Tiranë, 20 shtator 2018: “Lis, sur mon front mon nom / écrit en signes hiéroglyphiques” (Lexo në ballin tim emrin tim të shkruar me hieroglife) – Charles Bodlaire (Sharl Bodler)
***
Dijetarit NLYZ, 52 vjeç, i lindi një ide naive dhe e demonëshme: librat që ishin shkruar pafundësisht nuk ishin gjë tjetër veçse shpërdorime të komenteve të komenteve të tri, katër librave të pakta të botës, kotësia ishte metimi i tyre i plogët e kinse estetik, përsiatje në zbrazësinë.
I urrente librat parazitarë, libra bakterie, që dekompozojnë gjithçka.
Dhe befas duke kërkuar të gjente (rigjente) diçka të pakuptueshme dhe të humbur të vetvetes, pra kuptimshmërinë motivuese, nisi të mendonte vrullshëm se çfarë ishin librat.
Vërtetë çfarë ishin librat ?
Ç’qe shpikja e tyre ?
Librat e mëdhenj të profetëve Zarathustra, Buda, Krishti, Muhameti qenë kopje të origjinalëve që ndodheshin në qiell. Profetët (jo shkrues) qenë thjesht lexues me zë të lartë.
Njerëzit e paditur, që s’dinin asgjë për shkronjat qiellore, i dëgjuan profetët dhe regjistruan gjithçka, duke i shumëfishuar tekstet e Zotit.
Kështu u shpik institucioni i vdekatarëve : botimi i librave dhe bibliotekat.
Zotit s’ka ç’i duhet biblioteka, ai ka vetëm dorëshkrime, ose më saktë vetëm një dorëshkrim për të gjithë profetët, dmth një origjinal që u artikulua si një shumësi origjinalesh jashtëtokësorë.
NLYZ u habit me veten kur arriti tek idea parake se të bësh libra do të thotë të bësh kopje.
Megjithatë kjo qe një mrekulli.
Më vonë Homeri, Dantja, Shekspiri dhe miliona shkrues librash (një lloj race e zvetënuar e profetëve modestë) kinse krijuan subjekte dhe tema që mbetën në kujtesën e brishtë të njerëzimit.
Disa i quajtën kryevepra, por s’janë të tilla.
Molla e Ndaluar qe Druri i Njohjes, që Zoti e ndalonte të prekej.
Dihet gabimi plot kërshëri i Adamit që Zoti e ndëshkoi. Duam a s’duam ta pranojmë por Adami ende sot përjeton aventurën e infinitëshme.
Është vetë njerëzimi.
Por arketipi i Adamit, është kudo në forma të ndryshme tek profetët, që e dinë hyjnoren, por edhe vdesin fizikisht, tek shkrimtarët.
Aventura e Adamit është aventura e Moisiut, Gilgameshit, Odiseut, nate e mihrexhit e Muhametit, udhëtimi i dyfishtë i Dantes me Virgjilin, udhëtimi tokësor i Don Kishotit po edhe udhëtimi ujor i Kolombit, fluturimi kozmik i Armstrongut në Hënë, lëvizjet e Guliverit suiftian, të Lizës në Botën e çudirave, kërkimet e Faustit etj.
Monologu i famshëm për vetëvrasjen i Hamletit reflekton dilemat e Adamit për të shijuar, apo jo Mollën e Ndaluar. Raskolnikovi i Dostojevskit është Hamleti i kriminalizuar plotësisht, pra dëshmia se ku çon mëkati adamik.
E njëjta gjë mund të thuhet për Ema Bovarinë e Floberit, apo Ana Kareninën e Tolstoit (që janë e njëjta gjë) që tregojnë se sa larg dhe mjerueshëm çon tundimi i kahershëm i Evës. Letërsia është përherë dhe përfundimisht formë dinake dhe e plleshme e klisheve.
NLYZ kishte lindur në qytetin L. në 1941, qe diplomuar për etnografi dhe kishte tërë jetën që punonte si studiues në Institutin e Kulturës Popullore në Tiranë.
Nuk qe martuar.
Pedant dhe i heshtur.
Bënte një jetë rutinore prej të vetmuari të kujdesshëm dhe pa zhurmë.
