Nga Prof. dr. Sabit Syla
-9-
De La Republique Populaire D”Albanie
Belgrade
Nr. 59. Sekret
Ministrisë së Punëve të Jashtme, (Degës së Dytë) Tiranë
Udhëtimi në Maqedoni dhe Kosovë
Udhëtimin në Maqedoni dhe Kosovë ne e bëmë pasi bëmë vizitën në Krahinën Autonome të Vojvodinës, siç udhëzoi ajo Ministri. U nisem, më 22 dhe u kthyem më 28 prill. Qëllimi i udhëtimit në këto krahina ishte që të vërtetonim ne, sa nga minoriteti shqiptar largohet për në Turqi, të njiheshim më mirë mbi gjendjen e minoritetit shqiptar që jetonin në Krahinë Autonome të Kosovës e Metohisë, të shikonim si reagojnë të arratisurit shqiptarë në Jugosllavi pas shpalljes së amnistisë dhe të interesoheshim për riatdhesimin e tyre. Gjatë udhëtimit që bënim dhe vizitat protokollare e presidentit të Maqedonisë dhe kryetarit të Këshillit të Kosovës, gjithashtu në këtë udhëtim të vizitonim edhe disa qendra të ndryshme ekonomike, kulturale edhe nga kuriozitetet e ndryshme në këto vende.
Në këtë relacion do flasim mbi vizitat protokollare, objektet e ndryshme që vizituam dhe si u pritem, do flasim edhe mbi largimin e njerëzve nga minoriteti shqiptar për në Turqi. Për sa i përket çështjeve të tjera, ne kemi folur në tre relacione të veçanta, si p.sh.: në një relacion flasim mbi sektorët ekonomikë në Kosovë e Metohi, në një mbi arsimin dhe kulturën në krahinën e Kosovës, dhe tjetri mbi të arratisurit shqiptarë në Jugosllavi. Në këto relacione, ne jemi munduar të flasim dhe të jemi sa më objektivë, duke shfrytëzuar konstatimet tona në vend, bisedimet me personalitetet jugosllave dhe gjithë materialin që dispononim.
Gjatë udhëtimit dhe në gjithë vizitat e ndryshme titullari është i shoqëruar nga sekretari i dytë Myslim Sinoimeri. Më 24 prill, ne i bëmë vizitën protokollare presidentit të Maqedonisë, Kolishevskit. Na priti në zyrë, na afroi pije dhe u tregua i gatshëm për të na dhënë mundësi të njiheshin sa më tepër me rezultatet e arritura në Maqedoni. Na ftoi të vizitonim ndonjë fabrikë si atë të sheqerit në Tetovë, fabrikën e lëkurave në Bitol, një kooperativë bujqësore të cilën e konsideroi më të mirën në Jugosllavi etj., dhe ngarkoi zv. sekretarin e Veces ekzekutive të Maqedonisë si dhe një përkthyes që të na shoqëronte gjatë vizitave në qytet. Gjithashtu mur masa për të na pritur dhe shoqëruar në Bitol. Kolishevski u interesua për disa problem konkrete siç janë:
1) Për shfrytëzimin e ujërave të liqenit të Pogradecit. Për këtë ai u tregua i pakënaqur nga përgjigja e Qeverisë tonë d.m.th. kërkonte përgjigje konkrete për liqenin e Pogradecit duke e justifikuar këtë, se për atë interesohej ai, qëndrimi i tij është në kundërshtim me atë të Ministrisë së Jashtme jugosllave, e cila kërkon që më përpara të përfundojmë konventën e pastaj të kalohet në çështjet konkrete. Kolishevski shfrytëzimin e fuqisë energjetike të liqenit të Pogradecit e lidhë edhe me evitimin e inondimeve që sot sjellë lumi i Drinit në Strugë etj. Aty tha se bërja e hidrocentralit në lumin e Drinit nuk e ndryshon nivelin e liqenit të Pogradecit, kështu që edhe pala shqiptare mund të marrë ujin e nevojshme nga ky liqen, e me këtë ai la të kuptohet se këta duan të ndërtojnë nga ana e tyre hidrocentralin dhe vetëm për interesat e tyre. Ne i thamë se në lidhje me propozimin e Qeverisë jugosllave, Qeveria jonë e dha përgjigjen e sajë dhe presim nga ju për fillimin e bisedimeve. Për sa i përket mënyrës së shfrytëzimit Komisioni me specialistët e të dy vendeve tona do ta studiojnë dhe propozimet e tyre do t’ia paraqesin qeverive përkatëse.
