Nga Prof. dr. Sabit Syla
–10-
Legata e Republikës Popullore të Shqipërisë
Vdekje fashizmit – Liri popullit
Nr. prot. 49 Sekret
Beograd, më 10/5/56
Ministrisë së Punëve të Jashtme, Degës II, Tiranë
Mbi arsimin e kulturën në Krahinën e Kosovës e Metohisë
Siç dihet, nga të 15 pakicat nacionale që sot banojnë në Jugosllavi, më i madh është minoriteti shqiptar, shumica dërmuese e të cilit banon në Krahinën Autonome të Kosovës e Metohisë. Në të kaluarën, këtij minoriteti, i ishte marrë e drejta e arsimit shqip; kështu që në atë kohë nuk kompensuan në një shkollë të tillë. Edhe numri i atyre që kanë ndjekur shkollat serbe ka qenë shumë i vogël. Në masë minoriteti shqiptar ishte lënë pa shkrim e këndim. Mbas mbarimit të luftës, si gjithë pakicave të tjera nacionale në Jugosllavi, edhe pakicave shqiptare iu dha e drejta të kenë shkolla në gjuhën shqipe. Në fillim u hapen disa shkolla të tilla dhe më vonë numri i tyre u shtua. Një rol të rëndësishëm këtu kanë luajtur në atë kohë arsimtarët që ishin dërguar nga Shqipëria, të cilët me punën e tyre ndihmuan në ngritjen dhe organizimin e këtyre shkollave, në përgatitjen e kuadrit të ri arsimor dhe në dhënien e mësimit me kualitet të mirë në shkollat ku ata shërbenin si arsimtarë.
Sipas të dhënave zyrtare jugosllave të publikuara në shtyp dhe me sa kemi biseduar edhe me anëtarë të Këshillit Ekzekutiv Krahinor të Kosovës e Metohisë kur kemi qenë poshtë, në përgjithësi arsimi shqip në këtë krahinë shkon mirë, me gjithë se ka një seri të metash dhe vështirësish. Në Kosovë e Metohi gjithsej ka 716 shkolla fillore, 209 tetëvjeçare, 7 gjimnaze, 16 shkolla të plota dhe 9 të mesme profesionale. Por, këto nuk janë të gjitha shkolla shqipe. Këtu përfshihen edhe shkolla që janë në gjuhën serbe, edhe pse siç dihet, në bazë të statistikave zyrtare jugosllave, të nxjerra nga regjistrimi i popullsisë së vitit 1953, nga 803[1]234 banorë që ka kjo krahinë, 532 011 janë shqiptarë, kurse pjesa tjetër që mbetet në shumicën dërmuese janë serbë e malazezë. Në gjuhën shqipe në këtë krahinë ka 604 shkolla fillore, 101 tetëvjeçare dhe 6 shkolla të mesme, kurse shkollat e tjera për të cilat folëm më lart janë në gjuhën serbe.
Numri i nxënësve në shkollat e mësipërme, sidomos në ato që janë në gjuhën serbe, është i mirë. Kështu, p.sh. sipas “Rilindjes”, datë 29 prill 1956, në fund të vitit të kaluar në këto shkolla kanë mësuar më tepër se 120 000 nxënës. Me gjithë këtë shifër të gazetës “Rilindja”, numri i fëmijëve jashtë këtyre shkollave nga radhët e minoritetit shqiptar në këtë krahinë është shumë i madh. Një gjë e tillë vjen se nuk i është kushtuar kujdes i duhur kësaj çështjeje, megjithëse ashtu si në të gjithë Jugosllavinë me ligj është i detyruar arsimi tetëvjeçar. Numrin e madh të fëmijëve jashtë shkollës nga radhët e komunitetit shqiptar e tregojnë edhe këto shifra zyrtare të publikuara në librin “Të dhëna statistikore për të gjithë Jugosllavinë, viti 1954”: në Krahinën e Kosovës dhe Metohisë deri në 9 vjeç janë analfabetë 73.7%, prej 10 deri në 14 vjeç, 42.8% dhe prej 15 deri ne 19 vjeç janë analfabetë, gjithashtu 42.8%. Sipas “Rilindjes” të mësipërme gjendja në këtë drejtim në këtë krahinë ka shkuar duke u përmirësuar. Kështu që në vitin shkollor 1955-1956 numri i nxënëseve të regjistruar në këto shkolla ka qenë më i madh se vitin e mëparshëm shkollor. Megjithëkëtë, ndryshimi nuk është shumë i madh për faktin se, me sa kemi biseduar edhe me funksionarë të Këshillit Ekzekutiv Krahinor të Kosovës e Metohisë kur kemi qenë poshtë, ka mjaft fëmijë që nuk janë regjistruar.
