Pashtriku.org, 04. 04. 2013 – E njejta linjë, madje me një ashpërsi edhe më të madhe vijoi edhe në periudhën gjashtë mujore të mbretërimit të Princ Vidit, kur kundër shtetit shqiptar u ngritën shqiptarë të paftilluar, të “përgjumur” e të manipuluar, aq sa shkatërruan çdo gjë që elita e brishtë drejtuese kishte krijue. Siç shkruan Misha Glenny, trimërinë e shqiptarëve “e dobësonte paaftësia për t’iu bindur një autoriteti qendror”. “Përpjekjet e krerëve nacionalistë shqiptarë si Ismail Qemal beu për të përhapur idenë e autonomisë dështuan në gjendjen e copëtuar fisnore të shoqërisë shqiptare”.
Pas shfaqjes radikale të nacionalizmit shqiptar të përfaqësuar nga nuklet e sipërpërmenduar patriotike në fund të dekadës së parë të shekullit XX dhe në fillim të dekadës së dytë, politikanët e Serbisë dhe Greqisë e kuptuan se një Shqipëri e pavarur mund të ndryshonte thellësisht balancën e Fuqive në Ballkan. Lindja e nacionalizmit të organizuar dhe militant laik dhe iluminist në trevat e caktuara në Shqipëri i vuri në alarm intensiv Serbinë dhe Greqinë, mbasi secila pretendonin territore të cilat ishin në substancë shqipfolëse përsa i perket popullsisë. Nga ana tjetër, kjo shfaqje inkurajoi Austrinë dhe Italinë të endërrojnë një pikëmbështetje të re në Europën Juglindore, gjë që i alarmoi edhe më shumë shtetet ballkanike. Dhe këtë situatë e perspektivë të re në Shqipëri, politikanët e Serbisë dhe Greqisë janë përpjekur ta paraprijnë për ta kanalizuar sa më shpejt në rrjedhat destabilizuese. Në këtë paraprirje ata janë drejtuar nga një filozofi e sëndertuar me shumë kujdes. Faktet janë nga më të shumtat por unë dua të sjell për të ilustruar, ligjerimin e ish presidentit të Këshillit Serb, Vladan Gjorgeviq, i cili në pranveren e vitit 1913, botoi një libër të tërë, për të provuar se “shqiptarët nuk janë një komb”, por vetëm “një kompleks fisesh”, “pa një tip etnik” të përbashkët”, “pa një gjuhë të njësuar”, “pa një histori te vetën”, “pa një territor nacional”. Në fund fare ai arrinte në përfundimin se “tek shqiptarët nuk është zgjuar ndërgjegja kombëtare”, “as edhe nuk është shfaqur nevoja për themelimin e një shteti të pavarur”, duke arritur në këtë mënyrë në të njejtin përfundim që kishte arritur kryeministri Pashiq, sipas të cilit, “krijimi i shtetit shqiptar, përveç që do të ishte një gjë e pamundur, do të ishte edhe i rrezikshëm për qetësinë e Ballkanit dhe Europës”.
Pra strukturat drejtuese shoviniste ballkanike synuan t’ua mohojnë shqiptarëve atë çfarë ata kishin mbrojtur për vehtën. Ata goditën pikërisht filizat përbashkues të popullit me vektorë më të ç’orientuar, që po lindte nga shpërbërja e Perandorisë Osmane. Ata bënë ç’mos të ndalonin këtë proces të formimit të kombit dhe të shtetit në Shqipëri, nëpërmjet të cilit rreth një shekull më përpara ata vetë kishin kaluar. Kombi, nuk është një qënie primordiale, por është rezultat i një procesi të gjatë dhe të dhimbshëm historik. Asnjë popull, përfshirë edhe serbët dhe grekët, nuk kanë arritur të konstituohen në përiudhën moderne si shtete dhe kombe, ashtu vetvetiu, por permes një procesi shumë të gjatë dhe të vështirë ndriçimi të mendjes dhe luftrave mëvetësuese. Shqiptarët po e kryenin në dhjetëvjeçarin e dytë të shekullit XX këtë proces mëvetësues dhe kombkrijues, që fqinjët e tyre e kishin kryer së paku 90 vite më parë.
Bazuar mbi opinionet e mësipërme, Fuqitë Ballkanike, Mbretëria e Serbisë dhe Mbretëria e Greqisë punuan me shumë etje, sidomos pas 28 nentorit 1912. Ata jo vetëm sulmuan dhe pushtuan pjesën më të madhe të vendit, por u përqendruan duke punuar më së shumti në ato segmente të popullsisë dhe individëve lehtësisht të manipulueshëm, duke krijuar vatra afatgjata destabiliteti për shtetin e ri shqiptar, i cili nuk do t’u rezistonte dot. Një prej këtyre vatrave do të ishte Shqipëria e Jugut. Në fakt, ekziston një dallim thelbësor midis krizës së Shqipërisë së Mesme dhe krizës në Shqipërinë e Jugut më 1914, nisur nga fakti që në qendër kemi një manipulim tërësor të popullsisë, ndërsa në jug është një pushtim i mirëfilltë i jashtëm, por i kamufluar, që operoi mbi bazën e frikësimeve dhe shkalla e manipulimit ka qenë shumë e reduktuar brenda popullsisë së krishterë rajonale. Por sidoqoftë, autoriteti i shtetit shqiptar në këtë krahinë nuk arriti asnjëherë të vendosej në periudhë në studim, ndaj dhe rezultantja ka qenë e njëjtë sikurse edhe në pjesë të tjera të Shqipërisë.
