Tiranë, 24. 06. 2013 – (Pelasgët kishin një besë të bukur’ e vjershëtore. Besonin gjithë shenjat’ e natyrës e trupet’ e qjellit; i faleshinë djellit, henes, yjevet të mëdhenj, qiellit, revet, eresë, detit e të tjerave. Kjo besë, që thuhet “mythologji” është bes’ e të parëvet prindër tanë, pelasgvet. – Sami Frasheri)
Mbi simbolin e flamurit shqiptar, shqiponjës dy krenore të zezë në fushë të kuqe, janë bërë studime të shumta. Studiuesit e lashtësisë, pohojnë njëzëri se, shqiponja është një nga figurat kultike më të lashta, më të fuqishme dhe më jetëgjata. Edhe në ditët e sotme, ajo vazhdon të përfaqësojë gjuhën, kombin, emërtimin e Shqiptarëve, por edhe simbolet shtetërore të vëndeve të tjera, brënda dhe jashtë Europës.
Megjithatë, simboli i shqiponjës nuk ka aritur të trajtohet shkencërisht në domethënien e saj historike. Ka patur shumë hamendësime, sidomos për qënien e dy kokave të drejtuara në anë të kundërta, përmendja e të cilëve do të hante shumë vend e kohë, dhe mendoj se janë të bazuara thjesht në ngjarjet historike dhe simbolin e dyfishtë, se sa pikërisht në natyrën e saj, si simbol kultik i BESIMIT të Pellazgëve hyjnorë.
Përse Flamuri i shqipëtarëve (dhe jo vetëm ay, tek Kombi ynë) përfaqëson: Historinë e lindjes së besimit, njohjes së natyrës, zhvillimit dhe e organizimit politik, e njeriut të parë në Lashtësi?
Që t’iu pergjigjemi të gjitha këtyre atributeve të flamurit tonë, duhet të zbulojmë fillimisht se si u krijua emërtimi dhe kulti i shqiponjës dhe domosdoshmërisht të hyjmë në labirinthin e thellësisë së kohrave.
Kur lindi gjuha dhe besimi, tek njeriu primitiv?
Një prej themeluesve të historisë moderne të besimit, Mircea Eliade (1907-1986) është shprehur se: “Duke qënë një dukuri njerëzore, besimi është edhe një dukuri shoqërore, gjuhësore dhe ekonomike – është i pakuptueshëm njeriu jashtë gjuhës dhe jetës në bashkësi”(1)
Prof. Anxhelo Karkanji (Angelo Carcagni), duke studiuar vizatimet e njeriut primitiv në shpellën Grotta dei Cervi në Porto Badisco (Itali), ka nxjerrë përfundimin se lindja e besimit është e lidhur me lindjen e gjuhës. Shtytja ndaj besimit mund të jetë e lindur, me qënëse e vërejmë në të gjithë botën, por sot mundet të pohojmë nga llogjika e fakteve, se besimi është zhvilluar krahas me gjuhën (si mjet komunikimi), afërsisht 50 mijë vjet përpara. (2) Për të shprehur besimin e tij, njeriu primitiv fillimisht ka zhvilluar në formën e mjaftueshme për komunikim – gjuhën, dmth një sasi të caktuar fjalësh. Për këtë arësye në besimin pellazg, por edhe në fetë e reja që lindën prej tij, thuhet se: “E para ishte fjala”.
