Pashtriku, 18 dhjetor 2019:
Një retrospektivë
Ashtu siç thamë edhe në pjesën e parë, fitimi i njohjes është njëra prej instinkteve kryesore dhe prej tipareve dalluese të njeriut. Është e vërtetë se njeriu qysh nga paraqitja e tij gjithmonë dhe gjithkund pak a shumë është marrë me një aktivitet të dendur lidhur me njohjen, pa marrë parasysh nëse në bazën e kësaj ka qëndruar nevoja dhe dëshira e tij për ta njohur natyrën dhe mjedisin që të mund të jetojë, ta vazhdojë ekzistimin e vet edhe të sundojë mbi sendet dhe gjallesat e tjera, apo ndoshta këtë e ka bërë për shkak të prirjes së natyrshme të tij për të njohur, e cila është jashtë kufijve të pragmatizmit dhe e cila lind nga kureshtja ashtu siç shprehej Aristoteli. Me fjalë të tjera, historia e njohjes, po bile edhe e shkencës është e lashtë sa edhe historia e vetë njeriut.
Qysh edhe kur është paraqitur për herë të parë (në botën greke të shek. VII para Isait), filozofia, natyrisht, interesimin e saj e ka fokusuar (përqendruar) jo mbi subjektin njohës, por mbi objektin që është lëndë e njohjes. Për këtë arsye, me të drejtë filozofët e parë grekë janë quajtur edhe “filozofë të natyrës”. Derisa Thalesi, themeluesi i shkollës së Miletit, thoshte se parimi (arkhe, lënda amë) i çdo sendi ishte “uji”; Anaksimandri thoshte se ishte “e pafundmja dhe e pakufishmja” (apeiron); Anaksimeni thoshte se ishte “ajri”, me këtë ata interesimin e tyre e kishin drejtuar jo kah njohja, por kah qenia / ekzistenca.
Platoni (427 – 347 p.e.s.) dhe Aristoteli (384 – 322 p.e.s)
Atyre nuk u kanë interesuar çështjet si:
– sa të drejtë ka subjekti i cili i është drejtuar qenies, i cili tenton ta njohë atë apo mendon se e njeh;
– me ç’të drejtë pohon se e njeh gjithësinë;
– në cilat aftësi mbështetet ai kur tenton ta njohë atë;
– si do të mund të verifikohet drejtësia e njohjes së tij lidhur me qenien apo natyrën? etj.
Edhe pse pyetjet e para, dyshimet e para, diskutimet e para lidhur me mundësinë, burimin, kufijtë, kriteret e njohjes janë paraqitur edhe te filozofët grekë të kësaj periudhe të parë, siç kanë qenë Herakliti, Parmenidi, Demokriti, Anaksagora etj., futja e çështjes së njohjes në radhët e mendimit filozofik për të mos u ndarë kurrë më prej saj, ka ndodhur në epokën e filozofëve të mëdhenj, si: sofistët, Sokrati dhe pasuesit e tij Platoni dhe Aristoteli. Që prej kësaj periudhe, diskutimet lidhur me çështjen e njohjes herë-herë, si p.sh. te Kanti, kanë vazhduar jetën e vet duke zënë vendin qendror në mendimin filozofik.
Ç’është teoria e njohjes apo epistemologjia?
Cilat tema dhe probleme i trajton teoria e njohjes apo filozofia e njohjes?
Ashtu siç theksuam edhe më lart, ajo së pari merret me diskutimet lidhur me mundësinë apo pamundësinë e njohjes. Sepse, ashtu siç ka filozofë që në filozofinë e qenies (ontologji) quhen “realistë naivë”, të cilët pa mos dyshuar fare mendojnë se ekziston një botë e vërtetë jashtë nesh dhe pavarësisht prej nesh, po kështu, edhe në filozofinë e njohjes ka dogmatikë sërish naivë të cilët mendojnë se aftësitë tona njohëse, e sidomos shqisat tona ne na reflektojnë botën e jashtme në mënyrë të drejtë ashtu siç është. Nevojitet një vetëdije e ngritur dhe një nivel akumulimi njohurish si kusht që njeriu të fillojë të dyshojë në aftësitë apo mjetet e tij njohëse, në shqisat e tij, në perceptimet e tij, në aftësitë e tij të vrojtimit e të eksperimentimit.
Në fakt kështu edhe ka ndodhur. Mendimi grek afro dy shekuj me radhë i përdor dhe i provon në mënyrë serioze aftësitë njohëse dhe, ashtu si thamë edhe më lart, bashkë me sofistët (shek. V para Isait) për herë të parë sërish në mënyrë serioze dhe sistematike ato i bën lëndë dyshimi dhe kritike dhe sërish për herë të parë njeriu e ka pyetur vetveten nëse ai mund ose jo t’i njohë sendet ashtu siç janë në vetvete.
