Kanada, 26 maj 2019: Klara E. Shtejn, (1946), linguiste, doktore e shkencave filologjike, specialiste në fushën e meta-poetikës shkruan:
“Meta-poetika është poetika sipas tekstit meta-poetik dhe metatekstit, poetika e vetëinterpretimit nga autori ose prej dikujt tjetër i tekstit të tij”.
Meta-poetika është ajo që përcakton kodin krijues të poetit.
K. E. Shtejn shton, gjithashtu, se meta-poetika është në koraleacion të ngushtë me disiplina të tjera shkencore, filozofike dhe artistike, siç janë: sistemi figurativ, sistemi gjuhësor, sistemi filozofik kohor, sistemi kulturor.
Poezia e Moikom Zeqos është një krijimtari e veçantë dhe komplekse që kërkon, patjetër, jo thjesht një koment letrar, por një studim dhe interpretim kompleks të shumanshëm.
Zgjodha poezinë e tij “Psalm 153” për të bërë këtë sprovë modeste.
Psalmi 153
“O, Fjalë e vërtitshme mes hapësirave,
që je Trandafil i Erërave!
Pse mermeri i skalit heronjtë
e vrarë mes baltës?
Ah, përfytyrimet janë kafshët,
që poeti i pjell në kopështin zoologjik
të metaforave!
Gjaku ikën si zvarranik i lashtë,
i kuq në shkretëtirën blu!
Dhe dëbora na mbështjell
si qëndisje baroke dantellash
bërë nga gishtat e magjishëm të ajrit!
O, gramatika memece e pasqyrave!
Pse fytyrën e Arkilokut e kam maskë
dhe kam gjithashtu mbi supe
një pelerinë anemonash dhe kristalesh?
O, drita të pagjumësisë hyjnore!
Këta semaforë janë piktura dadaiste,
ose janë epikriza e sëmundjeve të mia
për mjekët e kozmosit!
Dhe qivuri prej Hëne
e ka mbyllur brenda qytetin.
Me lopata gjethesh
e hedh dheun e dritës
mbi varrin e imazhit tim!
Mes sendeve të pavdekshme
pse isha (jam) kaq i vdekshëm?
Poeti, për shkruarjen e kësaj poezie, ka marrë për model Psalmin,- një nga format e liturgjisë fetare.
Psalmi biblik është një thirrje drejtuar Perëdisë në formën e lutjes për mëshirë dhe zemërgjerësi.
Psalmi, zakonisht, përshkruan gjendje të rënda të lutësit (sëmundje, përndjekje nga armiqtë, frikë nga vdekja).
Autori ka vendosur ta përdorë këtë veshje artistike jashtë kontekstit fetar, për të përshkruar një gjendje të vetën shpirtërore si përgjithësim filozofik dhe estetik.
Ai mbështet botëkuptimin ateist.
Por spunton, sidoqoftë e merr nga konteksti dhe nënteksti që i jep Bibla Fjalës (e para ishte FJALA).
Edhe kjo poezi fillon me vargun: “ O, Fjalë e vërtitshme mes hapësirave”).
Fjalë këtu nënkuton, për mua, Muzën, frymëzimin e tërëpushtetshëm.
Kësaj “perëndie” i drejtohet poeti, i lutet dhe i kërkon “ndihmë” dhe “zemërgjerësi”.
Tema, qëndrore e kësaj poezie është Vdekja, kjo padrejtësi absurde e pashmangshme, një temë e pazgjithshme filozofike e ekzistencës së qenies njerëzore:“pse isha (jam) kaq i vdekshëm?”.
Çdo krijim poetik ka dy lexime: leximin horizontal dhe atë vertikal.
Leximi horizontal është leximi tërësor, i pandërprerë, që na përfton brendinë e vetë krijimit poetik.
Leximi vertikal na shfaq harmonizimin e fjalëve në varg, leximin e tyre të llogjikshëm, i cili na zbulon thelbin dhe logjikën e këtij konstrukti poetik.
Na përcakton fjalët piketa, fjalët kyçe që e zbulojnë formën e brendshme dhe brendinë emocionale të poezisë, fjalët kyçe, që përbëjnë edhe kodin poetik të saj.
Ky kod është veçanërisht i rëndësishëm për ta kuptuar dhe vlerësuar poezinë e jashtëzakonshme konceptuale të Moikom Zeqos.
Në leximin tim, këto janë fjalët kyçe (duke ndjekur radhën në zbritje të vargjeve):
“Fjalë e vërtitshme”
“zvaranik në shkretëtirë”
“maska e Arkilokut”
“pagjumësia hyjnore”
“epikriza e sëmundjeve të mia”
“dheu i dritës”
“pse isha (jam) kaq i vdekshëm?”
Fjala e parë, në kuptimin metaforik, na flet për “flugerin”, diagramën vektoriale të mendimeve të poetit, që vërtiten në shtjellën midis ekzistencës dhe mosekzistenës njerëzore.