Prof.Angelo Carcagni në studimin e tij “Gjuha dhe mendimi simbolik”, pohon se fjala që krijoi njeriu primitiv, nuk përcaktonte vetëm një send apo dukuri, siç ndodh sot, por shprehte një mendim të tërë. Për rrjedhojë, fjala luante rolin e një simboli: “Me zhvillimin e të folurit, njeriu primitiv përftoi një mundësi të re të marrdhënieve në komunitet, të shkëmbimit simbolik (fjala-simbol)… Roli i saj zanafillor (i fjalës) është ndërtues në zhvillimin e njeriut dhe duhet të njihet në përbërësit e saj kryesor: Të vendosë identitetin e grupit, të krijojë një rregull shoqëror të lidhjes dhe të bashk-jetesës, të disiplinojë sjelljet subkoshiente… Kur flasim për shenja dhe simbole të botës neolitike, të jetës neolitike, të qytetrimit neolitik, nuk bëhet fjalë për çështje thjesht emërtimesh… nuk gjëndemi përballë “shënjave” të thjeshta, sepse mbrapa këtyre shënjave, mbrapa këtyre simboleve përcaktuese (fjalës) ndodhen ide, koncepte, këndvështrime mbi botën e deri edhe ndjenja dhe emocione. (3)
Duke kuptuar se gjuha e parë që krijoi njeriu, përbëhej nga fjalë-simbole që shprehnin një mendim të thjeshtë (më vonë edhe ide të kuptueshme vetëm nga “njerëz të zgjedhur”), kemi gjetur ÇELËSIN që hap portën e labirintit të Lashtësisë dhe të besimit pellazg, nga e ka origjinën edhe emri dhe miti i shqiponjës i flamurit tonë kombëtar.
Ku e mbeshtes këtë mendim?
Lieblein, në një paragraf të shkruar në vitin 1884 pohonte se: “ Vetë idea e Zotit ishte zhvilluar në një periudhë më të herëshme të gjuhëve sesa gjuha indo-europiane… Kur të kemi arritur deri kaq larg (sa të zbulojme këtë gjuhë zanafillore-shën im), ka shumë të ngjarë, që në këtë gjuhë parahistorike, të gjejmë edhe fjalë që shprehin idenë e Zotit“ (4)
Për lidhjen e fjalës me besimin ka shkruar Ptahhotepi (2400 pk): “Fjala shkruhet me një yll, sepse synohet të përndritet shpirti i lexuesit me një dritë me prejardhje hyjnore”. (5)
Prof.Angelo Carcagni dhe studiuesit e tjerë, dëshmuan natyrën simbolike të gjuhës së parë, të krijuar në lashtësi dhe lidhjen e saj me besimin, por nuk kanë mundur ta vërtetojë me fjalorin e gjuhëve të lashta apo të atyre që fliten sot.
Të parët që e kanë faktuar me anën e gjuhës këtë lidhje, kanë qënë studiuesit arbër. Në veprën madhore “Thoti fliste shqip” Xhuzepe Katapano zbërthen emrin e shqiponjës (AIN në arbërisht), duke pohuar filozofinë e besimit Pellazg: A=At, Parimi i Parë, Zot At i Përjetshëm, I=Fjala Krijuese, N= protomateria (lënda fillestare, e parë, prej nga u krijuan të tjerat) (6)
Studiuesi zbuloi tek shkrimet në papiruse, gdhëndjet e gurta të Piramideve apo në emërtimet e Perëndive të Egjiptit të lashtë, edhe shumë fjalë/simbole të tjera, të besimit pellazgo-ilir, me anën e gjuhës arbërishte (shqipe).
Ky fakt mbështetet në gjeografinë historike të përhapjes së fiseve pellazgo-ilire dhe të miteve të tyre, një prej të cilave është edhe ay i shqiponjës. Spiro Konda pohon se “Atje ku ka fjalë pellazgjike, atje gjënden edhe pellazgë që banojnë” (7)
Përfundimi i parë: Gjuha pellazgo-shqipe ka natyrë simbolike (ku një fjalë përfshin një mendim apo frazë të tërë dhe ka disa kuptime) gjë që nuk vërehet në gjuhët e tjera të ashtuquajtura në shk.19 “indo-europiane”. Për rrjedhojë, gjuha pellazgo-shqipe është gjuha e parë e njeriut primitiv e hapësirës euro-afro-aziatike. Gjuha shqipe, krahas besimit pellazgjik (sellenizmit), ka një moshë afro 50 mijë vjeçare. Shqiponja, që ka përfaqësuar vetë Krijuesin (Zotin) dhe Fjalën e tij, është nderuar si figurë kultike e tij më e rëndësishme dhe gjuha e krijuar nga njeriu primitiv, u quajt “gjuha e zogut” (e shqipes) dhe ka qënë gjuha e Besimit të parë, që vazhdon të flitet edhe sot nga shqiptarët dhe arbëreshët, në çdo cep të Botës.