Në shkollat shqipe fillore, tetëvjeçare dhe të mesme, zhvillohen lëndët që zakonisht behën në këto shkolla. Përveç këtyre, dy herë në javë zhvillohet edhe mësimi i gjuhës serbe. Por, këtu është për t’u theksuar kualiteti i dobët i dhënies së mësimit, i cili në shumë shkolla të ndryshme, bëhet i përciptë, metodika e dhënies së mësimit është e dobët etj. Si rezultat i kësaj, në provimet vjetore, nxënësit paraqiten shumë të dobët; përqindja e atyre që mbeten në klasë arrin edhe 40% dobët dhe, kur e mbarojnë krejt këtë apo atë shkollë, dalin në prodhim ose punë administrative me njohuri shkollore të përcipta.
Ky kualitet i dobët mësimi e ka burimin e vet në radhë të parë në kualifikimin dhe përgatitjen e dobët të kuadrit arsimor ekzistues në këtë krahinë. Sipas shtypit që del në gjuhën shqipe, aktualisht Krahina e Kosovës dhe Metohisë ka gjithsej 3 577 arsimtarë, nga këta 279 kanë mbaruar fakultetet ose shkolla të larta pedagogjike, 172 janë në ndonjë klasë të fakultetit ose të shkollës së lartë pedagogjike, 1 341 me shkollë normale dhe 71 me maturë gjimnazi; kurse pjesa tjetër që mbetet prej 1 785 arsimtarë, që është gati gjysma mësipërme, nuk ka kualifikim të nevojshëm. Për sa iu përket këtyre të fundit, me sa kemi biseduar me ata të Këshillit Krahinor të Kosovës e Metohisë, shumica e tyre dërmuese janë të rinj dhe kanë mbaruar vetëm shkollat tetëvjeçare. Këta si arsimtarë japin mësim në shkollat fillore, bile edhe në tetëvjeçaret. Edhe ata që kanë kualifikim të plotë ose të pjesshëm dhe që folëm më lart, shumica dërmuese janë arsimtarë serbë që japin mësim në shkolla të këtij lloji në Krahinën e Kosovës e Metohisë.
Mosdalja e nxënësve në shkollat shqipe të Kosovës e Metohisë me njohuritë e duhura shkollore e ka burimin e vet edhe në mosfrekuentimin në rregull të këtyre shkollave nga të regjistruarit. Kështu që gjatë viteve shkollore bëhen mungesa të mëdha që sipas shtypit shqip dhe me sa na kanë thënë edhe vizitorë të ndryshëm të kësaj Legate nga kjo krahinë, përqindja e mungesave në shumë shkolla është 35-45% nga të gjithë të regjistruarit dhe kjo veçanërisht në femra. Për ta përmirësuar gjendjen në këtë drejtim, bëhet shumë pak për të mos thënë fare. Më tepër merren masa administrative sesa edukative dhe në shumë raste tregohet edhe mospërfillje.
Për sa iu përket ndërtesave shkollore edhe këtu situata nuk është aq e mirë. Ka mungesë lokalesh, shumë prej ndërtesave ekzistuese janë shtëpi të vjetra dhe jo higjienike. Edhe disa që janë bërë të reja, nuk mbahen pastër. Sipas shtypit që del në gjuhën shqipe, aktualisht kjo krahinë ka 712 ndërtesa shkollore, nga të cilat 654 janë shtetërore dhe 118 private. Për shkak të mungesës së lokaleve, në 962 mësonjëtore zhvillohet me dy turne, dhe në 36 të tjerat, me tre turne. Sipas po këtij shtypi, për ta përmirësuar gjendjen në këtë drejtim, sivjet janë ngritur 19 ndërtesa të reja shkollore dhe janë duke u ndërtuar edhe 94 të tjera.
