kishin përqendruar veprimtarinë në jetësimin e idealeve të rilindësve, në bërjen e alfabetit dhe shtetit shqiptar. Sundimi i gjatë turk e kishte dëmtuar çdo gjë shqiptare, në radhë të parë gjuhën, trashëgiminë kulturore, fetare, zakonet. Edhe në trevat shqiptare filloi të ndihet rritja në kërkim të identitetit kombëtar për çka duhej liria dhe shteti i lirë. Idetë e tyre të shprehura natyrshëm e me forcë magjike të trashëguar bashkë me lashtësinë e Maleve Shqiptare u shkruan, rishkruan gjithandej shtypit të kohës krahas brumosjes së tyre në zemrat dhe mendjet shqiptare. Kështu ndodhi edhe në Vjenë ku studionin intelektualë, tani të njohur në historibërjen kombëtare. Në fletushka dhe gazeta të kohës u botuan vargjet e Naim Frashërit, dhe vepra e jeta e tij në fillimin e Shekullit të Pavarësisë nga “Kolonia Shqiptare e Austrisë”. Studentë e intelektualë, të mbledhur rreth “grupit iniciues”, krahas botimeve ndërtuan struktura organizative me programe të fuqishme me interes kombëtar.
Vetë shprehja e emrit të shoqërisë “Liria” është synonim i qëllimit, diç krejt e kuptueshme e natyrore e cila pas pak vitesh do ndërron emër në shoqërinë “Dija”. Ditëlindja e “Dijës” është pikërisht 27 dhjetori i vitit 1904, kur tani mbushi plot njëqind e dhjetë vjet. Emrat e Dr.Gjergj Pekmezit, kryetar, Hilë Mosit, Kristo A Dako, Kolë Kodheli, Dervish Hima, Ndue Paluca (Batusha), Kolë Rrota, Simon Kadarja, Gaspër Beltoja, Gaspër Mikeli, Kolë Margjini, Lec Çurçia dhe po aq të tjerë do jenë emra të respektuar në letërsinë, kulturën dhe historinë kombëtare. Shoqëria e intelektualëve shqiptarë i kishte vënë vetit qëllime patriotike.
Dr.Gjergj Pekmezi, kryetar i shoqërisë “Dija” në Vjenë.
Kontributi në arsimimin dhe ngritjen kulturore nisi në hartimin dhe botimin e librave, duke filluar nga abetarja në vitin 1903 e dërguar në atdhe, ndihma në formën dhe krijimin e alfabetit të përbashkët në shqip, gramatika e gjuhës shqipe – dedikuar gjermanofolësve dhe atij shqiptar, ndër të parat në Evropë nga intelektuali patriot Dr.Gjergj Pekmezi. Sekretar i Shoqërisë ishte Hilë Mosi, i cili botonte nën pseudonimin Sokoli, ashtu siç bënin edhe shumë veprimtarë të tjerë, për shkak të përndjekjeve nga autoritetet pushtuese turke të kohës në territoret shqiptare.
Edhe vet “Dija” për një kohë do jetë shoqëri gjysmë ilegale deri në krijimin e rrethanave të favorshme shoqërore e juridike kur do veproj legalisht. Hil Mosi i shkruan Asdrenit në Bukuresht se, regjistrimi i “Dija”-es ishte bërë e mundur me 29 mars 1907. Statuti i shoqërisë i botuar në fletushkë dallohet për nga rregullsia e shkrimit dhe renditjes së neneve në shtrirjen e tyre sipas ligjeve dhe strukturës përcaktuese funksionale e praktike.
Nikollë Ivanaj, kryetar i shoqërisë “Dija” – dega në Raguzë (Dubrovnik).
“Shoqëria “Dija” e ka selinë e saj në Vjenë me degën e saj në Raguzë” – shkruan neni i parë i statutit. Pika dy: ”Qëllimi i Shoqatës është ngritja e arsimimit të shqiptarëve duke e kultivuar gjuhën e letërsinë shqipe”. Nga këtu shihet lidhja e intelektualëve të Vjenës me intelektual në Raguzë (Dubrovnik) në krye me z.Nikollë Ivanaj, një veprimtar i çështjes kombëtare, i lindur në Triepsh të Grudës, i shkolluar një kohë në Vjenë dhe mbrojtës i platformës së Rilindjes kombëtare në formim të shtetit shqiptar.