°°°
E panjohura më e madhe rreth figurës së shqiponjës, sigurisht lidhet me paraqitjen e saj në lashtësi, me dy koka të kthyera në anë të kundërta, e zbuluar edhe në tempullin e parë të Pellazgëve në Dodonë, në vitin 1878. (8) Duhet pohuar, se krahas saj, ka qëndruar edhe trajta e shqiponjës me një kokë. Deri më sot, nuk është bërë ndonjë lidhje apo dallim midis tyre apo hershmërisë së njërës ndaj tjetrës. Kjo bashkjetesë është pasqyruar edhe në flamujt apo heraldikat, si dhe në çdo krijimtari të traditës së periudhave të ndryshme. Mendoj se shpjegimi më i saktë i qënjes së dy kokave tek shqiponja, duhet kërkuar tek lidhja e saj (e padyshimtë) me shqiponjën njëkrenore – të zogut që përfaqsoi KRIJUESIN.
Krijuesi me fytyrë të panjohur
Le të kthehemi sërisht tek vizatimet në muret e shpellave, që janë dëshmitë e para materiale që kanë mbritur në ditët tona, nga periudha më e herëshme e njeriut që flet dhe mendon.
Në vizatimet e shpellës Grotta dei Cervi, ndërmjet figurave të shumta të botës që e rrethonte njeriun primitiv, duken edhe vizatime abstrakte (ajo sipër), të lidhura sipas studiuesve me besimin. Vënd të veçante, zë portreti i “shamanit” (më poshtë), drejtuesit dhe organizuesit të parë të një bashkësie primitive. Në figurën në të majtë, është “shamani” prehistorik (në shpellën Grotta di Cervi) dhe në të djathtë, i një periudhe shumë më të vonshme, i një mbreti tokësor të hyjnizuar-Perëndia Bes. (më gjatë tek shkrimi “Si u hyjnizua BESA e arbërve në tempujt e faraonëve”)
(www.lagrottadeicervi.it/arte-religione-e-magia/) ([PDF] Michele Russo, anno 1 N. 3 marzo 2011 – Epucanostra www.epucanostra.it/…/epucanostra_3_-_2011_lay)
Emërtimi “shaman” është i shekujve të fundit, por në gjuhën shqipe mund ta shprehim më sakt me emrin “Kreu” apo “Ati”, siç e gjejmë për mbretin-bari të Thesprotisë pellazge (Niko Stillo “Etruskishte Toskërishte”). Pa dyshim se ka qënë, jo vetëm i fortë fizikisht dhe i gatshëm t’i vërsulej kujtdo që mund të rrezikonte jetën e gjinisë së tij, por edhe një vërejtës i palodhur i botës që e rrethonte dhe mendimtar, se si të mbrohej prej saj. Duke vërejtur, Kreu mësoi të vlerësojë forcën e natyrës dhe botës shtazore, por dhe të mundësive të njeriut për t’u mbrojtur. Ky “peshim forcash” e shtyu të kërkojë dhe të shpik, për të mbijetuar, “mjetet” (por edhe me pamjen e tij), për “duelin” me kundërshtarin. Ishte Kreu, që morri vëndin e ndërmjetësit, midis gjinisë së tij dhe rrezikut, të cilin e luftonte por edhe e merrte me të mirë. Shumë shpejt, njeriu primitiv vërejti se vetëm me NJE-rën, nuk mund të matej, bile as ta shikonte formën e saj, as ta prekte dhe as t’ia dëgjonte zhurmën apo zërin. Fuqia e saj ishte kaq e madhe, sa mund të zhdukte çdo gjë të lëvizshme apo të palëvizshme në natyrë, bile edhe vetë atë e fisin e tij. Kur çfaqej AJO, çfaqej edhe njeriu dhe bota përreth tij, kur largohej, bashkë me të zhdukej edhe bota që e rrethonte njeriun primitiv dhe sundonte vetëm errësira – Terri. Ishte AJO që krijonte gjithshka! Fuqia e saj bënte të mundur të çfaqej e të zhdukej edhe vetë Terrin. Atëhere Kreu dhe njerëzit e fisit, vendosën ta nderojnë, ta marrin me të mirë, t’i kushtojnë valle dhe muzikë, t’i çojnë një pjesë nga gjahu dhe prodhimet e tyre.