2) Së dyti, Kolishevski u interesua për shfrytëzimin e ujërave vaditëse në fshatrat kufitare dhe solli si shembull ujin në fshatin e Banishtës dhe Ostenit të Vogël. Për këtë i thash: “Nuk më kujtohen vendet konkretisht, por dy ujëra që ka propozuar Komisioni i përbashkët Shqiptaro-Jugosllav, Qeveria jonë ka qenë dakord një vit më parë dhe mua sekretarit, më ka thënë që edhe pala jugosllave është dakord. Mendimi im është se në parim ne jemi dakord për shfrytëzimin e këtyre ujërave nga të dyja vendet”. Ai shtoi se nga ujërat vaditëse ne kemi shumë të ardhura, sepse, fshatari i paguan shtetit taksën e cila për vitin 1956 është rritur mjaft.
3) Së treti, ai u interesua për dy shkollat në gjuhën maqedonase që arsimtarët maqedonas për shkak të prishjes së marrëdhënieve u larguan. Këtë – tha ai – e kam ngritur edhe në Qeverinë Federale (Beograd). Pastaj na foli për shkollat shqipe duke treguar se në fillim kanë pasur vështirësi për arsimtarë, tekste etj. Por, tani e kanë zgjedhur edhe vendin mirë dhe nuk është çudi që insistimi i kryetarit të Këshillit të Bitolit për të na vizituar neve shkollën 8-vjeçare shqip në Bitol, të jetë bërë me urdhër nga lart. Por, siç do të flasim me poshtë, ajo shkollë nuk ishte aspak e mirë. Pas kësaj, Kolishevski, u interesua për ndërtimet dhe bujqësinë në Shqipëri dhe ne i treguam mbi zhvillimin e vendit tonë në përgjithësi. E pyetem si duket bujqësia në Maqedoni, i cili e paraqiti të mirë gjendjen, i them ç’bëhet për kolektivizimet, na tha se kemi 700 kooperativa bujqësore, kur i them sa kooperativa janë ndërtuar vitin e kaluar, ai u përgjigj: “Neve nuk e ndjekim bujqësinë me statistika, qeveria nuk ndjek si përpara bujqësinë, të them të drejtën kemi shpëtuar nga kokëçarja”.
Me sistemin që kemi neve sot në ekonomi, fshatari po fiton më tepër nga periudha kur ne e udhëhiqnim me plane tjera. Në fakt ata nuk po tregojnë kujdes për këtë sektor të rëndësishëm. Në udhëtimin Nish deri në Shkup, Shkup-Bitol-Prishtinë, pamë vetëm dy traktorë në fusha, ishte faza e zjarrit e punës për mbjelljet pranverore dhe kudo punohej me plugje që tërhiqen prej kafshëve.
Kolishevski na foli për shokun Enver se e njihte, se e ka pritur kur ka udhëtuar për në Beograd. Na foli për shoqen Nexhmije se u lind në Bitol etj. Pas kësaj ai kaloi në marrëdhëniet midis dy vendeve. Duke paraqitur mendimin e tij se Shqipëria si Republikë është mbrapa, dhe se marrëdhëniet midis dy vendeve po zhvillohen. Deri më sot janë përfunduar një seri çështjesh të tjera, kemi ngritur dhe zgjidhja e tyre kontribuon në zhvillimin e marrëdhënieve tona. Mbas takimit me Kolishevskin ne vizituam disa kuriozitete të qytetit të Shkupit, një muze dhe një kish te vjetër e cila mbahet si muze për arkitekturën e saj të vjetër.