Mbretëria e Greqisë në fakt nuk veproi në të njëjtën mënyrë sikurse veproi Mbretëria e Serbisë në territoret e pushtuara rishtas gjatë zhvillimeve të luftrave ballkanike. Ajo nuk shpalli ligje të jashtëzakonshme dhe të ashpra, për ta vendosur popullsinë e vendeve të pushtuara në Shqipërinë e Jugut, në një situatë përjashtimore, dhe këtë e ka bërë për të mos pranuar zyrtarisht se popullsia e Kosturit, Follorinës, Çamërisë, Sulit, Gjirokastrës, Korçës (nuk po llogarisim në këtë qasje popullsitë e perzjera të Janinës, Prevezës dhe Selanikut) etj., nuk ishte popullsi jo greke. Por ushtria greke dhe autoritetet zyrtare që e ndoqën pas, operuan edhe në Epir me të njejtat metoda shkombëtarizuese që operuan serbët në Shqipërinë Verilindore dhe Lindore. Unë dua të sjell në vemëndje dëshminë e bamirëses angleze Miss Edith Durham, e cila në një letër të dates 10 korrik 1914, dëshmon ndër të tjera masakrën e vendit të quajtur Kodra, ku mbi 200 persona të të dyja gjinive ishin copëtuar në pjesë në një kishë. Madje Durham protestonte duke iu shprehur mikut të saj Nevinson se, “pavarësisht kësaj dhe një numri rastesh të tjera plotësisht të provuara të shtazarisë së pashpjegueshme dot, Europa pa protestuar, lejoi grekët të përparojnë ripushtojnë Korçën.
Në lidhje me Shqipërinë e Jugut është vendi të shtrohet edhe një pyetje: a ka pasur në këtë rajon një sentiment të përkatësisë greke? Duhet të saktësohet se pjesa më madhe e popullsisë orthodokse të Shqipërisë së Jugut, përjashtim fshatrat e Dropullit dhe një pjese e Vurgut, është e nacionalitetit shqiptar dhe shumë pak vllah. Mirëpo propaganda greke përmes kishës orthodokse greke dhe shkollave greke, në kushtet kur turqit këmbëngulnin që të gjithë orthodoksët duhej t’i frekuentonin këto institucione, kishte bërë që pjesë të paformuara mirë të kësaj bashkësie ta konsideronin vehten edhe greke. Si qeveria otomane ashtu edhe Patriarkati Grek kanë qenë të vetëdijshëm për rrezikun që gjuha e bazuar në etno-nacionalizmin përbënte ndaj vazhdimësisë së autoritetit të tyre mbi shqiptarët, ndaj këto dy autoritete bënë gjithshka në dorë të tyre për t’i penguar shqiptarët nga mësimi i gjuhës së shkruar shqipe. Otomanët kishin urdhëruar gjuhën turke si gjuhë e arsimimit në shkollat e tyre shtetërore në Shqipëri dhe kishin ndaluar botimin e veprave në gjuhën shqipe, ndërsa Patriarkati përdori shkollat e veta për të ushqyer ndjenjat progreke në mes studentëve shqiptare Nga ana tjetër, popullsia e krishterë e Shqipërisë së Jugut, sistematikisht është ushqyer me shumë kujdes prej shtypit grek me frikën e masakrave të shqiptarëve. Shtypi grek vazhdonte të propogandonte në këtë kohë se bandat shqiptare ishin duke pritur momentin e tërheqjes së trupave greke për të plaçkitur fshatrat e Shqipërisë së Jugut. Realisht kjo propagandë kishte bërë efektet e veta. Por rastet episodike nuk shprehnin gjendjen e vertetë të vendit, e sidomos të qendrave kryesore urbane të Shqipërisë së Jugut. Për ta ilustruar gjendjen reale etnike në Shqipërinë e Jugut me duhet të citoj hollësisht një raport të një udhëtari britanik të quajtur Mr. Lister, i cili ndodhej në Korçë me 19 qershor 1914 në shoqërinë e Reverend Kristo Dako, një shqiptar i mirënjohur i këtij qyteti, protestant në religjion, i lidhur me një mision fetar amerikan dhe njëkohësisht bashkëshorti i Miss Qiriazit, e edukuar në Robert College, dhe themeluese e të parës shkollë shqipe. Lister shkruan: “Korça, nacionalistët shprehen së është një qytet i pastër shqiptar. Njerëzit të cilët nuk e njohin vendin mendojnë se është një qytet grek, sepse pjesa më e madhe e popullsisë i përket Kishës Orthodokse Greke dhe sikurse të gjithë të krishterët orthodoksë shqiptarë janë shkolluar në shkollat greke. Megjithatë, në kontrast me Korçën, duhet të pranohet se grekët, nepërmjet propagandës së tyre, që është e një date të hershme, kanë nxitur një numër më pak të arsimuarish të të krishterëvë orthodoksë në zonat fshatare, të flasin greqisht dhe ta konsiderojnë vehten grekë prej races dhe kanë ushqyer ndjenjat pro greke. Mr. Kousnetzis, Kryetar i Gjykatës së Apelit në Korçë, i cili është një himariot, pranoi se më shumë se gjysma e banorëve të fshatrave orthodokse ishin nxitur kështu të hiqnin dorë nga kombësia shqiptare dhe ta thërrisnin vehtën epirotë. Ky pranim, megjithatë, nuk i vendos ndonjë bazë pretendimeve greke në të tilla krahinat, sepse të krishterët, si grekë apo shqiptarë në simpatitë e tyre, janë gjithandej territoreve të diskutueshme, në një minoritet ndaj popullsisë së besimit islam. Deri edhe Himara, një krahinë e cituar përherë si tipike greke, katër nga shtatë fshatrat e krahinës janë musulmane” .