Në mëndjen e njëriut primitiv, akoma shumë pranë botës shtazore, AJO ishte DRITA! Studiuesi Jaho Brahaj me të drejtë e emërton “Nëna e Madhe e Dritës së Jetës”. Kështu lindi Besimi i Dritës hyjnore!
Për të mos u zgjatur në këtë pikë, po sjell një dëshmi të përkryer, të studiuesit dhe patriotit Adem Demaçi, me titull “Kush është Zoti ?” ku shprehen qartë të gjitha karakteristikat fizike, kimike dhe filozofike të kësaj dukurie natyrore. Mjafton në vënd të emrit “Zoti”, të vendosni “Drita” dhe do të vëreni se nuk do të ketë mospërputhje, në asnjë përcaktim: “Zoti është i vetëkrijuari dhe krijuesi i gjithësisë e i asgjësisë. Zoti nuk ka formë as fillim, as mbarim. Zoti nuk ka pamje, as formë, as ngjyrë, as shije, as erë të caktuar. Zoti ngërthen në vetvete të gjitha pamjet, të gjitha ngjyrat, të gjitha shijet e të gjitha erërat e mundshme. Zoti është edhe përtej teheve të gjithësisë e cila edhe më tutje zgjerohet. Zoti i tejkalon të gjitha dimensionet hapësinore e kohore në kuptimin e mendjes së kufizuar njerëzore e cila njeh vetëm kohë njëvijore që mbështetet në kujtesën e vet të vazhduar që përdorë si pikë të brendshme referuese egon e vet. Prandaj, mendja e kufizuar në kohë e në hapësirë, duke u mbështetur në përvojën e vet, mendon se edhe Zoti edhe shpirti edhe energjia duhet ta kenë një fillim të vetin, duhet ta kenë të kaluarën edhe të tashmen e vet. Në të vërtetë, vetëm mendja dinamike e ka të qartë se Zoti është i amshueshëm, sepse ai është vetëm në të tashmen, vetëm në prezent. Sepse vetëm e tashmja ka të kundërtën e vet… Zoti është gjithkund, sepse Zoti është i gjithëpranishëm. Të gjitha shfaqjet ose manifestimet fizike, bimore e biologjike janë shfaqje, ose manifestime të Zotit. Gjuha e Zotit është heshtja.” (9)
Duhet të sqaroj se, Drita është vlerësuar nga njeriu primitiv, por edhe sot e kësaj dite, me ngjyrën e bardhë, ndërkohë që kjo ngjyrë përftohet nga 7 përbërësit e saj me ngjyra të ndryshme. Në këtë kuptim, mund të themi se nuk ka një ngjyrë të vetën specifike, sepse përmban në vetvete edhe ngjyrat e tjera, pra nuk ka ngjyrë.
Siç dëshmon Mehdi Frashëri, Shqiptarët edhe sot bëjnë be “Për këtë dritë!”(10) Këtë pohim na e sjellin edhe studiues të tjerë si Dhimitër Pilika: “Gurra e stërmoçme na bindin se ylli lutej si perëndia e Dritës” (11) Mark Tirta: “Shqiptarët besonin se flaka e zjarrit është një perëndi, prandaj edhe sot bëjnë be “për këtë zjarr”, “për këtë dritë” (12) George G. M.James: “Misteret egjiptiane kishin tre nivele studentësh: a) njerëzit e vdekshëm dmth njerëzit në provë b) inteligjentët dmth ata që kishin arritur vizionin e brëndshëm dhe c) krijuesit ose Bijtë e Dritës, të cilët njësoheshin me Dritën (ndergjegjen e vërtetë shpirtërore).” (13)
Spiro Konda pohon se: ”Rrënja “di” në sanskritisht do të thotë “ndrit”, shkelqej” (14) Edhe studiuesi arbëresh Xhuzepe Katapano e shikon Krijuesin në këtë këndvështrim: “…Prejardhjen dhe natyrën e burimit të ndritshëm: Zotin, mendimin e tij, të shfaqur brënda relativitetit të asaj kohe dhe hapsire, si “dritë bardhësore”. Prandaj mendoj se shkenca ezoterike e lashtë, e pandryshueshme sepse e sakte, e mësuar në tempujt e Egjyptit-qëndër e botës-dhe e rrezatuar ngado, është me origjinë «boreale» (ipe-borealet janë dardano-thesprotët – shën im) (15)