Disa studime të tij për xhubletën e Veriut dhe kostumet popullore të Mirditës, botuar në revistat shkencore, nuk ishin pa hollësira interesante, që mund edhe të citoheshin si referenca. Në shumicën e rasteve kolegët i përmendnin vëzhgimet e tij po pa përmendur emrin.
Por ai s’e çante kokën për këtë gjë.
Dikur në rininë e hershme kishte rënë në dashuri me një shoqen e universitetit. Për çudi i kishte shkruar edhe disa vjersha, por i kishte grisur. Në fillim ju duk edhe sikur edhe ajo ndjente vërtet dashuri për të, pastaj lidhjet e tyre u ftohën.
Mbas mbarimit të studimeve ajo e braktisi dhe u martua me një mjek dentist.
Ai i pa mbas martesës të dy në një park ku shëtisnin, në vend që të shihte fytyrën e saj të mjegulluar pa imtësisht fytyrën e dentistit.
Dhjetë vjet më pas i çmendur nga dhembja e një dhëmbi shkoi në klinikën dentologe dhe i qëlloi që t’ia shkulte dhëmbin e pashërueshëm pikërisht bashkëshorti i asaj që kishte dashuruar (ose që mendonte se e kishte dashuruar.)
S’mund ta harronte fytyrën e tij. Kur ai ju afrua me pincat e nikeluara në duar çuditërisht i buzëqeshi ëmbël.
Mos jemi njohur më parë, e pyeti. S’e di, ja ktheu. Kam idenë se të kam parë diku, madje edhe kemi biseduar, apo jo? S’jemi njohur asnjëherë?
E pra më dukesh tepër i njohur.
Por mbase, mbase.
Më vjen keq që do ta shkul dhëmbin. Po do të shpëtosh nga dhembja. Vetë e ke fajin. E ke lënë kaq gjatë në këtë gjendje. Kështu ndodh me shumicën e njerëzve.
Ja shkuli dhëmbin me delikatesë dhe e hodhi nga pinca në një tabaka porcelani.
U ndje zhurma e lehtë. Kaq.
Ai dhëmb i shkulur ishte dashuria e tij e shkulur, kurse mjeku dentist ishte mbase vetë kipci i tij.
Në 1993 u bë një reformë me shkurtim vendesh në Institut dhe NLYZ-në e nxorën parakohe në pension.
Nuk protestoi dhe as kërkoi të punësohej përsëri.
Po atë vit i vdiq nëna, e cila jetonte bashkë me të.
I ati i kishte vdekur shumë vite më parë.
Nuk kishte vëllezër dhe motra.
Vdekja e nënës e dërrmoi fare.
S’merrej më me studimet për etnografinë, që gjithsesi ja kishte mbushur jetën e thjeshtë dhe pa pretendime.
Megjithatë lexonte letërsi për të kaluar vetminë.
Dikur kishte besuar se librat shkruanin për gjëra të vërteta. Pastaj u bë skeptik. Subjektet i dukeshin me të drejtë përsëritje. Sa shumë libra që botoheshin!
Madje me një lloj agresiviteti të pandalshëm.
S’do të lexoj më, i thonte vetes.
Megjithatë lexonte përsëri.
Në mendjen e tij të lodhur tërë librat i shëmbëllenin si një libër i vetëm.
Bile dhe personazhet me emra të ndryshëm për të ishin një personazh, por pa emër.
Emrat qenë shpikje të një simbolizmi sfilitës dhe marramendës.
Edhe emrat e shkrimtarëve i përjetonte si shenja të panevojshme.
Shkrimtarët me emra të dallueshëm, në kohëra dhe gjuhë gjithashtu të dallueshme në ndërgjegjen e NLYZ-së ishin i njëjti njeri.
Dhe ky njeri i shumëpersonalizuar s’kishte nevojë për emër. Aq më tepër mendonte se edhe vetë ai s’kishte patur kurrë dëshirë që të kishte një emër.
Prandaj i dukej e kotë fama e emrave, formë e delirit të kultivuar njerëzor.
Përveç librave në dhomën e tij kishte edhe një xhubletë mbi një formë manekineje plastike, pa kokë.