Fjala e dytë aludon për përjetime të ankthshme të egra në jetën “shkretëtirë”.
Fjala e tretë na shfaq zemërimin shpirtëror të heroit lirik ndaj kësaj “shkretëtire” në mënyrë alegorike me maskën e poetit antik grek.
Fjala e katër dhe e pestë alarmin e tij si një alarm kozmik.
Fjala e gjashtë dëshmon se lutja, psalmi i tij, është pranuar nga qielli, nga mëshira hyjnore.
Poezia mbyllet me një pyetje retorike pa përgjigje.
Vdekja fizike është e pashmangshme!
Ky lexim vertikal na zbulon llojin poetik që ka zgjedhur, psalmin biblik me të gjitha shkallëzimet emocionale.
(Në të njëjtën kohë përcakton dhe raportin disa dimensional të kohës, tejkalimin e kohës aktuale në kohën universale).
Në ndihmë të meta-poetikës apo të kodit poetik vijnë edhe sistemi gjuhësor dhe ai figurativ.
Poeti u jep fjalëve ngjyrime të shumëllojshme emocionale-artistike (“ heronjtë e vrarë mes baltës”,”dheun e dritës “,”gramatika memece”; fjalë me ngjyrim filozofik(“ pagjumësi hyjnore”)
Poeti nëpërmjet sistemit figurativ, pasthirmave:
“ O, Fjalë e vërtitshme mes hapësirave”,
”O, gramatika memece e pasqyrave!”,
“O, drita të pagjumësisë hyjnore!”,
“Pse mermeri i skalit heronjtë e vrarë mes baltës?”
na jep raportin e me fatin dhe rebelimin ndaj tij nëpërmjet gjendjeve të ekzaltuara shpirtërore; me metaforën ( “ Trandafil i Erërave”) na flet për stuhinë e mendimeve dhe ndjenjave, që ka pushtuar shpirtin e poetit.
Ndërsa, për ngushëllimin dhe pajtimin fatalist të heroit lirik na flet përshkrimi përngjasues i nënkuptuar mbi një funeral social dhe individual mbi një tragjedi personale dhe kolektive sociale të pashmangshme të përligjur providencialisht:
“Dhe qivuri prej Hëne
e ka mbyllur brenda qytetin.
Me lopata gjethesh
e hedh dheun e dritës
mbi varrin e imazhit tim!”
Ligjërimi poetik i Moikom Zeqos na dëshmon për një karakteristikë të veçantë të kodit poetik të poetit,- që është enciklopedizmi i tij i jashtëzakonshëm në fusha të ndryshme të dijes.
Na flet për një formim të tij të gjithanshëm, që i jep aftësinë dhe mundësinë për të krijuar një përfytyrim të intelektit dhe të botës së tij të pasur shpirtërore.
Në këtë poezi kjo shënjohet që në titullin e saj “psalm” i marrë nga bibla, jo vetëm si fjalë, por edhe si një atribut artistik i një gjinie poetike biblike, të cilën e përdor si një veshje adekuate të mendimit të tij artistik.
Piktura dadaiste i vjen në ndihmë me tiparet e saj karakteristike anarkiste për të dhënë “epikrizën” e turbullirës së vet shpirtërore përballë fatalitetit tragjik të ekzistencës.
Kurse njohja e poezisë antike (maska e Arkilokut) i vjen në ndihmë për ta dhënë në mënyrë të figurshme zemërimin e tij të makthshëm dhe cinik, që i shkakton dueli absurd fatalist i qenies së tij të dënuar me asgjësim fizik të shoqëruar me cinizëm.
Arkiloku është një poet antik grek, që ka shkruar vargje jambike të kumbueshme me shijen e një zemërimi përvëlues.
I tillë është vetë zemërimi i Poetit ndaj hipokrizisë fataliste që skalit në mermer në mes të baltës bustin e ”heronjtë e vrarë”.
Dhe. ashtu si e kërkon logjika hyjnore e psalmit biblik, Fjala( Muza) dhe bashkë me të “Kozmosi i pavdekshëm” i hedh mbi varr heroit lirik “me lopata gjethesh dheun e dritës”!
Lutja e Psalmit u pranua!
Heroit lirik të vdekshëm i premtohet Pavdekësia!
E tillë është poezia konceptuale e jashtëzakonshme e Moikom Zeqos!
Në këto lartësi të vështira, por sublime, në këto revelacione shpirtërore dhe intelektuale na ngre ajo artistikisht, estetikisht dhe filozofikisht!
Duke perifrazuar një shprehje të Lesingut,- do të shtoja se Moikom Zeqo zbret nga Parnasi poetik i tij me togën e filozofit dhe të eruditit mbi supe.
Duke mbetur përherë poet, një Poet i Madh me vizion avanguardist të jashtëzakonshëm, jo vetëm për poezinë tonë.