Duke nënkuptuar Krijuesin si “dritë bardhësore” emrin “bardhë” e gjejmë në toponime, emra njerëzish dhe fisesh. «Mbreti Dardan Bardhylus, “Ylli i Bardhë”(449?-359?BC) ishte ai, i cili formoi fillimisht mbretërinë e Maqedonisë dhe që e cila më pas, u shndërrua në perandorinë e famshme maqedonase nga Philipi II (359-336 BC)» (16) Historiani, Dion Kasi, thotë se, “Vendi që quhet sot Maqedoni ish i banuar prej barbarëve: ”Ilirë dhe Bardhë”… » (17) “Në gjuhën e hititëve dhe në atë ilire, fjala “ALP” do të thotë “i bardhë” (18), nga vjen edhe emërtimi i vargmalit më të gjatë në Europë, që vijojnë edhe në trevat tona – Alpet. Edhe emri i mbretit të parë të Thesprotisë ka qenë “Alpan” (Alban) (Niko Stillo), si sinonim i mëvonshëm i emrit Bardhyl (bardh+yll-ylli i bardhë). Studiuesit dëshmojnë se Zoti në fillim qe grua, edhe në gjuhën shqipe emërtimi është i gjinisë femërore (Drita) edhe tempulli i parë i institucionalizuar i pellazgëve – Dodona, i kushtohesh një perëndeshe grua (Sellenës/Hëna) emrin e së cilës e mori besimi hënor pellazg “sellenizmi”, (sot i shpërfytyruar në përmbajtje – “hellenizmi”). Edhe shqiponja, përfaqësuesja e saj, në gjuhën shqipe nuk ka gjini mashkullore. (19)
Fshehja e emrit të vërtetë të Krijuesit (më sakt Krijueses) në rrjedhën e shekujve është bërë qëllimisht. Fillimisht për ta mbajtur të fshehtë nga fiset e tjera, sepse siç vërejnë studiuesit, besimi lindi si një mjet mbrojtjeje. Në shekujt e më vonshëm, edhe emrat e Perëndive të herëshme prehistorike, nuk tregoheshin dhe autorët e lashtësisë, padrejtësisht dëshmojnë se Pellazgët e gadishullit Ilirik, nuk u kishin vënë emra perëndive të tyre. Që nga kjo periudhë, për Krijuesin u ligjësua që të mos i përmendej emri, ndërkohë u hyjnizuan me emra, “pasardhësit” e saj: Hëna / Sellena, Dielli / Apollon dhe një varg i gjatë Hyjnish e Hyjneshash, të ndërlidhur ndërmjet tyre, me një fill të ngatëruar farefisnor.
A është shprehur figurativisht Drita hyjnore (Zoti)?
Në Europën jug-lindore në qeramikën neolitike (mijëvjeçari i VII pk) e deri në periudhën e bronxit, dallohen figurina që paraqesin gruan me kokë-zogu, që sipas studiueses Marija Gimbutas (“Il linguaggio della Dea”) duket se shërbejnë për të njejtin qëllim: “për të shprehur Krijuesen hyjnore”, (20). Ky binjakëzim midis gruas / krijuese dhe zogut / shpendit të lartësisë, ishte shprehje e mënyrës simbolike të përcaktimit, nga ana e njeriut primitiv, të idesë së Krijueses – DRITËS hyjnore, të emërtuar nga studiuesit “Dea-zog” (Hyjnesha-zog), model arkaik i Sfinksit të më vonshëm. Një model i bukur i saj (majtas) ndodhet në muzeun e Prishtinës në Republikën e Kosovës.
Dea-zog Prishtine/Kosove,terakote 6000pk (www.balkanweb.com/…/rikthehet-nga-gjermania-hyj…) Në krahun e djathtë është një model i saj i më vonshëm (gjysëm grua dhe zog) i shk 3 pk-Antigone. (J.Brahaj “Historia e flamurit shqiptar”) Për nga bukuria e paraqitjes, mund t’i quajmë “Mona Lizat” zanafillore Pellazgo-Ilire.