Për të qenë të saktë duhet të pranohet se pjesa më e madhe e popullsisë të Shqipërisë së Jugut aso kohe, por jo të gjithë, flisnin gjuhën shqipe si gjuhë të parë në shtëpitë e tyre dhe ky ka qenë faktori kryesor që do të ndikonte edhe në vendimet e Komisionit të Caktimit të Kufirit të Shqipërisë së Jugut. Nga ana tjetër, pjesa më e madhe e banorëve ishin anëtarë të Kishës Orthodokse të dirigjuar nga Patriarkana greke dhe ky institucion mbështetur edhe nga një linjë politike e caktuar brenda Mbretërisë së Greqisë, ka bërë shumë që identiteti iliriko-epirot të shkrihej gradualisht në një identitet epiroto-hellen. Në këtë përpjekje të tyre ata janë ndihmuar fuqimisht nga mentaliteti turkoman i drejtuesve rajonalë shqiptarë dhe gjendja anarkike në pikpamje politike që kishte rrjedhur për shkak të luftës për pushtet që këto zhvillonin brenda Shqipërisë së sapoformuar. Pushtimi otoman pesëshekullor kishte konservuar barbarisht konservatorizmin mesjetar, ruralizimin e shoqërisë shqiptare, mbajtjen e sforcuar të çdo prirjeje për ringritje kulturore dhe civilizuese të shoqërisë në tërësi. Fuqitë e Mëdha në këtë mënyrë, në vend që t’i hapnin poret jetësore një kombi në rrugën e tij për ripërtëritje qytetare, në pamundësi për t’u marrë vesht mes vehtës, në pamundësi për të zgjidhur problemet e tyre të brendshme, e cunguan atë territorialisht, i këputën arteriet jetësore dhe ushqyen faktorët që bëjnë lehtësisht të manipulueshëm dhe të kontrollueshëm një popull të penguar historikisht në rrugën e tij të zhvillimit.
Por qendrimi i Fuqive të Mëdha duhet parë në një plan shumë më kompleks. Për dekada me radhë Fuqitë e Mëdha të rreshtuara në kampet kundërshtare ishin përfshirë në një garë të shfrenuar armatimi. Paqa e armatosur e mbajtur në një rivalitet të ashpër mes tyre për dhjetëvjeçarë, në momentin e krizës ballkanike u gjend në një moment kthese shumë të rëndësishëm. Fuqitë në momentin kur ballkanikët u përfshinë në luftë, shfaqen qartësisht se nuk kishin deshirë të bënin luftë mes tyre. Secila prej tyre, e kishte të qartë se edhe vendi më i pasur në një luftë mund të humbiste më shumë, ndaj secila prej tyre bënë të gjitha përpjekjet për ta izoluar Ballkanin. Kështu në dy Luftërat Ballkanike shkruan Glenny, ndodhi një çudi tjetër: “mirëkuptimi aktiv dhe i hapur i Fuqive të Mëdha, që, duke ndërruar taktikë, bënë çmos që të lokalizonin konfliktin dhe dolën në Ballkan si mbrojtës të asaj paqeje, që ata vetë e paten kërcënuar tridhjetë e pesë vjet më parë në Kongresin e Berlinit”
Krijimi i shtetit shqiptar dhe marrëveshja mes Fuqive të Mëdha në këtë pikë, ka qenë pjesë shumë e rëndësishme e mirëkuptimit në mes Fuqive të Mëdha. Austriakët, me mbështetjen e fuqishme të gjermanëve, arritën të impononin mes Fuqive marrëveshjen për ta detyruar Serbinë të largohej në tetor 1913 nga territori verior i shtetit të porsakrijuar shqiptar. Ndryshe nga suksesi që austriakët korrën me Serbinë, me Greqinë situata për Austrinë ndryshonte. Me 30 tetor 1913, katër ditë pasi Serbisë i ishte dorëzuar ultimatumi austriak për Shqipërinë e Veriut, austriakët në bashkëpunim me italianët, i drejtuan Greqisë një ultimatum të ngjashëm. Mirëpo Greqia ishte në një pozicion shumë më të favorshëm gjeografik dhe diplomatik se sa Serbia, po të kemi parasysh ndarjen nga Austria prej një tërësie territoriale krejtësisht malore nepër Shqipëri dhe faktin që Greqia miklohej njëkohësisht prej Gjermanisë dhe prej Fuqive të Antantës. Ndaj Austria ka vepruar me shumë kujdes në rastin e Greqisë, duke pasur parasysh raportet krejt speciale në mes perandorit Gjerman dhe mbretit të Greqisë. Duhet të kemi parasysh se në përgjithësi, në krizen e viteve 1912-1913 në Ballkan, Berlini u përmbajt nga mbështetja e vet për Austrinë dhe e ka këshilluar atë të ketë kujdes. Për të gjitha këto arsye, grekët qenë të gjendje të zgjasnin, duke rënë dakord më në fund për një marrëveshje kompromisi që u linte atyre pjesën e luanit të territoreve të diskutuar në Shqipërinë e Jugut. Madje edhe në pjesën prej nga ata u larguan, forcat e parregullta greke vazhduan të ndihmojnë qeverinë progreke, e cila më vonë do të deklaronte një lëvizje separatiste brenda Shqipërisë. Nga ana tjetër, miklimi që Gjermania i bëri Greqisë arriti pak më shumë sa fitimi i një pozicioni të shkëlqyeshëm ujdie për grekët, jo vetëm në rastin e Shqipërisë së Jugut, por edhe në pjesët e tjera të diskutueshmë në ishujt e Egjeut.