Më 25 prill, ne vizituam Bitolin. Atje na priti kryetari i Këshillit të qytetit Bitol, i cili u tregua i afruar. Në Bitol ne vizituam fabrikën e lëkurave e cila është me makineri moderne. Këtu përpunohej lëkura dhe dilte prodhimi i gatshëm për këpucë, kishte gjithashtu repartin e gëzofëve, repartin e qepjes së palltove të gjata, bluza etj., prej lëkure, prodhimin e nxirrte me kualitet të mirë. Kjo fabrikë ka të drejta për zhvillimin e tregtisë me shtetet e tjera dhe eksporton në: Poloni, Gjermanin Federale etj. Në Bitol gjithashtu pamë një kooperativë bujqësore e cila nuk ishte shumë e pasur. Ekonomia e kësaj përbëhej prej blegtorisë, frutikulturës dhe barishtes. Organizimi i punës dhe bazat në të cilën është ngritur ajo, janë të njëllojta në ato të Vojvodinës për të cilën kemi folur. Drejtori i kooperativës bujqësore dhe disa anëtarë, na priten mjaft mirë, na shpjeguan gjendjen ekonomike të kooperativës, pyeten shumë dhe dëgjuan me kujdes mbi ngritjen e kooperativave ndër ne, mbi organizimin e punës dhe shpërblimin në kooperativat bujqësore në Shqipëri. Mbasi u larguam nga kooperativa, kryetari i Këshillit të qytetit të Bitolit na u lut shumë të vizitonim shkollën 8-vjeçare shqipe, e cila ishte para nesh, dhe ne vendosem ta vizitojmë. Ishte koha kur nxënësit ishin larguar. Aty gjetëm drejtoreshën e shkollës, Shaje Sulejmani, nga Dibra, e cila ka studiuar në Shqipëri. Ishte gjithashtu inspektori i arsimit, kryetari i Këshillit të qytetit së bashku me përkthyesin e tij nga maqedonishtja në shqip, dhe ne. Kryetari mbasi na prezantoi me drejtoreshën, i tha asaj të na flas si vetë shkolla. Drejtoresha duke na folur për shkollën, na tha: “Kemi 8 klasa 350 nxënës. Ndërtesën e kemi siç e shihni të vjetër, por kemi oborr të gjerë. Në edukimin e fëmijëve bëhen pra përpjekje, por kemi pasur vështirësi sepse së pari na kanë ikur nxënës gjatë vitit arsimor dhe aq më shumë arsimtarë për në Turqi”. Ne pyetëm drejtoreshën se kur kanë ikur për në Turqi nxënësit dhe arsimtarët, ajo tha se gjatë këtij viti arsimor dhe se vazhdojnë të ikin. Drejtoresha na tregoi mbi lëndët që bëjnë në shkollë e pastaj vizituam disa klasa në të cilat ka mungesë pastërtie të madhe prej asaj që ndërtesa është mjaft e vjetër dhe asnjë meremetim nuk ishte bërë. Në Bitol ne pamë gjithashtu kamionët dhe rimorkiot të cilat qëndronin në fushë ku dielli dhe shiu i dëmton. Kryetari i qytetit tha, po të dëshironi, ne kemi shoferë që t’ua sjellin deri në kufirin tuaj dhe atje t’i marrin shoferët tonë. Në të ikur, kryetari na tha se kemi kërkuar që skuadra e futbollit të Bitolit të lozi me Korçën dhe Tiranën. Nga Shqipëria na erdhi përgjigja pozitive, por, tashti nuk po na jap pëlqimin qendra jonë sportive nga Beogradi.
Një rast si ky qe iniciativa dhe dëshira që është për aktivitet sportivë dhe kultural e që pengohet nga qendra, është edhe propozimi që i bëri kësaj Legate drejtori i Teatrit të Prishtinës nëpërmjet Myrteza Pezës, i cili ftonte Teatrin e Tiranës për të ardhur në Prishtinë. Më vonë, udhëheqja e Prishtinës ndërhyn dhe drejtori i Teatrit të Prishtinës e anuloi propozimin duke thënë se gjoja nuk është situata etj.