Po përse mendojmë se ky zog, ka qenë shqiponja?
Për tre arësyje: 1) Studimet paleografike e dëshmojnë Shqiponjën mbreterore në Europë, që në periudhën e Pleistocenit të mesëm (800 000-128 000 pk) (rapaces.lpo.fr/aigle-royal/presentation-de-laigle-royal) dhe njeriu primitiv e vlerësonte mbi kafshët e tjera, sepse ishte shpendi qiellor më i fortë, fluturonte më lart dhe ushqehesh në tokë. Pra ishte kafshë e Qiellit dhe e Tokës dhe në këtë drejtim kishte përparësi ndaj luanit. 2) Në periudhat e më vonshme figura e shqiponjës shprehet qartazi tek skulpturat e para të Sfinksit (gruas me krahë dhe këmbë zogu) dhe tek të gjithë Perënditë femërore me krahë dhe shumë më vonë ato mashkullore, si simbol i natyrës së tyre hyjnore dhe 3) Siç pohojnë studiuesit, shqiponja dhe jo ndonjë shpend tjetër është kulti më i lashtë. Shumë karakteristika të mënyrës së jetesës së shqiponjës, u ndoqën nga njeriu zanafillor dhe u kristalizuan në karakterin e iliro-pellazgëve si: lidhja e fortë me truallin dhe familjen e tij, sulmi i furishëm, besnikrija etj. Lidhja e Dritës hyjnore me “të tjerët” bëhej nëpërmjet rrezeve në formën e dorës (në një nga flamujt e përdorur nga shqiptarët, ka patur edhe figurën e dorës). Shqiponja dhe Rrezja (Perëndia Ra tek egjiptianët) personifikonin Krijuesen-Dritë.
(wikipedia- Images correspondant à Il tempio di Aton)
Rrezet, si simbole të Dritës hyjnore, u vendosën në formë kurore mbi kokën e Mbreterve duke dëshmuar hyjnizimin e tyre pas vdekjes.
Në foton e majtë, Kostandini i Madh me një kurore rrezesh, shprehje e Hyjnores (fr.wikipedia.org/wiki/Sol_Invictus_(religion) Në të djathtë, kurora mbretërore në formën e rrezeve.
Edhe mbi kokën apo dy kokat e shqiponjës, kemi kurora-rreze, që me kalimin e shekujve u shndëruan në kurora të stilizuara mbretërore, që kishin humbur tashmë kuptimin e tyre hyjnor dhe përfaqsonin pushtetin e mbretit, familjen mbretërore apo fisnikët me lidhje farefisnije me të.
Drita hyjnore dhe miti i Shqiponjës
Përpara se të flasim për mitin e shqiponjës është e nevojshme të përmëndim, një nga pengesat shumë të rëndësishme të Historiografisë: Mosnjohjen e dialekteve të gjuhës pellazgo-shqipe, gegërishtes, toskërishtes si dhe të gjuhësisë historike. Po sjell një shëmbull pikërisht për emrin e shqiponjës dhe të vendit tonë. Studiuesi Sh.S. duke folur për emrin e popullit “Shqiptar” dhe të vendit tonë “Shqipëri”, pohon se: “Studiuesi me të drejtë u largohet formave romantike dhe madhështuese të shpjegimit të emrit etnonimik të shqiptarëve, përmes një shenje që nuk ka qenë ndonjë herë totem i shqiptarëve, shqiponjës apo formës së shkurtër, shqipes”.( 21) Janë të shumtë edhe studiues të tjerë, që emërtimin “shqiptar” dhe “Shqipëri”, e lidhin me ngjarjet e shk 15 në kohën e Skënderbeut, duke e quajtur si një emërtim të vonët mesjetar. Por faktet historike pohojnë të kundërtën. Arkeologu Hasan Ceka dëshmon se, shqiponja si emblemë kombëtare shqiptare, nuk është as e shekullit tonë, as e kemi trashëguar vetëm nga mesjeta, por ka zbukuruar shpinën e një tok monedhash të Ilirisë, si psh të Lidhjes Epirote, Bylysit, Apollonisë, Orikut (H.Ceka « Monedhat Antike-burim historik», «Shkenca e Jeta»Tirane,1976 nr.4 f27,28) (22)