Nga shtypi shqip si dhe nga biseda që patëm në muajin prill të këtij viti me kryetarin e Këshillit Ekzekutiv të Krahinës së Kosovës e Metohisë, Fadil Hoxhën, del se në Kosovë e Metohi, për shkollat shqipe fillore, tetëvjeçare dhe të mesme, nuk është ndjekur dhe nuk ndiqet kursi i shtimit të numrit të tyre, por kursi për forcimin e shkollave ekzistuese. Për këtë (na tha Fadil Hoxha), disa shkolla janë mbyllur dhe se mendohet të mbyllen edhe disa të tjera. Nxënësit e shkollave të mbyllura, po sipas fjalëve të Fadil Hoxhës, bashkohen me nxënësit e shkollave të tjera ekzistuese më të afërta. Në krahasim me vitin 1954, gjatë vitit 1955, numri i shkollave fillore është pakësuar dhe është rritur diçka numri i shkollave tetëvjeçare.
Ashtu siç del edhe më sipër, në Krahinën e Kosovës e Metohisë, nuk ka asnjë shkollë të lartë, qoftë në gjuhën shqipe, qoftë në gjuhën serbe. Pranë Institutit Filozofik në Beograd, ekziston Fakulteti i Albanologjisë, i cili ka katër kurse dhe në të mësojnë rreth 40 veta, minoritet shqiptar, në radhë të parë nga Krahina Autonome e Kosovës e Metohisë. Një fakultet tjetër i albanologjisë është edhe në Shkup, i cili ka më pak studentë se sa i Beogradit.
Çdo vit, Këshilli Ekzekutiv Krahinor i Kosovës e Metohisë si dhe këshillat lokale të kësaj krahine, japin një sasi bursash për nxënësit që kanë kryer shkollat e mesme. Me që në krahinë nuk ka shkolla të larta, këta i vazhdojnë studimet e tyre nëpër institute të ndryshme të Jugosllavisë, sidomos në Beograd, Shkup e Zagreb. Sipas të dhënave zyrtare, dhënë nga Fadil Hoxha, në këto institute të larta nga kjo krahinë sot mësojnë 1 000 studentë, prej të cilëve 400 janë shqiptarë. Sipas shtypit, Këshilli Krahinor do të japë këtë vit 138 bursa për studentë nga të gjitha anët e kësaj krahine dhe këshillat popullore të rretheve, 478 bursa. Por, siç pohohet edhe nga shtypi, pjesa më e madhe e kurseve, është dhënë dhe jepet për studentë të medicinës dhe të filozofisë, se një kohë kur kjo krahinë ka shumë nevojë edhe për specialistë të degëve të tjera. Përveç kësaj, me sa na thanë edhe funksionarë të Këshillit Krahinor të Kosovës, kanë hasur me vështirësi të mëdha me shumë studentë të kësaj krahine, të cilët mbasi kanë mbarur fakultetet, nuk dëshirojnë të kthehen e shërbejnë secili në specialitetin e tij, jo vetëm në qendra të vogla të kësaj krahine, as në qendra pak a shume më të mëdha, por preferojnë dhe mbeten në qytete të mëdha të Jugosllavisë, si në: Beograd, Zagreb etj. Në këtë drejtim, mund të themi se bëhet me ta një punë e shëndoshë dhe sipas sistemit që ekziston sot në Jugosllavi, studenti që mbaron shkollën, nuk e cakton njeri në punë, por e gjen atë vetë, duke iu përgjigjur konkurseve të ndryshme që institucionet dhe ndërmarrjet botojnë në shtyp. Me sa kemi mësuar, për të mundur që studentët nga kjo krahinë pas mbarimit të studimeve të kthehen prapë në Kosovë, Këshilli Krahinor dhe ato të rretheve, para se t’u japin këtyre bursat, përfundojnë me ta kontratën, në bazë të të cilave angazhohen se mbas mbarimit të shkollës do të kthehen prapë në atë krahinë apo rreth.