Më 26 prill vizituam Fabrikën e Fijes së Pambukut në Prishtinë, Muzeun e Qytetit të Prishtinës dhe një kishë të vjetër e cila ishte si muze. Më 27 prill vizituam Kombinatin Metalurgjik të Trepçës e pastaj qytetin e Pejës, kurse më 28 udhëtuam dhe arritëm në Beograd. Më 27 prill, para se të vizitonim Trepçën, i bëmë vizitë protokollare kryetarit të Këshillit Ekzekutiv të Krahinës, i cili insistoi dhe na priti për darkë. Për sa i përket gjendjes ekonomike dhe kulturale që ne konstatuam gjatë udhëtimit në këtë krahinë, çfarë pamë në objektet ekonomike si dhe ç’na tha Fadil Hoxha në lidhje me këto gjëra, kemi folur në relacionet e veçanta.
Fadil Hoxha na priti në zyrën e Këshillit, na afroi pije dhe kafe. Në zyrë Fadili u tregua i ndrojtur në bisedime. Ai shfaqi kënaqësi në normalizimin e marrëdhënieve midis dy vendeve, për ftesën e dy arsimtarëve për në Shqipëri, për aktivitetet sportive etj. Fadili tha unë i di këto gjëra, por do t’u lutesha që aktiviteti kulturor, sportiv etj., të fillojë më përpara me vendet e tjera të Jugosllavisë dhe më vonë me Kosovën. Mirë është – tha ai – edhe materiali si revista “Nova Albania” t’u dërgohet shtëpive të kulturës në krahinën tonë. I them – ne nuk kuptojmë, shkëmbimi i aktivitetit kulturor midis vendeve tona nuk ka asgjë të keqe, përkundrazi ndihmon, gjithashtu revista që u kemi dërguar ne u dërgojmë shumë instituteve kulturore tjera dhe ata na kanë falënderuar për këtë. Fadili tha se mirë është që me krahinën tonë aktiviteti të fillojë më vonë, sepse, nuk është situata. Në drekë pastaj, Fadili pasi duhet të ishte takuar e biseduar me Mugoshen dhe Ajticin, kishte marrë gjithashtu edhe anëtarin e Këshillit që merret me arsimin në Kosovë. Ai kaloi me tej duke nxjerr se Jugosllavia ka qenë e pafajshme, se BRSS-ja dhe demokracitë popullore likuiduan gjithë akuzat kundër Jugosllavisë, u rehabilitua Rajku, Kostovi etj. Në Shqipëri,- tha ai, asgjë nuk është bërë në këtë drejtim dhe procesi i Kocit akoma qëndron etj. Mbas Kongresit të 20-të, tha ai – ne kemi pritur, tani presim nga Kongresi i Tetë i Partisë. Duke iu përgjigjur, ne i themi – ju po të keni ndjekur Radio Tiranën dhe shtypin tonë, do të kishit tjetër mendim mbi marrëdhëniet midis vendeve tona, mbi gjendjen në vendin tonë etj., sepse më duket nuk u kanë informuar mirë dhe ashtu siç është. Duke vazhduar, unë i thashë: “Partia dhe Qeveria jonë kanë aprovuar plotësisht deklaratën e Beogradit dhe në përputhje me këtë deklaratë, Qeveria jonë ka zhvilluar dhe po zhvillon marrëdhëniet me Jugosllavinë, deri më sot një sërë çështjesh janë zgjidhur. Vendimet e Kongresit të Partisë së BRSS-së, Partia dhe populli ynë i ka çmuar pa masë dhe i konsideron shumë të rëndësishme. Mësimet e Kongresit të 20-të e ndihmojnë shumë Partinë dhe popullin tonë në rrugën për arritjen e fitoreve më të mëdha. Kongresi i Tretë i Partisë tonë, gjithashtu është i rëndësishëm për neve, sepse ai do të aprovojë direktivat për planin e dytë pesëvjeçar, do të dëgjojë raportin mbi aktivitetin e KQ-së, do të aprovojë ndryshimet në statusin e Partisë dhe pikërisht pse ka rëndësi populli ynë është mobilizuar për ta pritur me duar plot. Ne nuk kuptojmë ç’prisni juve. Politika e Partisë dhe Qeverisë tonë është e qartë, shumë deklarata kanë bërë udhëheqësit tonë mbi marrëdhënien me Jugosllavinë, edhe ato, sa më kanë thënë shokët e sekretariatit, i kanë çmuar. Nuk kuptojmë pse përmendet Koci Xoxi, ai ka të drejtë të përzihet. Pra, bisedimi me Fadilin kaloi, që mbronim tonën dhe ata të tyre, dhe për këtë i thashë, është bërë ç’është bërë, më mirë të mbetet, tashti të punojmë për të zhvilluar marrëdhëniet e dy vendeve”.