E vetmja dëshmi e pasionit të dikurshëm për etnografinë. Përfaqësonte femrën grua, që s’e pati asnjëherë. (Ah, dhëmbi i shkulur!)
Matriarkati pa kokë!
Në mbrëmjen e 27 dhjetorit 1993 u ul në tryezë e mori letrën e bardhë dhe u ul të shkruante diçka me stilografin e vjetër (gjithë jetën kishte shkruar me këtë stilograf.)
U mendua gjatë.
I ngrysur në fytyrë.
E shënoi një farë titulli: Dorëshkrimi i Përtej-jetës.
Ndenji gjatë pa lëvizur.
U drodh dhe nisi të formulonte frazat e vështira dhe të drejtpërdrejta me një kaligrafi të shtrembër, por gjithsesi të lexueshme. Shkruante thjesht për veten e tij.
Me bindjen e plotë se s’do t’ia lexonte absolutisht askush dorëshkrimin.
Shkruante se gjithçka është univers i pamatshëm.
Se planeti Tokë është i krahasueshëm me një molekulë krejt të parëndësishme në gishtin e vogël të këmbës së majtë të një trupi pakrahësimisht kolosal të universit (cilësimi “trup”, mendoi me vete, është pakuptim, metaforë dështake, se universi është infiniti dhe infiniti s’mund të quhet qoftë dhe përvuajtërisht si një “trup”).
Sistemi Diellor ku është Toka është nga sistemet më të vegjël të galaktikave dhe yllësive misterioze.
Brenda këmishës ajrore të Tokës është jeta, kontinentet, oqeanet, gjallesat, sendet, popujt, arkitekturat, muzeumet, nekropolet. Jashtë atmosferës jetike Toka s’ka asgjë përveç të ftohtit dhe territ kozmik.
Brenda atmosferës janë popujt, Nabukodonozori i Babilonisë, Homeri, Aleksandri i Madh, Mozarti, Pikasoja, Levy Stross-i, Jonathan Swifti, Borges, Migjeni, Hitleri, Merilin Monroja, De Rada, Anjshtajni, Hiroshima, shpellat e Altamirës, Papa i Romës, Guri i zi i Mekës, hieroglifet e Lao Ce-së, Napoleoni, Stravinski, kangurët, Njutoni, Xhirafat, Tigrat siberianë, Barleti, balenat, albatrosët, Onufri, Witman-i,Migjeni, Nili, kuajt, milingonat dhe të gjitha mitet dhe fetë.
Por këmisha ajrore është formë e savanit mortor.
Pa të s’ka asgjë, asnjë perceptim dhe rrjedhimisht as profetë dhe as Zot.
Sistemi diellor do të zhduket një ditë, gjë kaq lehtësisht e llogaritshme.
Ahere çdo të mbetet nga gjithçka që sintetizonte qytetërimet?
Ç’do të mbetet nga librat?
Hë pra ç’do të mbetet?
Ç’do të mbetet nga lavdia e artistëve?
Ç’do të mbetet nga pushteti i rafinuar dhe tiranik i të pasurve?
Ç’do të mbetet nga mjerimi i vrazhdë i të varfërve?
Ç’do të mbetet nga shpirti hipnotizues i profetëve?
Ç’do të mbetet nga piramida e Keopsit dhe Kulla Ejfel?
Do të zhduken tërë simbolet që ngathtësisht imitonin njëri-tjetrin.
Ç’do të mbetet nga luftërat botërore, teoria e Darvinit, nga Hollivudi, Muzeu Britanik, kompjuterat e Bill Gate-it? Ç’do të mbetet nga shpikja e makinës me avull, elektriciteti dhe energjisë nukleare?
Ç’do të mbetet nga dorëshkrimet e Kumranit në Detin e Vdekur dhe nga skicat e Da Vinçit?
Asgjë!
Kush do të dëshmojë për kujtesën njerëzore të dikurshme?
Humbet kështu kuptimi i kronikës kozmike.
S’ka as përcjellje të lajmeve, as të kumteve.
Vetëm asgjëja në asgjë.
NLYZ e ndali të shkruarin.