Për zhdukjen e analfabetizmit në krahinën e Kosovës e Metohisë, është bërë shumë pak. Sipas anëtarit, të Këshillit Krahinor të Kosovës e Metohisë, Kolë Shirokës, që në këtë Këshill merren dhe përgjigjet për arsimin dhe kulturën në krahinë, deri në 30 vjeç janë analfabetë mbi 20%, kurse mbi 30 vjeç analfabetizmi përfshin pjesën dërmuese të tyre. Sipas të dhënave zyrtare jugosllave të publikuara në shtyp, del se në fund të vitit 1954 në të gjithë minoritetin shqiptar që banon në Jugosllavi, ka qenë analfabetë, 71% të kësaj popullsie. Sipas shtypit në gjuhën shqipe, për luftën kundër analfabetizmit në Krahinën e Kosovës e Metohisë, sot ka 203 shkolla dyvjeçare për të rritur dhe fëmijët që u ka kaluar mosha shkollore. Këto shkolla, gjatë vitit të kaluar, kanë pasur 11 496 veta. Por, po sipas shtypit, del se numri i atyre që kanë dhënë provimet nuk është i kënaqshëm. Përveç kësaj, në Krahinën e Kosovës e Metohisë, ka edhe disa kurse të tjera. Po sipas shtypit, në 38 kurse për punë dore e shtëpiake që ka kjo krahinë, gjatë gjithë vitit 1955, kanë mësuar 996 femra,kurse në 6 shkollat bujqësore dhe në kurset e kësaj natyre, janë përfshirë rreth 700 bujq.
Sipas të dhënave zyrtare jugosllave, pakicat nacionale shqiptare që banojnë në Jugosllavi, kanë 70 shoqëri kulturale-arsimore në gjuhën shqipe, duke përfshirë këtu edhe seksionet ose grupet arsimore. Nga këto, 63 janë në Krahinën e Kosovës e Metohisë. Në Prishtinë ekziston teatri profesional i krahinës. Një teatër profesionist ekziston edhe në Mitrovicë. Në të dy këto teatro është grupi i teatrit në gjuhën shqipe dhe ai në gjuhën serbe. Në qytete të tjera të kësaj krahine ka grupe teatrale diletantësh, grupe muzikore etj. Të dy teatrot profesioniste nuk japin çdo ditë shfaqje, por herë mbas herë (sigurisht që ai i Prishtinës jep më shumë se ai i Mitrovicës) dhe se më shumë aktivitete tregon grupi i teatrit në gjuhën serbe, i cili jep më tepër shfaqje se sa në gjuhën shqipe. Një grup profesionistësh i teatrit në gjuhën shqipe është edhe në teatrin e pakicave nacionale në Shkup. Në repertorin e shfaqjeve të këtyre teatrove përfshihen pjesë nga aktorë jugosllavë e të huaj, si dhe nga aktorë shqiptarë që banojnë në Jugosllavi, si drama: “Parajsa e humbur” i Myrteza Pezës, komedia “Kryet e hudes” e Kristo Berishës etj.
Në çdo qytet të krahinës së Kosovës e Metohisë ka nga një kinema, kurse në Prishtinë, përveç kinemave ekzistuese, do të ndërtohet edhe një kinema tjetër e re. Në sallat e këtyre kinemave, ashtu si dhe në të gjitha kinematë e Jugosllavisë, përveç filmave jugosllavë shfaqen, në shumicën e tyre dërmuese, filma amerikanë, anglezë, francezë etj., filma të vendeve të perëndimit, kurse filmat sovjetikë janë shumë të paktë.
Në të gjithë krahinën e Kosovës e Metohisë ka 17 biblioteka dhe 134 salla leximi, që sipas shtypit, përfshijnë 45 500 lexues. Këto biblioteka dhe salla leximi janë të pajisura me libra të ndryshme në gjuhën serbe dhe shqipe si dhe në shtypin që del në Jugosllavi dhe në atë të kësaj krahine.