Gjatë udhëtimit për të vizituar qendrat e ndryshme ata na dhanë për të na shoqëruar Ali Mulën si funksionar i Këshillit Ekzekutiv, në fakt ai ishte gazetar në Prishtinë, dinte shqip dhe është vëllai i Avni Mulës. Në bisedim me të tregohej shumë i ftohët. Gjatë rrugës prej Peje në Mitrovicë, na u lut një fshatar për ta marrë me makinë, dhe pasi e pyetem Avni Mulën, e morëm. Fshatari pasi mori vesh se ishim të Legatës Shqiptare, u gëzua shumë dhe filloi të fliste me simpati për Brigadën III Sulmuese. Gjithashtu, shprehu kënaqësi për përmirësimin e marrëdhënieve me Jugosllavinë, por prapë nxori frikën nga autoritetet jugosllave, e ai tha: “Ta heq qeleshen se po më panë do të më thërras UDB-ja dhe kam për ta pirë ca kohë”. Ne i thamë mos ke frikë, me Jugosllavinë jemi miq etj. Ai vazhdoi: “Ashtu është, por, UDB-ja nuk pyet për këtë”. Pa i thënë gjë fshatarit, ai na tha: “More shokë, shumë po kërkojnë për të shkuar”. Ne i thamë se nuk kanë ikur dhe ne e dimë se e pyetem Avni Mulën nëse është e vërtetë kjo, dhe ai na tha se pak kanë ikur, por e di që ka shumë kërkesa si nga turqit ashtu dhe nga shqiptarët për të shkuar në Turqi, ne i thamë a i lënë të ikin, Mula u përgjigj, – se tek neve në Jugosllavi ekziston e drejta e njeriut dhe çdo qytetar vendos vetë, shteti nuk e ndalon, por e lejon të vejë në vendet kapitaliste e të tjera. Mula tha, – parimisht nuk është, por shteti nuk mund të pengojë për arsye se është dhënë e drejta që të vendosin vetë.
Si në Maqedoni ashtu dhe në Prishtinë, pritja nga ana formale protokollare, ka qenë e mirë. Në Maqedoni ne jemi pritur më mirë dhe janë treguar më të afërt, vizitat tona i publikoi shtypi maqedonas si dhe Birba me politikën. Në Kosovë pritja ka qenë e ftohët dhe nuk u publikua, pra atyre as nuk u pëlqen udhëtimi jonë në këtë krahinë. Gjatë udhëtimit në Maqedoni dhe Kosovë ne pamë mirë që organet jugosllave na kanë ndjekur në disa qytete, kështu p.sh.: një shtetas shqiptar që ka kërkuar riatdhesim njoftoi shoferin e Legatës dhe e pyeti se me kë ka ardhur në Legatë. Kur erdhi në hotel të pyeste, e mbërthyen tre veta të UDB-së dhe i bënë presion mbi të që të mos takohej me diplomatët shqiptarë. Po kështu, ne konstatuam në Prishtinë, Pejë dhe Mitrovicë.