Madje në pranverën e vitit 1914, kemi një zhvendosje shumë të qartë të pozicionit të Gjermanisë drejt asnjanësisë së mirëfilltë. Kjo zhvendosje i detyrohej jo vetëm shqetësimit të shkaktuar nga grindja midis aleatëve austro-hungarezë dhe italianë, por edhe synimit gjerman për të ruajtur asnjanësinë e Greqisë në krizën e ardhshme të mundshme në Europë. Në këtë pozicion asnjanës në çështjet shqiptare Gjermania është shoqëruar edhe nga Britania e Madhe, pavarësisht se secila prej tyre ishte e lidhur me bashkësi të ndryshme interesash strategjike me aleatët përkatës dhe pavarësisht nevojës reciproke për ta mbajtur të lidhur Greqinë në krahët e vet. Në këtë mënyrë Greqia u gjend në një pozicion mjaft të privilegjuar dhe e mikluar nga të dyja krahët, e për rrjedhojë në komoditet dhe qetësi për të ndjekur me shumë këmbëngulje politiken e saj mbi Shqipërinë e Jugut.
Italia në konkurrencë dhe rivalitet të përhershëm me Austro-Hungarinë në çështjen shqiptare u mundua me të gjitha mjetet që ta kompensonte ndikimin e stabilizuar të perandorisë dualiste mbi rrethet më të përparuara të Shqipërisë kryesisht në Veri, por jo edhe aq pak në jug, me mbështetjen dhënë Esad Pashës, të cilin ajo e përzgjodhi si instrument të politikës së vet në Shqipëri, duke ia kundërvënë madje edhe princ Wied-it.
Pa ngurrim mund të mendojmë se tek pavendosmëria dhe divergjencat mes Fuqive të Mëdha duhen gjetur shkaqet e moszgjidhjes së situatës kaotike në Shqipërinë e Jugut 1913-1914, por edhe të rënies së shtetit shqiptar në rrjedhen e vitit 1914.
3. Përfundime
Përfshirja e pjesës veriore të Shqipërisë së Jugut në principaten shqiptare më 1913-1914, ka qenë një pjesë e procesit shumë të ndërlikuar të përkufizimit politik të Shqipërisë, proces që është kushtëzuar nga ndërveprimi i një sërë faktorëvë që shtrihen në historinë pararëndese dhe nga zhvillimet dramatike të krizës ballkanike 1912-1914. Këto faktorë janë shumë kompleksë dhe si në planin ndërkombëtar e ballkanik, ashtu edhe në planin e brendshëm shqiptar, kanë vepruar në kahe të përkundërta, aq sa e kanë ndërlikuar gjetjen e vijës ndarëse në mes së drejtës dhe të padrejtës, midis të drejtave të Shqipërisë dhe të drejtave të Greqisë, midis botës iliro-epirote dhe asaj heleno-epirote. Thënë ndryshe, në planin e brendshëm ballkanik, gjetja e një vije ndarëse është ndërlikuar nga strategjia politike greke në rajon, strategji e ndërtuar jo mbi realitetin faktik etnik, religjioz, por mbi një mit të sendertuar mbi teza të pavertetuara të historisë antike, të përforcuara në shekujt otomanë në kahun prohelen, por që ndodheshin jashtë konteksteve e realiteteve historike dhe etnike bashkëkohore. Miti i Epirit Hellen u imponua mbi kanceleritë e punëve të jashtme të Fuqive të Mëdha me anën e një propagandë të shfrenuar mbi tryezat diplomatike të diskutimeve nga ana e makinës së diplomacisë hellene, aq sa ky mit filloi të shndërrohej gradualisht, për shkak të mosnjohjes historike, në një entitet të dallueshëm etniko-religjioz për këtë diplomaci, të cilit, kryesisht Fuqitë e Antantës, filluan t’i referohen gradualisht si ndaj një të drejte aksiomatike të Greqisë. Nga Fuqitë e Antantës, sidomos Franca dhe Rusia e “huazuan” dhe e përdorën këtë mit për ta shndërruar në një entitet me përmbajtje etnike dhe religjioze të veçantë dhe për ta përdorur si argument kundërpeshe në ballafaqimin me Perandorinë Austro-Hungareze dhe Mbretërinë e Italisë në këtë pjesë të Europës Juglindore, në një moment shumë delikat të sistemit të marrëdhënieve ndërkombëtare të kohës, kur dy blloqet zhvillonin një diplomaci mjaft konfrontuese. Nga ana tjetër, “operacioni” diplomatiko-ushtarak i Greqisë për aneksimin e Shqipërisë së Jugut, ose një pjese të Epirit të Jugut dhe gjithë Epirit të Veriut, është lehtësuar nga situata e mjeruar kulturore, ekonomike