Mbas mbarimit të luftës dhe deri tani, në krahinën e Kosovës e Metohisë, janë botuar një seri materialesh në gjuhën shqipe. Sipas shtypit del se deri në vitin 1950 janë botuar krejtësisht materiale politike, disa shkencorë dhe pak tekste shkollore. Me këtë punë merreshin organizatat politike dhe shoqërore, kurse pas këtij viti është krijuar në Prishtinë, Shtëpia Botuese “Mustafa Bakija”, e cila është një ndërmarrje autonome dhe merret me botimin e literaturës së ndryshme në gjuhën shqipe. Prej vitit 1950 dhe deri më sot, ndërmarrja “Mustafa Bakija”, ka botuar 359 vepra me një tirazh prej dy milionë e dyqind mijë ekzemplarësh. Nga 359 botime, 160 janë tekste shkollore për shkollat shqipe fillore, tetëvjeçare dhe të klasave të pesta dhe të gjashta gjimnaz, kurse për klasat e shtata dhe të teta të gjimnazeve, nuk është bërë asgjë për botimin e teksteve të nevojshme, nga që këto kanë një numër të vogël nxënësish dhe se shikohet më tepër ana komerciale. Deri në vitin 1954 këto tekste shkollore janë përkthyer nga serbishtja dhe në këtë vit ka filluar botimi i librit të leximit dhe të gramatikës për të gjitha klasat e shkollave tetëvjeçare, veçanërisht për shkollat shqip të kësaj krahine. Gjithashtu, është botuar edhe sintaksa për klasat e larta të shkollave tetëvjeçare. Në këtë mënyrë librat e leximit janë plotësuar edhe me artikuj nga jeta në këtë krahinë.
Në botimet e tjera të kësaj ndërmarrje, gjatë kësaj kohe, përfshihen 40 copë literaturë për fëmijë, 23 copë literaturë artistike të shkrimtarëve jugosllavë, si romani i Qosiqit “Dielli është larg”, “Biografia e Titos” etj., pastaj veprat e shkrimtarëve të huaj: Shekspiri, Shileri, Balzaku, Gorki, Shollohovi etj. Përveç veprave të Marksit, Engelsit dhe Leninit, janë botuar edhe materiale teorike të Kardelit, Collakoviqit, materiale nga kongreset e Partisë Komuniste të Jugosllavisë dhe asaj të Serbisë si dhe fjalive të ndryshme me tema aktuale. Botimet e tjera janë literatura mbi përhapjen e njohurive shkencore, si: “Origjina e njeriut”, “Si është krijuar religjioni” etj., si dhe botime për të rinj, botime për fshatin, botime pedagogjike, sindikale etj. Siç shikohet edhe më sipër, pjesa dërmuese e botimeve janë përkthime. Kështu, nga të gjitha botimet, 270 janë vepra të autorëve jugosllavë, 42 të autorëve të huaj dhe 47 të autorëve nga radhët e minoritetit shqiptar në Jugosllavi. Nga veprat e shkruar nga autorët shqiptarë, 31 janë tekste shkollore dhe 16 literatura tjera. Me sa kemi parë dhe sa del edhe nga shtypi, botimet e përkthyera janë shumë, nga që njerëzit që janë marrë dhe merren me këto përkthime nuk janë kompetente për këtë punë, me shumë raste i përkthejnë me ngutësi dhe duke i përkthyer fjalë për fjalë. Përveç kësaj edhe shqipja nuk shkruhet pastër. Përveç gabimeve ortografike, përdoren edhe shumë fjalë ose tema të atilla që janë të huaja për gjuhën letrare shqipe. Disa elemente të rinj që shkruajnë ose përkthejnë, këto i quajnë si fjalë ose tema të reja të gjuhës shqipe, por në të vërtetë, këto, nuk janë gjë tjetër, veçse fjalë ose shprehje që e kanë origjinën në gjuhën serbo-kroate. Gazeta “Flaka e vllaznimit” përdor një gjuhë shqipe më të pastër se ajo që përdor shtypi ose literatura në Kosovë e Metohi. Për sa i përket botimeve me karakter artistik të autorëve shqiptarë në Jugosllavi, me gjithë se nuk jemi shumë kompetentë, por me sa kemi parë edhe nga shtypi, nuk paraqesin ndonjë vlerë të madhe artistike.