Siç ju kemi njoftuar dhe më parë, nga Maqedonia dhe më pak nga Kosova, akoma largohen nga minoriteti shqiptar për Turqi dhe këtë e kemi vërtetuar jo vetëm nga vizitorët e kësaj Legate, por edhe nga udhëtimi jonë që bëmë në muajin prill të këtij viti në Maqedoni dhe Kosovë. Një gjë e tillë pak a shumë del edhe nga gazeta “Nova Makedonia”. Të dhënat tona në këtë drejtim janë:
1. Nga vizitorë të ndryshëm që gjatë këtij viti kanë vizituar këtë Legatë ka dalë se nga Maqedonia vazhdimisht ka pasur dhe ka, largim për në Turqi, ku midis të larguarve ka edhe turq, por shumica e tyre janë shqiptarë me shtetësi jugosllave. Një sheqerxhi në Beograd, duke qenë në Legatë, më17 prill 1956, midis të tjerave, tha: “Nga Maqedonia vazhdimisht ka shpërngulje për në Turqi. Ju këtë duhet ta keni parë edhe nga gazeta “Nova Makedonia”, e cila mund të themi se nuk ka mundur që të mos ketë të publikuar emrat e atyre që u është aprovuar lënia e shtetësisë jugosllave. Të gjithë këta janë për në Turqi. Pjesa më e madhe e tyre janë shqiptarë, por kanë mundur ta ndërrojnë atë në mënyra të ndryshme dhe janë konsideruar si turq. Gjatë këtyre dy vjetëve të fundit, nga Gostivari janë larguar për në Turqi rreth 200 familje. Nga Tetova janë larguar më shumë dhe numri i tyre arrin deri në 300 familje. Më poshtë, vazhdoi ai: “Më parë ka qenë më lehtë për të shkuar në Turqi, me gjithë se edhe tani nuk është shumë e vështirë për ta bërë këtë. Para tre muajve çdo shqiptar që ka dashur të shkonte në Turqi është paraqitur para organeve të Punëve të Brendshme, të cilat menjëherë në letrat e njoftimit të tyre dhe konkretisht në rubrikat “ndryshime të ngjarjeve” me kërkesa të para kanë bërë ndryshime se janë turq, kjo gjë i është dhënë kujtdo. Ata të Ministrisë së Brendshme u thoshim se çfarë doni të thoni jeni të lirë, po deshët mund t’ju bëjmë edhe egjiptianë. Tani një vendim i tillë është ndërmarr, megjithatë prapë nuk është vështirë nga që me dy dëshmitarë, gjyqi merr vendim se është turk dhe këtë vendim ia paraqesin organeve të Punëve të Brendshme, të cilat menjëherë e vlerësojnë si turk dhe e lejojnë të largohet për në Turqi. Të dhënat e këtij vizitori janë të ngjashme me ato që Legata ka pasur me parë dhe se një pjesë të mirë të këtyre të dhënave i kemi vërtetuar edhe me vizitorë të tjerë. Kështu, p.sh.: shtetasi shqiptar, Halil Bejta, sot arsimtar në një katund afër Kumanovës, për të cilin kemi bërë veprimet e nevojshme për nënshtetësinë kur ka qenë para disa ditëve në Legatë, na tha gjithashtu se nga Maqedonia ka shumë shqiptarë që janë kthyer tani si turq, por ka edhe shumë shqiptarë që janë kthyer në turq. Përveç kësaj, vazhdoi Halil Bejta, edhe ata që janë turq shumica e tyre kanë qenë në Shqipëri, por që me regjistrimet e ndryshme të popullsisë që janë bërë në Jugosllavi gjatë luftës dhe deri në vitin 1953 janë regjistruar në kombësi turke, pa qenë nevoja e paraqitjes të ndonjë dokumenti. Ka pasur raste të ndryshme kur shqiptarë e kanë humbur letërnjoftimin e ri, kombësinë e kanë deklaruar si turke. Ka pasur edhe vizitorë të tjerë që kanë thënë rreth shkuarjes në Turqi.
2. Gjatë udhëtimit në muajin prill në Maqedoni dhe Kosovë, nga fshatra të ndryshme kemi mësuar gjithashtu se më shumë shkojnë në Turqi nga Maqedonia, por ka edhe nga Kosova. Gjithashtu shtetasi shqiptar Arif Hajri, kur ishim në Shkup na tha se, shumë shqiptarë shkojnë në Turqi, kryesisht na tregojnë rreshtin e madh që qëndronte para konsullatës turke në Shkup, duke pritur që të hapeshin zyrat dhe po deshët tha, shkoni dhe pyetni. Me të vërtetë ne banuam në Hotelin “Arapsha Kuca” në Shkup që është përballë konsullatës turke. Kur u hap dera, të gjithë njëherësh u futen në shoqërinë e konsullatës dhe që andej me radhë futeshin brenda. Para se të futeshin në oborr, Çaushi duke parkuar makinën para hotelit pyeti disa prej tyre që qëndronin në rresht, dhe iu përgjigjen – turq, kur Çaushi iu tha, ju flisni shqip, ata iu përgjigjen – ne shqiptarë jemi po duam të shkojmë në Turqi. Një tjetër që e pyeti Nyslini, se ç’kombësi kishte, ai iu përgjigj se jam turk, por kur Myslimi iu tha “turce bilersum”, ai iu përgjigj: “jo bre, unë nuk di turqisht, por shkoj në Turqi se kam dëgjuar se atje është më mirë dhe se atje kam edhe nga farefisi im”.