Gjithashtu, në rast se i drejtohemi folklorit të krahinës së Çamërisë, emërtimi i këtij shpendi dhe i vendit të arbërve i ardhur që nga lashtësia, ka qënë “Ipe” dhe “Iperia”. Sikurse edhe emërtimi në arbërisht “AIN”, ky emër është fjalë/sombol i besimit pellazg. Përdorimi i lashtë i këtij emërtimi, faktohet nga emërtimi “Epir” (Shqipëri) ku dy zanore “i” dhe “e” kanë shkëmbyer vendin tek bashkë-tingllorja e parë “p”, një dukuri e njohur gjuhësore. Kështu nga Iperi, u bë Epiri – Epir. E gjithe krahina e Epirit është një pjesë e Shqiperisë së lashtë, emër i zogut hyjnor të Krijuesit. Sipas R.Bedo, në mburojen e trefishtë të mbretit Geyron, paraqitet shqiponja e zezë, që lidhet me simbolin e lashtë të Epirit. (23)
Në gurrën popullore të Çamërisë, në këngët kushtuar Ali Pashë Tepelenës, e gjejmë të përdorur pikërisht në këtë formë. Në një goj-dhënë çame për Ali Pashën, treguar nga një shërbëtor manastiri thuhet: “…Ali, e di se do të bënesh njeri i madh e do të kumandoç gjithë Iperon?…Aliu u bë më i madhi e më trimi në Ipero, pas Pirros” (24) Nuk mund të ri pa thënë, se gjuhëtarët që merren me drejtshkrimin, duhet të mos lejojnë heqjen e gërmave në emërtimet që na vijnë nga të parët tanë. Emri “shqiptar”, siç shkruhesh në kohën e Rilindasve, sot shkruhet padrejtësisht “shqiptar”, me arsyetimin se “kështu shqiptohet sot”, megjithëse emri i vëndit e ka ruajtur formën e tij. Në këtë formë humbet rrënja origjinale “shqipe” (shqiponjë) dhe sot na mbetet “shqipt+ar”që nuk na thotë asgjë dhe ngatërohet me shpjegimin “shqiptoj qartë” që s’ka asnjë lidhje historike apo mitike me gjuhën tonë. Sot anglishtja, shqiptohet ndryshe nga anglezët dhe ndryshe nga amerikanët, por shkruhet njësoj, pra drejtshkrimi nuk duhet të diktohet nga e folura e përditshme, që shpesh i shtrëmbëron fjalët, për arsye nga më të ndryshme.
E bëra këtë parashtrim, për të kuptuar, se në mitet pellazge, zogun hyjnor e gjejmë nën emrin “Ipe” dhe me mbaresat e gjuhëve më të vona – Iperione apo Hyperion, etj. Për rrjedhojë, emrat “Shq-ipe-tar” dhe “Shq-ipe-ri” vijnë nga kohët mitike të Lashtësisë dhe nuk fillojnë të përdoren nga periudha e Mesjetës. (Se si u krijua forma “shqipëtar” do të flitet në një material tjetër).
Sipas miteve, Iperioni ishte nga fisi i Titanëve (Titanët janë Pellazgë), bir i Tokës (Gea/Dhea) dhe i Qiellit (Uranit), i dashuruar me motrën hyjnore Teia, Thia apo Tia, pati tre fëmije, po titanë : Hënën (Sellena), Diellin (Elios) dhe Agimin (Eos). (Esiodo, Teogonia)- (25) Emri Tia, mendoj se është shtrëmbërimi i emrit Di-a (ose zëvëndësimi i njohur të “D” me “T-Th”të greqishtes) , Diona e mëvonshme, gruaja e Zeusit në Dodonë dhe se përfaqsonte rrezen e Dritës, për këtë arësye e kishte edhe emrin Aria (ajëri ku kalon rrezja). (26) Në periudhat e më vonshme, Diona tek thesprotët pellazgë, apo Aurora tek latinët, do të përfaqësoje Hyjneshën e Tokës-Dhemitrën pellazge dhe Mater Matutën etruske. (27)
EOS me krahë shqiponje (si bijë e Ipes) e tërhequr prej kuajve hyjnorë. Tia (Di-a) në mite, cilesohet titane e shikimit dhe e dritës, dmth e Dritës që shikon gjithshka dhe së bashku me Iperione (shqiponjën) përfaqsonin Dritën hyjnore-Krijuesen. (28) Të mos harrojmë, se në hieroglifet egjiptiane, Krijuesi përfaqsohej nga penda e shqiponjës që shprehte gërmën “I” (…ndina “I” do me thene :”Ti je Perëndi!”) (29) dhe ndodhet tek të gjithë emrat që kanë lidhje me dritën.