dhe identitare në të cilen ndodhej Shqipëria. Ky vend më shumë se sa një entitet politik i bashkuar, ishte një atdhe i një populli që ndodhej vetëm në mendjet e njerëzve të edukuar të tij, tek të cilët nuk ishte shterrur asnjëherë, brez pas brezi, gjurma para otomane iliro-epiroto-arbnore, dhe që me veprimtarinë e tyre të pashembullt, nuk ngurruan ta gjejnë këtë gjurmë nga thellësitë e Alpeve deri në brendësi të Maleve të Sulit, për ta përdorur si argument të së drejtës së një populli për vetëpërcaktim dhe vetëngritje identitare politike në Ballkan. Përndryshe, në segmente të popullsisë së entitetit shqiptar, ndergjegja arbnore kishte pësuar një deformim të cilësueshëm, aq sa segmente të caktuara të kësaj popullsie, sidomos në Shqipërinë qendrore (kam parasysh kryengritjen fshhatare të Shqipërisë se Mesme), vepruan me po aq forcë kundra zemrës së shtetit të tyre, sa vepruan edhe pushtuesit serbë, grekë dhe malazezë në periferitë e tij. Faktori i mentalitetit pro-otoman ka vepruar me një forcë të madhe kundër identitetit europian të Shqipërisë së re, sepse ky mentalitet do të godiste para së gjithash prirjet për një shtet të së drejtës, një shtet që mbron dhe respekton lirinë për të gjithë dhe do të godiste që në gjenezë krijimin e Shqipërie me një identitet të mirëfilltë europian, të bashkuar nga një princ europian (siç ishte bërë zakon në emërimet e Fuqive të Mëdha për shtetet ballkanike në fillimet e lirisë së tyre), nga një prej dinastive të famshme europiane, siç ishte dinastia e Hohenzolernëve. Në këto rrethana, lëvizja otomaniste në Shqipërinë Qendrore, ekzistenca e një segmenti pro-otomanist brenda klasës politike shqiptare në shtetin shqiptar të sapoformuar (komploti i Beqir Grebenesë), jo vetëm kanë përbërë një pengesë shumë të madhe në ngjizjen e brendshme të Shqipërisë së re në kahun e lirisë për të gjithë, por ka shërbyer edhe si një argument (alibi) shumë i fortë për lëvizjen manipuluese autonomiste vorioepirote në arritjen e objektivave të saj për copëtimin e Shqipërisë së Jugut (Korça u ripushtua nga forcat e vetëquajtura vorioepriote më 1914 pikërisht kur kryengritësit otomanistë po hynin atje). Kjo sepse pavarësisht se frymëzimi dhe drejtimi i lëvizjes autonomiste dhe separatiste vorioepirote vinte nga qarqe jo zyrtare apo edhe zyrtare të Athinës, e drejta e popullsisë së krishterë për pjesmarrje të barabartë në përcaktimin e klasës politike përfaqësuese, për vendimarrje të barabartë politike në shtetin e ri, ishte dhe është një e drejtë elementare dhe themeltare e një komuniteti në një vend të lirë, mu në zemër të Europës. Kjo jo në kuptimin se këto të drejta teorike nuk ekzistonin në bazamentin konstitucional të shtetit (Statuti Organik), por e keqja është se ato nuk ekzistonin në mendjen, zemren dhe vullnetin e pjesës më të fuqishme të klasës drejtuese të vendit që vepronte në hije të qeverisë legjitime. Elementë të veçantë të kësaj klase, të formuar me një mentalitet tipik otoman, nuk jepnin në fakt asnjë garanci për implementim të njimendtë të të drejtave konstitucionale të shtetasve. E keqja qendronte në fakt se pas klasës drejtuese të bejlerëve shqiptarë, qendronin pasues verbërisht besnikë, që u shkonin pas në mënyrë të pavetëdijshme.
Me një fjalë, formimi i shtetit shqiptar, konsideruar ky formim nga Kuvendi i Vlorës i nëntorit 1912 dhe më pas me mbretërimin e princ Wied-it, edhe pse kontribuoi në drejtim të një dinamike të re kombëtare dhe i dha një impuls procesit të ndërtimit të identitetit kombëtar dhe shtetëror shqiptar, nuk arriti të zhvillohej përtej një embrioni fillestar dhe preku jo tërësisht ndjesinë e masave të gjëra të popullsisë sidomos në pjesët pro-otomaniste të saj e për rrjedhojë nuk ka përbërë një pengesë serioze në drejtim të pengimit të ambicieve të pamotivuara greke në Shqipëri.