Me gjithë këto botime që janë bërë në gjuhën shqipe, shfrytëzimi i librit nuk është i mirë. Një gjë e tillë vjen nga që organet e pushtetit dhe organizatat kulturale dhe ato të masave, tregojnë shumë pak interesim në këtë drejtim. Mos shfrytëzimi i mirë i librit del edhe nga shtypi në gjuhën shqipe. Kështu p.sh.: gazeta “Flaka e vllaznimit” datë 20 mars 1956, duke bërë fjalë për këtë problem në Krahinën e Kosovës e Metohisë, thotë: “Flakti se në magazinat e shtëpisë botuese qëndrojnë të pa shitura botime që kapin vlerën prej afër 35 milionë dinarësh, flet qartazi se shpërndarja dhe shfrytëzimi i librit është problemi aktual. Edhe pse tekstet shkollore shiten më së tepërmi, prapa edhe këtu kemi një disproporcion të madh në mes të librave dhe nxënësve. Sa për ilustrim, le të na shërbejnë këto shifra: prej 12 mijë ekzemplarësh të algjebrës për klasën e tretë të fillores, janë shitur vetëm 8 mijë copë, e numri i nxënësve arrin në 16 mijë. Situata është shumë më e keqe te literatura tjetër, sidomos te ajo politike e mandej edhe artistike”.
Sipas “Flakës së vllaznimit” të mësipërm, gjatë vitit 1956, parashikohen të botohen në radhë të parë tekste shkollore dhe literatura për fëmijë. Në radhë të parë, janë marrë parasysh këtu veprat e shkrimtarëve jugosllavë, mandej ato të krahinës së Kosovës si dhe veprat nga Shqipëria që sot mësohen tek ne nëpër shkolla. Përveç teksteve për shkolla fillore, tetëvjeçare dhe për klasat e pesta dhe të gjashta gjimnaz, parashikohet edhe botimi i logjikës dhe i teorisë së letërsisë për nxënësit e normales.
Siç dihet, në Krahinën e Kosovës e Metohisë del gazeta “Rilindja”. Sipas fjalëve të Ali Mulës, që është gazetar në këtë krahinë, kjo gazetë del me një tirazh prej 5 000 ekzemplarësh. Është menduar që në vend të dy herëve në javë që del tani, të del e përditshme, por ka mungesa të mëdha kuadri, sidomos për korrespondentë. Për këtë edhe sot, kjo gazetë më shumë publikon korrespondenca dhe artikuj të përkthyer nga shtypi qendror jugosllav se sa korrespondenca dhe artikuj origjinalë të korrespondenteve ose bashkëpunëtorëve të kësaj gazete. Me gjithë tirazhin e saj të vogël, kjo gazetë nuk shitet e tëra. Kështu, kur ishin në këtë krahinë, vunë re nëpër dyqanet ku shiten gazeta me një numër të madh të tyre qëndronte i pa shitur megjithëse kishte dy-tre ditë që kishte dalë dhe se numri tjetër i gazetës do të dilte. Përveç “Rilindjes”, dy herë në muaj del në Shkup gazeta “Flaka e vllaznimit” dhe një herë në muaj gazeta “Zëri i rinisë”, organ i studentëve shqiptarë në Beograd.
Përveç shtypit të mësipërm, në Krahinën e Kosovës e Metohisë del në gjuhën shqipe edhe revista letrare mujore “Jeta e Re”, kurse prej muajit gusht të vitit 1955 ka filluar të dalë edhe një revistë tjetër po në gjuhën shqipe, e cila mban emrin “Përparimi”. Kjo revistë gjithashtu është e përmuajshme dhe trajton probleme të ndryshme në lëmin e çështjeve filozofike, shoqërore, pedagogjike, gjuhësore etj.
Për sa iu përket muzeve, sipas të dhënave zyrtare, në këtë krahinë ka pas të tillë. Gjatë udhëtimit që bënë në këtë krahinë në muajin prill të këtij viti, përveç të tjerëve, vizituan edhe muzeun e Krahinës së Kosovës e Metohisë në Prishtinë dhe një kishë muze që quhet Manastiri i Graçanicës, i cili ndodhet 7 km larg Prishtinës në drejtim të Lipjanit. Gjatë vizitës që i bënë muzeut të krahinës, që është ngritur në vitet e mbas luftës, pamë se ky muze është një muze i përgjithshëm, ku ekspozohen minerale të ndryshme që ka kjo krahinë, shpendët e ndryshme që banojnë në të dhe peshqit, punime të artizanatit, disa kostume nacionale të kësaj krahine, poçeria të ndryshme, monedha, pllakate, mekëta kishash e manastiresh të vjetra të Kosovës, kopje tablosh të këtyre kishave ose manastireve, pllaka varresh shumë të vjetra prej guri ose mermeri, armë etj., të cilat janë grumbulluar për të treguar kulturën e kësaj krahine në të kaluarën dhe sot.