Për kohë të shkurtër nëndegët e Shoqatës “Dija” do formohen edhe në Prizren, Shkodër, Tiranë krahas atyre në disa qytete brenda Austrisë ku vepronin aktivistë të njohur për çështjen shqiptare, si në Grac, Kllagenfurt, Strebendorf. Çdo vit shtohen degët e “Dija”-es ku dy vjet më pas mbas një letërkëmbimi intensiv mes Vjenës dhe Bukureshtit, Asdreni i dërgon Vjenës procesverbalin e plotë mbi formimin e degës së Shoqërisë “Dija” në Bukuresht – më 16 dhjetor 1906 në përbërje prej njëzet anëtarëve. Data historike 27 dhjetor 1904 shënohet mes tjerash edhe formimin e degës në Shkup, 27 dhjetor 1906.
Do ishte jetëshkurtër veprimtaria pa intelektualë të rinj e të shkolluar, po të mos sjellnin studentë të rinj nga trevat shqiptare për studime në UN austriake Vjenë, Graz, Insbruk. Ky aktivitet u mbështet fuqishëm nga miqtë e shumtë austriak dhe të personaliteteve të njohura shqiptare si: Faik Konica, Hil Mosi, Aleks Drenova – Asdreni, Visar Dodoni, Nikollë Ivanaj, Petro Nini Luarasi e të tjerë.
Nën përkujdesjen e Shoqërisë “Dija” u botuan tekste në shqip për trevat shqiptare aq të nevojshme. Ndër të parat: “Abetarja” me autor Ndue Palucën, kalendari “Shqiptari”, “Këndime për shkollat e para shqipe”, “Gramatika… për përdorim t’fëmijve”, “Libri i dytë i knoitorës shqype për shkollë në Shqypni” etj.
Pa dyshim botimi i kalendarit është me vlera të veçanta, krahas gjuhëve tjera që botonin kalendarë, në gjuhën shqipe këtë rol e marrin shoqëritë shqiptare në Sofje, Vjenë dhe Stamboll. Në Vjenë – Kalendari botohet në vitin 1906 me alfabetin e shoqërisë “Bashkimi”, ku përfshihen ndodhitë kryesore të vitit 1905. E veçanërisht shënohet masakrimi nga grekët i Papa Kristo-Negovanit.
Sipas korrespondencës mes dy kolosëve të kohës Hil Mosi në Vjenë dhe Aleks Drenova-Asdreni në Bukuresht, del se me përpjekjet e kryetarit, Dr.Gjergj Pekmezi në vitin 1906 janë shtypur dymijë ekzemplarë të kalendarit. Shqetësimi rreth formësimit të një alfabeti të përbashkët ishte i madh në mesin e intelektualëve patriotë në Austri.
Po veçojmë artikullin “Alfabetet apo sëmundja e quajtur alfabetitis“. Artikulli fillon: “Si kundër që s’kemi një gjuhë të përgjithshme, ashtu edhe që alfabet të njohur prej të gjithëve as e kemi, as nuk e patëm as për shumë kohë si duket nuk do të mund ta kemi”. Më tutje në Kalendar në faqen 19-të lexojmë: ”Të mos gënjehemi me shpresa e lajka, se duhet punë, dhe prapë punë. Me të punuar zgjohet kombësia, me punë do të hapim sytë, do të lulëzojmë vendin, e do të çelim rrugët e parajsës e lumturisë. Ngrihuni pra o vëllezër nga ky gjumë i rëndë…”
Në kalendar gjejmë rubrikën e të dhënave meteorologjike, të datave kur janë festat fetare katolike, myslimane, ortodokse, bektashiane, rubrikën gjeografike rreth tokës, ekuatorit, sipërfaqeve të kontinenteve, lartësitë e maleve, thellësitë e deteve, lumenj, liqene. Për herë të parë shoqëria nxjerr hartën e parë e viseve të Alpeve Shqiptare, në fakt historikun e hartave të trevave shqiptare. Po ashtu i kushtohet rëndësi popullsisë së vendeve, qyteteve, ekonomisë e bujqësisë.
Në pjesën e kulturës botohen tregime, përralla e vjersha nga rinia shqiptare, këngë etj. Kalendari tani ishte bërë një thesar shkrimesh nga më të ndryshmet ku botonin krijuesit nga radhët e studentëve e intelektualëve shqiptarë në Austri. Në Pjesën e Kombëtares botohen prozë e poezi nga Hil Mosi. Janë për tu përmendur ato në Kalendarin e vitit 1907 i shkruar sipas alfabetit të shoqërisë “Agimi” . Pastaj botime të Naim Frashërit, Asdrenit, Ghergh Gega (pseudonim), Mido Akasari, (pseudonim), Orli (Simon Kadare). Pa dyshim sukses i shoqërisë “Dija” ishte botimi i “Gramatikës”-Albanische Gramatik, e cila do ketë një përdorim të gjerë në mësimin e shqipes në trevat shqiptare dhe jashtë tyre. Kjo vepër historike e Dr. Gjergj Pekmezit edhe sot ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë e botuara para alfabetit të Kongresit të Manastirit.