Por në qoftë se ka një vend që populli dhe shteti shqiptar duhet t’i jetë mirënjohës për ndihmë të pakursyer, të sinqertë në formimin politik nacional, në ringjalljen e formimin e një identiteti kulturor, gjuhësor dhe letrar dhe në mbrojtjen deri në pamundësi të tërësisë territoriale shtetërore në kufijt etnikë, ky vend është Austria Habsburge dhe populli austriak e ai hungarez. I një mendimi të tillë është edhe studiuesja Nathalie Clayer, pavarësisht se ajo e bashkëngjit në këtë pozicion edhe Italinë, gjë për të cilen unë nuk jam tërësisht në një mendje dhe çuditërisht edhe vendet ballkanike, për të cilen unë mendoj se është e pasaktë. Ajo shkruan se “zhvillimi i një identiteti kombëtar shqiptar i detyrohet shumë politikës së Austro-Hungarisë dhe Italisë, madje edhe asaj të vendeve ballkanike”. Ndërsa më pas ajo saktëson me të drejtë se “përfaqësuesit e Monarkisë së Dyfishtë kanë qenë motorët e vërtetë të përhapjes së shqiptarizimit…”, gjë që bie tërësisht kontradiktë me fragmentin e parë. Studiuesja e mirënjohur bullgaro-amerikane, Maria Todorova e sheh rastin shqiptar si pjesë e përpjekjeve të Austro-Hungarisë për të gjetur një pararojë strategjike në Ballkan. “Shqipëria, sipas saj, nuk përbënte një rast të pastër secesionist sikurse të gjitha kombet e tjera Ballkanike. Arsyeja për këtë ishte statusi i veçantë i shqiptarëve në Perandorinë otomane dhe përpjekjet e tyre krahasimisht të vona për të fituar autonomine kulturore. Prej dhjetëveçarit të parë të shekullit XX, kur lëvizja e shqiptarëve për emancipim pati fituar një momentum të konsiderueshëm, ata u benë objekt i synimeve ekspansioniste prej anës së fqinjëve të tyre tashmë të pavarur. Kështu, ndersa kronologjikisht rilindja shqiptare rastisi me periudhën e largimit të Perandorisë Otomane, lufta e Shqipërisë për mbijetesë dhe levizja e saj irredentiste u zhvillua përkundrejt kombeve të tjera ballkanike, në mënyrë të veçantë, Serbisë dhe Greqisë. Megjithatë, ka qenë së pari dhe më i shquari presioni i Austro-Hungarisë dhe Italisë që garantoi ekzistencën e pavarësisë së Shqipërisë”.
Është pretenduar shpesh herë që Austro-Hungaria mbrojti vetëm Shqipërinë katolike. Por faktet e sotme të nxjerra nga burimet arkivore, ridimensionojnë tërësisht në një pozicion plotësisht gjithpërfshirës politikën austro-hungareze ndaj Shqipërisë. Në qoftë se kufiri i Shqipërisë së Jugut është ai që njohim ne aktualisht, ai kufi, ndonëse la jashtë malësitë e Çamërisë dhe Sulit dhe Konicen, përfshiu brenda shtetit shqiptar pjesën më të madhe të territoreve shqipfolëse në Jug. Ndryshe nga ajo çfarë ndodhi në Shqipërinë Verilindore dhe atë Veriperendimore, kufiri i këmbëngulur para së gjithash nga perandoria dualiste, i caktuar më 1913, do të shërbente si një linjë shumë e rëndësishme reference dhe precedence për kufirin e Shqipërisë së pas Luftës së Parë Botërore, kohë kur kjo perandori ishte dezintegruar plotësisht, por piketat që ajo kishte vënë kufirin e Principatës Shqiptare, nuk mund të fshiheshin më lehtësisht. A ka qenë politika pro shqiptare e Austrisë edhe pjesë e politikës së saj për të kundërbalancuar Rusinë në Ballkan? Normalisht që po. Shqipëria ka qenë një pjesë e rëndësishme e politikës perandorake të ekspansionit drejt Lindjes, Juglindjes (Östpolitik). Një Shqipëri sa më e madhe e mundshme do të përbënte një zvogëlim të fitoreve ruse në Ballkan dhe një pengesë shumë të rëndësishme ndaj ambicjeve të Serbisë dhe Greqisë. Por në ndërtimin e kësaj politike proshqiptare ka ndikuar veçanërisht Kisha Katolike, mbështetëse e fuqishme e së cilës ka qenë perandoria dualiste, kanë ndikuar edhe një numër shumë influent shkencëtarësh humanistë të këtij vendi të madh, të cilët me kohë kishin hedhur bazat e shkencave albanologjike dhe kishin zbërthyer në detaje rrënjet dhe piketat e përhapjes së popullsisë iliro-arbnore. Mund të themi që ministria e punëve të jashtme e perandorisë dualiste ka qenë e mbështetur më së miri në mbrojtje të çështjes shqiptare, nga një ekspertizë me argumenta shkencore të suportuar nga një numër albanologësh të klasit të parë, gjë të cilen kanceleritë e Fuqive të tjera nuk e kanë pasur në dispozicion. Austria ka mbështetur që herët financiarisht lëvizjen kombëtare shqiptare, klerin katolik si frymëzues i orientimit proeuropian brenda kësaj lëvizjeje, intelektualë të veçantë të orientimit laik shqiptar. Studiues të caktuar në Shqipëri dikur, e kanë komentuar këtë mbështetje financiare si pjesë e një suporti agjenturor austriak. Për mendimin tim kjo përbën një vlerësim tërësisht të pabazuar dhe të mbarsur me paragjykime ideologjike. Ata studiues nuk duhet të harrojnë se falë kësaj mbështetjeje mori udhë lëvizja laike për një Shqipëri të lirë, konstitucionale dhe të shkëputur plotësisht nga Perandoria Otomane, një Shqipërie laike dhe albanianiste, me një sistem arsimor kombëtar, mbështetur mbi një alfabet dhe gjuhë të përbashkët. Mjafton të vlerësohet zhvillimi reformave administrative dhe arsimore të Shqipërisë së viteve 1916-1918, në pjesën nën zotërimin austriak, për të kuptuar rolin e kësaj perandorie në formimin e identitetit shqiptar, formimin e klasës politike që drejtoi qeveritë por edhe bëri opozitë pas Luftës së Parë Botërore dhe vendosjen e shtyllave bazë të shtetformimit në Shqipëri në periudhen e Republikës Shqiptare dhe Mbretnisë Shqiptare.