Më pas, gjatë kësaj vizite në këtë muze, këtu mund të themi se janë grumbulluar vetëm gjërat ose eksponatet që tregojnë kulturën serbe shumë shekuj më parë në këtë krahinë, kurse për kulturën shqiptare ka shumë pak. Pedagogu që na shëtiste nëpër muze dhe që na shpjegonte, duke folur për gjërat dhe eksponatet e kohërave të vjetra që ekspozohen në këtë muze përfundimisht, na tha: “Të gjitha këto tregojnë se shumë shekuj më parë qendra kryesore e Serbisë ka qenë diku këtu në Kosovë e Metohi. Edhe në pjesën e kostumeve të atëhershme nacionale të kësaj krahine, ne pamë të ekspozuara vetëm kostume nacionale serbe dhe malazeze, kurse kostume nacionale shqiptare nuk kishte”. Kur e pyetem, pedagogun na tha se për mungesë vendi i kish hequr provizorisht. Manastirin e Graçanicës e pamë si nga jashtë, ashtu edhe nga brenda. Pedagogu na foli për vlerën artistike që ka godina e manastirit, na tha se këtë në shekullin e XIII, apo XIV e ka ndërtuar krajli i Serbisë, Milutin. Për vlerën e madhe artistike që kanë disa piktura të vjetra të këtij manastiri, ato kanë qenë të ekspozuara edhe në një ekspozitë që është bërë në Londër në vitin 1954. Muzetë e tjera të kësaj krahine, janë gjithashtu faltore, si tyrbja e sulltanit të Turqisë, një xhami etj.
Çështjet e trajtuara në këtë relacion tregojnë gjendjen e arsimit dhe të kulturës në Krahinën Autonome të Kosovës e Metohisë si dhe ç’mendohet të bëhet në të ardhmen në këto drejtime.
Është për të ardhur keq se iniciativa e palës tonë për të zhvilluar aktivitete kulturale, sportive etj., nga pala jugosllave nuk është parë mirë. Në bisedën me kryetarin e Këshillit Ekzekutiv të Krahinës së Kosovës e Metohisë, Fadil Hoxhën, ai u shpreh se aktiviteti kultural, sportiv etj., është mirë që të mos bëhet me këtë krahinë, por në vende të tjera të Jugosllavisë dhe më në fund më Krahinën e Kosovës. Fadili, duke kaluar më tej, na tha që të mos u dërgojmë as revistën “Novaja Albanija” organeve ose qendrave kulturale në këtë krahinë dhe kjo pavarësisht se në vende të tjera të Jugosllavisë këto dërgohen.
Ne i kemi pasur parasysh udhëzimet e asaj Ministrie për të bërë sugjerime ose propozime të ndryshme në lidhje me aktivitetin kultural dhe arsimor në këtë krahinë për të kontribuar në marrëdhëniet midis vendit tonë dhe Jugosllavisë, por, duke marrë parasysh më sipër, propozimet ose sugjerimet tona eventuale nuk do të ishin aktuale.
Për bërjen e këtij relacioni, jemi mbështetur në udhëtimin e bërë në Kosovë e Metohi gjatë muajit prill të këtij viti, në shtypin shqip që del në Jugosllavi si dhe në bisedimet me vizitorët e kësaj Legate.
Ministri, Bato Karafili
(VIJON)
____________________________
© Pashtriku.org
DOKUMENTE PËR KOSOVËN DHE VISET TJERA SHQIPTARE NË ISH JUGOSLLAVI – NË ARKIVAT E TIRANËS (6)
Nga Prof. dr. Sabit Syla
[1] Në dokument, numri 3 nuk deshifrohet mirë.