Mundësia e njohjes
E pra, tani pyetja e parë e teorisë së njohjes është nëse njohja është apo jo e mundshme. Përgjigjet që i jepen kësaj pyetjeje më në hollësi do t’i trajtojmë më poshtë. Mirëpo, në vend të hyrjes këtu të theksojmë se, ata që i përgjigjen pozitivisht kësaj pyetjeje, përgjithësisht në historinë e filozofisë njihen me emrin “filozofë dogmatikë”. Duhet të theksojmë se këtu fjala “dogmatikë”, është përdorur në një kuptim tjetër nga ai i rëndomti sipas të cilit nënkuptojmë qëndrimin intelektual të një njeriu “i cili në mënyrë të verbër e mbron një doktrinë a besim, njeri me paragjykim”. Ata që mendojnë se njohja është e pamundshme, në historinë e filozofisë përgjithësisht njihen si “skeptikë”. Emri filozofik i mbrojtjes së një mendimi të këtillë është “skepticizëm”. Këtu sërish duhet tërhequr vëmendjen në një pikë të cilën me të drejtë e ka theksuar Kanti. Në kuptimin filozofik, pak më ndryshe prej kuptimit të përditshëm dhe joteknik, skepticizëm quhet rryma të cilën e përfaqëson personi i cili “për arsye të veçanta dyshon në vlefshmërinë dhe sigurinë e sendeve të cilat të tjerët i pranojnë si njohje”. Këtu nocion kyç është, ashtu siç mund të paramendohet, nocioni “arsye të veçanta”. Me “arsyet e veçanta” nuk nënkuptohen arsyet personale dhe arbitrare (ashtu si ia ka kënda). Kjo, përkundrazi, është veçori e skepticizmit në kuptimin e thjeshtë, të përditshëm. Një filozof skeptik, pretendimet njohëse të një filozofi dogmatik mundohet t’i refuzojë duke i përgënjeshtruar mbështetjet dhe kriteret mbi të cilat bazohen ato pretendime.
Burimi i njohjes dhe kriteret e saj
Përskaj problemit të mundësisë apo pamundësisë së njohjes, problemi i dytë i teorisë ose filozofisë së njohjes është çështja e burimit dhe mjeteve të njohjes. Vallë, gjatë fitimit të njohjes, përgjithësisht, cila ka peshë më të madhe: mendja / racioja apo ajo që racioja e merr nga jashtë, nga mjedisi?
Pastaj, sërish në mënyrë të përgjithshme, mund të thuhet se njeriu zotëron dy aftësi për fitimin e njohjes.
– E para prej këtyre është arsyeja / intelekti, aftësia e të menduarit;
– e dyta janë shqisat, aftësia e perceptimit, e vrojtimit.
Vallë, cila prej këtyre dyjave luan rol më të madh te njohja?
A thua intelekti, arsyeja, aftësia e të menduarit ka zotësinë që vetë ta fitojë njohjen, apo mos ndoshta njeriu njohjen e arrin vetëm përmes shqisave dhe perceptimit?
Ashtu siç mund të paramendohet, këto ide të shtruara përbëjnë një erashkë të plotë duke nisur prej atyre që intelektin në tërësi e reduktojnë në shqisa e perceptime, e deri tek ata që pohojnë se njeriu veças dhe pavarësisht prej shqisave e perceptimit, zotëron edhe aftësinë e të menduarit. Me këtë rast, e logjikshme është të mendojmë se ekziston edhe një mendim i tretë sa i përket fitimit të njohjes, i cili u jep rëndësi të barabartë si shqisave e perceptimeve, ashtu edhe intelektit dhe arsyetimeve. Po kështu, historia e filozofisë na tregon se ka edhe një grup tjetër njerëzish të cilët nuk u japin rëndësi as shqisave, as arsyes dhe thonë se qoftë shqisat, qoftë arsyeja nuk mund të na sigurojnë njohjen e drejtë, bile mund edhe të na mashtrojnë.
Megjithëkëtë, ata pretendojnë se ekziston një njohje, madje një njohje e sigurt ndaj së cilës nuk mund të kemi kurrfarë dyshimi. Këta, në bazën e këtij lloji njohjeje e vënë një aftësi tjetër, një aftësi të lartë njohëse për të cilën thonë se ekziston te njeriu. Nga përshkrimet që këta i japin lidhur me këtë aftësi, nënkuptohet se fjala është për një aftësi të cilën përgjithësisht mund ta quajmë “intuitë”.
Sipas intuitivistëve, intuita është një aftësi e lartë e cila “përmes një kapjeje të drejtpërdrejtë dhe një të kuptuari pa ndërmjetësim” ia mundëson njeriut fitimin e njohjes së sendeve. Ajo, përkundër shqisave që na mashtrojnë dhe përkundër arsyes që i ndan dhe i copëton sendet, me “një njohje të drejtpërdrejtë, të qartë, të sigurt, të tërësishme, ndaj së cilës nuk mund të dyshohet” mund të na shpie te fshehtësitë e së vërtetës / realitetit.
Në historinë e filozofisë ndër përfaqësuesit më të njohur të intuitivizmit numërohet Plotini në botën greke, Gazaliu dhe mistikët / mutesavvifët e tjerë muslimanë në botën islame, Bergsoni në botën moderne etj. Ata që si burim kryesor të njohjes e marrin arsyetimin dhe mendimin quhen “racionalistë”, kurse ata që për këtë i marrin shqisat, vrojtimin apo eksperimentin quhen “empiristë”. Ndërkaq, vetë rrymat quhen “racionalizëm” dhe “empirizëm”. Ndër filozofë racionalistë mund të numërojmë: Platonin, Ibni Sinanë, Dekartin (Descartes), Spinozën, Lajbnicin (Leibniz) etj.; kurse si përfaqësues klasikë të empirizmit radhisim Epikurin te grekët, Xh. Lokun (John Locke), D. Humin (David Hume), Kondijakun (Condillac), O. Kontin (Auguste Comte) etj., në botën perëndimore moderne.
VIJON…
***
Kapitulli i dytë i librit të Prof. Dr. Ahmed Arsllan Felsefeye GiriÅŸ (Hyrje në filozofi), Vadi Yayınları, Ankara, 1994.
***
Filozofia 11 SHBLSH Aida Zhupa, Linja 1, Mesimi 8,9, Aristoteli dhe sistemi filozofik i tij
https://www.youtube.com/watch?v=JjtDtuvBpcU
Ilustrimet: © Pashtriku.org