Pushtimi nga ana e Greqisë i trevave jugore të Shqipërisë Natyrale dhe më pas vendosja nën zotërim të një pjesë të rëndësishme të këtij territori për shkak të një vendimi të Fuqive të Mëdha, ka qenë pjesë e një strategjie të përcaktuar qartë, që synonte përfshirjen brenda mbretërisë helene të të gjitha tokave të banuara nga grekët. Mund të themi se zgjerimi i vitit 1913 përbënte fazen e dytë të konfigurimit gjeopolitik të shtetit helen, një synim krejtësisht i drejtë përderi sa ai nuk cenonte të drejtat e popujve të tjerë. Megjithatë, kjo përpjekje humbiste çdo justifikim me të drejtën kur shkelte të drejtat jetësore të popujve të tjerë, kur injoronte realitetet etnike dhe demografike të Ballkanit të fillim shekullit XX, dhe mbi të gjitha kur abuzonte me nocione gjeografike të antikitetit klasik dhe hellenistik. Këto nocione antike, por jo të vlefshme në bashkëkohesi, kanë shërbyer si argumente për të justifikuar gjithë politiken e Mbretërisë së Greqisë në këtë fazë të dytë të rikompozimit gjeopolitik të shtetit helen. Ato nocione antike të ofruara në tavolinë nga propaganda e qarqeve të caktuara, nga ana tjetër, kanë dezikuilibruar Fuqitë e Mëdha në vendimarrje mbi vijat ndarese të të drejtave kombëtare (në rastin kur ka munguar ekspertiza e mirëfilltë në zyrat diplomatike të fuqive); në rastin e fuqive që mbeshtesnin pa kushte Greqinë, këto nocione kanë shërbyer si “argumente” për të përhapur në errësirë “të drejtën”, për të justifikuar qendrimet e paprincipta prohelene dhe qendrimet e padrejta e jomiqësore ndaj shqiptarëve e maqedonasve sllavë. Të mendoje se pas njëzet shekujsh të trazuar në Ballkan, situacionet etnike dhe demografike të Ilirisë, Epirit, Maqedonisë, Greqisë dhe Trakisë, kishin (kanë) mbetur të palëvizshme, përbënte (përbën) një abuzim të dëmshëm me historinë e realitetin, që do të peshonte (peshon) rëndë mbi të drejtën, mbi paqen dhe mbi harmoninë mes popujve të kësaj anë të Europës për shumë kohë edhe pas viteve 1913 e 1914.
Mbretëria e Greqisë më 1913-1914 ka ndjekur me një vendosmëri të qendrueshme ndaj Shqipërisë Natyrale të Jugut, një politikë intensive aneksioniste, duke mos marrë aspak parasysh realitetin e të drejtës nacionale në këtë rajon, ku blloku kompakt entik shqiptar dhe blloku kompakt entik helen takoheshin paqësisht si dikur në antikitet. Për realizimin e synimeve janë përdorur të gjitha mjetet e mundshme: duke filluar nga ekspozimi diplomatik deri edhe tek agresionet e hapura dhe të fshehta. Shfaqja më e pajustifikuar e kësaj politike ka qenë nxitja e lëvizjes autonomiste vorio-epirote të drejtuar nga Zografos dhe Karapanos, dhe brenda saj komponenti më i rëndë ka qenë veprimi i armatosur dhe kriminal i krahut radikal vorio-epirotist, i drejtuar nga Spiro Spiromilo dhe koloneli Doulis. Pavarësisht frazeologjisë paqësore dhe gjuhës diplomatike të përdorur ndaj Shqipërisë nga autoritet zyrtare greke, në veprimin praktik në terren, në formë direkte ose indirekte, është operuar përkundrejt interesave të kompozimit të Principatës shqiptare dhe vendimit të Fuqive të Mëdha për sa i përket këtij entiteti të ri ballkanik (Perjashto qendrimin e mbretit Gjergj). Nën peshen e një politike diskriminuese dhe presuese nacionale u synua të fshihej identiteti i popullsisë shqiptare orthodokse, pjesë e një kompromisi të kahershem me autoritetet otomane të pushtimit, u orientua në kah të kundërt ndjesia nacionale e popullsisë së krahinës së Sulit dhe u stimuluan ndjenjat ekzistuese helenofile në segmente të caktuara të krahinës së Himarës. Pjesa më e stërholluar e kësaj politike, në të cilën bashkëpunimi me Mbretërinë e Serbisë ishte evident, ka qenë përkrahja e kryengritësve otomanistë të Shqipërisë së Mesme, zhvillimi i suksesshëm i së cilës iu bashkëngjit në mënyrë të përshtatshme komplotit aleat ballkanik të shkatërrimit të shtetit shqiptar dhe shkatërrimit të politikës austriake në Ballkan.