Tema tabu, mendoi. Asnjë shkrimtar s’ka guxuar as ta mendojë jo më që të shkruajë këtë temë që është jo e vërtetë e stolisur por e vërtetë e pastër.
A s’është kështu letërsia një gënjeshtër e ëmbël, por që na deformon thelbin e nocioneve?
Të nocioneve që s’i kanë fare domosdoshmëri fjalët, gjuhët fonetike, alfabetet?
Ndoshta ekziston origjinali i Dorëshkrimit të Përtej-jetës. Dorëshkrimi i Zotit?
Por nëse planeti Tokë s’do të jetë më, ahere kujt i duhet edhe ky dorëshkrim arketipal?
NLYZ u mendua i përqendruar.
Unë, një qenie e parëndësishme, arsyetoi me vete, arrita tek një ide e tillë e Përtej-jetës, gjë që s’e kanë bërë ata, që i quajtën, apo u vetëquajtën si qenie gjeniale.
S’kanë guxuar të mendojnë as teologët, por as surrealistët, që janë një mutacion i tyre.
Ata besojnë tek e pavdekshmja, qoftë edhe si abstraksion lirik, ose kompleks madhështie të opiumtë. Ah.
NLYZ e ndjeu veten të kapluar nga një dobësi paralizuese.
Mbase ka vdekur një molekulë në gishtin e vogël të këmbës time të djathtë, mendoi.
Një molekulë!
S’është më, sepse edhe molekulat e tjera s’do të jenë më. Ah.
Kapi letrën e shkruar me dy duart si i rrëmbyer nga një forcë shpërthyese shtrigane për herë të parë.
E shqeu Dorëshkrimin e Përtej-jetës.
Në atë çast ai ngjante i rreptë, madhështor, skeptik, sfidant, indiferent si të ishte vetë Zoti.
Një atak i beftë në zemër.
Fytyra ju përplas me sytë e hapur, por që s’shihnin më mbi copat e letrës mbi tryezë.
Vdiq në vend.
Ah. Së bashku me të edhe humbi, u tret dhe kipci i çastshëm i Zotit. (Durrës, 1994)
***
BLOOM’S DAY PËR TË GJITHË DHE ASKËND
Kujdes!
Më 16 qershor të çdo viti (o, ju që nuk meritoni ta dini, mësojeni më në fund) i panjohuri me kombësinë e tmerrshme irlandeze dhe emrin me Y, të dyfishtë (James Joyce) i dashuruar çuditërisht i tha fjalët e pabesueshme rituale dhe të frikshme vajzës së bukur Nora Bemaker nga Galueiji, në një peizazh anonim dhe të parëndësishëm të planetit. Padyshim që ky Romeo aspak i bukur i vitit të dyshimtë 1904 nuk pati fat të gjente J e tretë, dmth Julieta-n e tij.
Kurrë nuk u fejua me vajzën që i propozoi gjithçka, por pa këtë fejesë të kotë e pa asnjë kuptim i dha asaj një martesë të të pranishme për të gjitha shekujt.
Qe kjo një martesë e veçantë, fine, madhështore e pangjashme absolutisht me asnjë martesë njerëzore.
Kjo martesë qe sfida e një gjeniu të varfër, të papërfillur, miop, me karakter të rëndë antikomformisti, që nuk nënshtrohej nga asgjë, i shëmtuar, por me një pajë shpirtërore të pabesueshme për të ardhmen.
Në 1922 J.J. botoi kryeveprën e tij të papritur të quajtur “Uliksi”.
Ky roman përshkruan ngjarjet që ndodhin brenda një dite pikërisht në 16 qershor 1904, në strukturë ciklike, të pangjashme me asnjë krijim tjetër letrar të botës.
Kryepersonazhi quhet Leopolt Bloom dhe së bashku me mikun e tij student Stefan Dedalus (një tjetër kryepersonazh i romanit të J.J. “Portreti” botuar vite më parë) përjetojnë sagën parodike dhe të tjetërsuar të kësaj dite të vetme, ku koncentrohen shekujt, epokat, në një sintezë të pakrahasueshme të një laboratori intelektual të papërsëritshëm më.
Romani “Uliksi” u prit me një indiferencë fatale, të vetëkuptueshme, të padyshimtë, tipike.