Siç kemi folur edhe kur vizituan shkollën 8-vjeçare shqip në Bitol, drejtoresha e kësaj shkolle Shaje Sylejmani nga Dibra, në prezencën e kryetarit të Këshillit të Qytetit, Bitol, Geogevski George dhe të nëpunësit të Këshillit të Qytetit, që kryetari e kishte marrë si përkthyes sepse dinte shqip, duke folur në lidhje me shkollën përveç të tjerash tha se: “kemi pasur vështirësi, së pari na kanë ikur nxënës për në Turqi gjatë vitit arsimor 1955-1956, kështu që është pakësuar numri i nxënësve, së dyti kemi pasur largime bile dhe gjatë këtij viti për në Turqi nga radhët e arsimtarëve të shkollës tonë”. Pasi e pyetem se nxënësit dhe arsimtarët ç’kombësi kanë pasur, ajo u përgjigj se në këtë shkollë mësojnë vetëm shqiptarë dhe mësuesit janë shqiptarë. Kryetari i Këshillit që e dëgjojë bisedën e bërë, nuk tha asnjë fjalë.
Kur kemi qenë në Kosovë siç flitet më lart, kemi qenë të shoqëruar nga Ali Mula. Në bisedën më të rreth shkuarjeve në Turqi, na tha se edhe nga Kosova kanë ikur për në Turqi dhe se ka shumë kërkesa të tjera. Shumica e këtyre janë nga Prishtina dhe Mitrovica. Këta janë turq, por ka edhe shqiptarë. Kur pyetem se a lejohen të shkojnë shqiptarët, ai na tha se tek neve populli ka një demokraci të gjerë dhe është i lirë të shkojë ku të dojë, shteti nuk e ndalon. Një fshatar nga rrethi i Pejës, i cili na u lut ta merrnim në makinë deri në Mitrovicë, ashtu siç folëm më lart, vërtetoi largimin nga Kosova për në Turqi. Këtë, ai e tha në prezencën e shoqëruesit, i cili e aprovoi dhe i bëri komentin duke e konsideruar të drejtë.
3. Në shtypin e Maqedonisë “Nova Makedonia”, shpeshherë publikohen emrat e personave që u është aprovuar lënia e shtetësisë jugosllave. Në masë, emrat e këtyre personave janë myslimanë. Sigurisht midis tyre mund të ketë turq, por duhet të ketë dhe shumë shqiptarë. Për të mos i vënë të gjithë numrat e gazetave që publikojnë këto të dhëna, theksojmë se është e vazhdueshme.
4. Konsullata turke në Shkup zhvillon një aktivitet të gjerë në këtë drejtim. Vetë fakti i rreshtave të mëdha që presin pranë saj tregon këtë. Konsullata turke nuk pengon shkuarjen për në Turqi, bile as që na kanë thënë se ajo u lëshon shqiptarëve të ndryshëm me kërkesën e tyre vërtetime se figuron i regjistruar si turk dhe në bazë të kësaj, organet jugosllave japin menjëherë shtetësinë turke.
Këto janë të dhënat e fundit që ka kjo Legatë në lidhje me shkuarjen në Turqi. Të dhëna zyrtare ne nuk kemi.
Ministri, Bato Karafili
(VIJON)
© Pashtriku.org
_____________________________
DOKUMENTE PËR KOSOVËN DHE VISET TJERA SHQIPTARE NË ISH JUGOSLLAVI – NË ARKIVAT E TIRANËS (5)
Nga Prof. dr. Sabit Syla