3 harta të Shqipërisë, të modeluar në konferencën e ambasadorëve në Londër 1913.
Por nga ana tjetër e gjithë kjo histori e dhimbshme, ka ngritur për herë të parë edhe një nevojë të brendshme politike në Shqipëri, nevojë që për fat të keq qendron ende për t’u zgjidhur njimendësisht: atë të themelimit të një shteti serioz, të shkëputur nga mendësia otomane, një vendi që kishte si nevojë urgjente modernizimin e përshpejtuar, europianizimin institucional dhe krijimin e bazave për ç’rrenjosjen e prapambetjes së thellë në të cilën e kishte lënë vendin pushtimi turk. Një shteti që do të dinte të formësonte strukturat e brendshme organizative në mënyrë të njimendtë, një shteti që do të respektonte aktet konstitucionale, liritë për të gjithë dhe veçantitë e të gjitha segmenteve përbërëse, një vend me institucione vetvepruese në të mirë të lirisë për të gjithë, një vend që nuk ngurron të respektojë veçantitë e komponentëve përbërës të saj religjiozë me vepra të lira përfaqësuese. Shumë pak herë në historinë e pas vitit 1913 kjo nevojë e brendshme është marrë me seriozitetin që do të duhej të trajtohej. Ai problem ka mbetur peng i trajtimeve diletante, ose është groposur nën frikën e forcës së autoritarizmave.
Krijimi i shteteve autonome dhe të pavarura në Ballkan, ka qenë jo vetëm një thyerje me të kaluarën otomane, por një hedhje poshtë e plotë e trashëgimisë politike të kësaj të kaluare. Një përpjekje e tillë ka qenë evidente dhe është karakterizuar nga përpjekjet për zëvëndësimin institucioneve të shtetit otoman me institucione europiane. Krejt evidente një gjë e tillë, kuptohet jo në mënyrë të menjëhershme, ka qenë në Greqi, Serbi, Rumani etj. Ndryshe kanë qenë rrjedhat e Shqipërisë. Shkëputja e këtij vendi me të kaluarën ka qenë shumë e vështirë, për shkak se forcat politike shkëputëse dhe europianizuese kanë qenë në minorancë dhe klasa politike lokale otomane arriti të mbijetonte fuqimisht në principaten e re. Elementët pro-perendimore arritën të impononin me vështirësi vetëm nevojen e shkëputjes nga Turqia, por dështuan në një masë të caktuar, të realizonin fazën e domosdoshme europianizuese të sistemit drejtues politik në tërësi, për një seri rrethanash të brendshme, por edhe të jashtme.
Studiuesi Jason Tomes, në librin e tij “King Zog self made monark of Albania”, e përshkruan në këtë mënyrë sa më sipër: “Bejlerët e turqizuar, në sipërfaqe më të qytetëruar, patën përpunuar nje sistem ku zyrtarët blinin postet e tyre dhe nxirrnin nga këto poste më pas aq para sa ata mundnin, ku çdonjëri me pushtet të mjaftueshem mund të bëhej vetë gjykatës dhe vetë polic. Në vendet e tjera ballkanike, kur të krishterët fituan pavarësinë, bejlerët më të keqinj u larguan së bashku me ushtrinë turke, por në Shqipëri ato mbetën në vend. Pavarësia kombëtare nënkuptonte për ata shfuqizimin e çdo privilegj të autoritetit mbi ata vetë”.
Europianizimi, si kusht paraprak për procesin e stabilitetit të një vendi të kësaj hemisfere, i shtruar për herë të parë në muajt e vitin e parë të jetës së shtetit shqiptar më 1913, është mbajtur si proces vetëm në planin sipërfaqësor dhe propagandistik. Pamundësia që të jep një vend me formime të ndryshme kulturore dhe interesat dhe përkushtimet e aktorëve më të fuqishëm të politikës të përiudhave të ndryshme, kanë penguar trajtimin dhe zbatimin e njimendtë të këtij procesi.
Në procesin europianizues të Shqipërisë nuk mjaftuan vetëm institucionet e modeluara sipas standarteve europiane (statuti organik i vitit 1914 ka qenë i formëzuar mbi standarde krejtësisht bashkëkohore për dekaden e dytë të shekullit XX), as edhe disa individë të formëzuara sipas të njëjtave parametra. Mbi këtë proces ndikuan egërsisht idetë dhe sfondet kulturore dhe ideore, shkollimet e (pa)përshtatshme dhe identitetet e aktorëve me fuqi paramilitare të politikës shqiptare, të cilët për fat të keq u përkisnin formimeve (dhe të paformimeve) nga më të skajshme. Për këtë mjafton të shqyrtojmë se si kanë qënë të formëzuar sistemet e tyre të arsimimit, prejardhjet e tyre sociale dhe vendet e emigracionit, motivimet dhe vlerat e tyre për të kuptuar se si ata kanë ndikuar apo se si ata kanë përthithur kontekstin e brendshëm institucional të ofruar nga Fuqitë e Mëdha (sot vendet demokratike perëndimore) mbi këtë vend.
Ndoshta sot, kur kufiri i Europës së Bashkuar po vjen e afrohet gjithnjë e më shumë drejt kufirit tonë verior, ka ardhë koha që importimi i procesit europianizues të merret seriozisht, dhe të behet gjithëpërfshirës në jetën politike dhe institucionale shqiptare. (FUND)