Pra fejesa me publikun qe e dështuar veçse publiku nuk quhej më Nora.
Fama e mëvonshme, si një qortim, pendesë dhe entuziazëm i madh qe një martesë shpirtërore e pashoqe.
Po J.J. e dinte që në fillim këtë gjë.
Sepse ai dinte gjithçka që mund të dihet në art.
Ky irlandez i rreptë dhe njëkohësisht kozmopolit i papërballueshëm, poliglot i rrallë, që gjente dhjetëra kuptime te secila fjalë, krijoi një libër më enigmatik se sa Bibla apo Talmudi dhe Kurani sepse për ta lexuar këtë libër sipas fjalëve shpotitëse plot humor heroik të dytë të vetë shkrimtari “duhet një lexues ideal që vuan nga një pagjumësi ideale”.
J.J. ditën e 16 qershorit 1904 e quajti “Blumsdej” domethënë “Bloom’s day” (“Dita e Blumit”).
Në mbrëmjet e pakta dhe të ngushta me miqtë çdo 16 qershor J.J. e festonte si asket dhe profet pikërisht “Blumsdej”-in të metaforizuar si “Dita e lulëzimit”.
Në kalendarin e njerëzimit dita xhojsjane “Blumsdej” është dita e dashurisë së shpallur dhe të pamohuar të djaloshit naiv dhe të sinqertë me Norën e bukur që nuk kishte kuptuar asgjë. Dita e martesës pa fejesë e njeriut me krijesat e imagjinatës së vet të jashtëzakonshme.
Tani J.J. është një nga mitet më të mëdha të shekullit XX.
Që në gjallë të shkrimtarit dita “Blumsdej” nisi të festohej në qytetin e tij të lindjes në Dublin.
Tashmë u bë një festë e domosdoshme dublinase që organizohet përherë.
Çdo “Blumsdej” qytetarët e Dublinit vishen me kostume të vitit 1904, imitojnë dhe marrin emrat e personazheve të librit, ose të librave të tjerë të J.J. Dublini kthehet në një forum letrar, xixëllues, martesor, një lloj kryeqyteti xhojsjan për tërë shkrimtarët dhe artistët e gjallë apo të vdekur, ose dhe të palindur akoma.
Në të tëra vitrinat paraqitet portreti i Norës (ajo vdiq me një pafajësi mediokre, krejtësisht të vetëkuptueshme pa e ditur këtë fat të jashtëzakonshëm) okulistët shesin syze që imitojnë syzet e J.J. (të denja për sytë e verbuar të vetë Homerit që qe për J.J. si Virgjili për Danten në udhëtimin në ferr).
__________
Post Scriptum
Shqiptarët dhe irlandezët kanë ca tipare të përbashkëta, tepër ekzotike si dhe tragjedi të ngjashme të çështjes kombëtare. Të dy popujt përdorim fustanellat dhe gajdet.
Kjo është arsyeja që Konica shëtiste në Londër i veshur me fustanellë, duke e befasuar dhe tronditur Fan Nolin kur e pa për herë të parë.
Librat e J.J. nuk janë përkthyer ende në shqip. Por siç kam shkruar në një shkrim në vitin 1992 me rastin e njëqind vjetorit të lindjes së J.J. në romanin tjetër kryevepër të këtij shkrimtari “Finnegan’s Wake” (“Fineganët vigjilojnë”) janë edhe disa rreshta në gjuhën shqipe.
Kam shprehur hamendjen se gjatë qëndrimit në Trieste të Italisë Joyce kishte njohje me një shqiptar nga i cili kopjoi këto fraza.
Vetëm për këtë fakt të habitshëm e meriton që edhe shqiptarët ta festojnë 16 qershorin.
Mos harroni!
Kujdesuni të jeni sa më të denjë për “Blumsdej”.
Kjo ditë është për të gjithë dhe për askënd (kjo fjalëzë e fundit përfshin të tërë ata që nuk kuptojnë, ose nuk duan të kuptojnë diçka, se kujtesa e secilit e zhveshur nga arti është më e vdekshme se kurrë!)
Gëzuar në “Bloom’s day-in” (Durrës, 1 qershor 1994)