Nga shkrimet e kohës shihen efektet e fuqishme të Shoqërisë “Dija” në qendrat e tjera të kohës, ku kishte shoqëri të fuqishme shqiptare si, në Bukuresht, Stamboll, Raguzë, Boston, Kairo. Duke e parë veprimin legal të “Dija”-s dhe përkrahjen e saj nga autoritetet vendore, kishte edhe propozime që shoqëritë shqiptare të shkriheshin në një të përbashkët me emrin “Dija”.
Kështu kryetari i shoqërisë “Djalëria Shqiptare” do propozonte në një mbledhje me krypleqëninë e “Dija”-së se do bëhet një degë e saj me qëllim unifikimi të veprimtarisë kombëtare. Ose, letra e “Dija”-së dërguar shoqërisë patriotike shqiptare “Bashkimi” të Bukureshtit, me propozimin për bashkimin e tyre. Edhe pse kjo nuk ndodhi ishte një ide e bashkimit të qëndrimeve dhe veprimeve me interes kombëtar në atë periudhë. Vlera e veprimtarisë në letërsi e politikë është e pazëvendësueshme.
Botohen: “Shkronjëtoren shqip për gjermanët”-“Alb. Gramatik” nga Dr.Gjergj Pekmezi, Kalendarët e viteve 1906/7/8/, të 1910-ës e shtyp në Manastir, “Këndime për shkollat e para të Shqypnisë”. Këto tekste pas Kongresit të Manastirit botohen me alfabetin e miratuar nga Kongresi si p.sh. ”Këndime për të rritshmit”, “Gramatika, e folmja e shqipes”, “Lehrend Lesebuch des Albanisches”nga Lambertzi dhe Dr. Pekmezi etj.
Shoqëria “Dija” më 12 Janar të vitit 1916 e fillon botimin e gazetës “Vëllazënija” fillimisht dyjavëshe e pastaj javore. Kryeredaktor ishte Leo Freundlich, i njohur me veprën e tij “Albaniens Golgotha”, ku zbulon gjenocidin e ushtrisë serbe mbi popullin shqiptar të Kosovës etj. Për gjatë tri vjetëve u botuan 110 numra të “Vëllaznija”-së me shumë materiale nga lufta, arsimi e kultura, analiza e shkrime mbi hapjen e shkollave shqipe. Kjo gazetë dallohet me shkrimin e saj të shoqëruar me fotografi që nuk i hasim në gazetat tjera të kohës.
Pa dyshim veprimtaria e shoqërisë “Dija” të Vjenës është një gurë i çmuar në themelet e shtetit dhe kombit shqiptar. Veprimtarët patriot që përbënë këtë shoqëri, janë sot emra që shkëlqejnë në historinë e kulturën kombëtare. Andaj, nderimi dhe respekti në gjenerata është detyrim moral. Edhe, i dy shteteve shqiptare.
Vjenë, Nëntor – dhjetor 2014
________________
Lieteratura:
– “Vellaznija” nr.1 Kallënuer 2016, Vjenë,
– “Vellaznija” nr.59 Maj, 1917, Vjenë,
– Prof.Dr.Uran Asllani:”Studentët shqipëtar të Austrisë dhe veprimtaria e tyre”-2000, Tiranë/f.111,
– Kalendar, 1906, f.18/f.19-Shoqëria “Dija”, Wien, 1906,
– Kalendar, 1910, f.26,27, -Shoqëria “Dija”, Wien, 1910, botimi Manastir,
– Statuten des Vereines “Dija”- Nr:455.360-A f.1,2/ -1904 Wien,
– Ak.Shk.Shq:”Fjalori Enciklopedik Shqiptar-2” f.1055/1056 -2008v , Tiranë,
– Ak.Shk.Shq:”Fjalori Enciklopedik Shqiptar-3” f.1976/1977//f.1804/ -2009, Tiranë,
– Wikippedia: Papa Kristo Negovani,
– Wikippedia:Petro Nini Luarasi
– Leo Freundlich: “Albaniens Golgodha” 1913, Wien,
– Leo Freundlich:”Die Albanische Korrespondenz…” Münich, 2012.
……………………………………….