Vasil Tole tregon traditën e shqiptarëve gjatë ritit të vajtimit të të vdekurit: „Populli thotë se kërcet dhoma kur ia marrin një të “qare me bote”, e ja bëjnë të gjitha – i i i „ (30) Në zanafill, kjo „i“ e zgjatur, ishte thirrja që familjarët i bënin Zotit (Krijuesit) për ta pranuar shpirtin e të vdekurit, por tashmë kuptimi i saj është i panjohur për vajtueset. Shumë studiues “Dritën” e kanë trajtuar si simbol të Diellit. Por siç del nga mitet, për njeriun primitiv, Dielli krahas Hënës, Rrufesë, Zjarrit, vetëtimës, etj., janë çfaqje të pamjeve të shumta të Dritës hyjnore që u përfaqësua me shqiponjën dhe rrezen/Di-an. Kostandini i Madh-shprehet Xh.Katapano-dhe të gjithë Perandorët e tjerë të Ilirisë, që sunduan pas tij, nën shenjën e Shqiponjës, janë të gjithë borealë, “Bijë të Dritës”. (31)
Shqiponja ka përfaqësuar shënjtërimin dhe gjatë historisë, shumë figura që kryen vepra të mëdha, u quajtën “shqiponja” duke nënkuptuar emertimin “hyjnorë”. Këtë emërtim nuk e ka marrë vetëm Pirro Burri, por edhe figura të tjera historike si mbreti/Perëndi Horus i Egjiptit apo Tougrul Beig (993 – 1063 era jonë), themeluesi i shteti Selxhuk të Azisë, etj. (32)
Edhe në shekujt modernë, tek fiset aziatike shqiponja ishte simbol i Krijuesit. Tek fisi Jakuti i Siberisë, Kreu që luante rolin e ndërmjetësit midis popullit dhe Zotit, emërtohesh “bir i shqipes” në kuptimin e njeriut hyjnor. (33) Shqiptarët, duke trashëguar emrin e simbolit të Krijueses-Ipes (Shqiponjës) e kanë quajtur gjatë shekujve, veten, gjuhën dhe vëndin e tyre “hyjnorë”, e drejtë e ligjeruar (jo nga romantizmi apo nacionalizmi i shk19) por nga mitet mijëravjeçare të Historisë së njerëzimit.
Por, siç ishte në lashtësi zakoni i përdorimit të disa emërtimeve, pellazgo-ilirët u vet-quajtën edhe me emërtime të tjera: Alban (Alpan)-Arbër-Shqipetar, të gjitha të lidhura me periudhën zanafillore të miteve dhe përbëjne emërtimin më të lashtë kombëtar.
Hëna, bij e shqiponjës, Perëndesha që sundoi në Dodonë
Në gjetjet arkeollogjike, simbol të Hënës kemi Perëndeshën Sellena, dhe në mite është bijë e Shqiponjës (Ipes). Dëshmi për natyrën e saj hyjnore (sepse shqiponja ishte përfaqësuese e Krijuesit), janë krahët e shqiponjës (më gjerësisht shiko “Rruga e zbulimit të emrit të besimit Pellazg dhe i vashës krahë-shqiponje”).
Skulptura e Sellenës në Muzeun e Luvrit, gjëndur në Tempullin e Samothrakës.
Në shekujt e mëvonshëm është haruar domethënia mitike dhe është emërtuar me një nga “punët” e saj (Hëna ndikonte në arritjen e suksesit në luftë) dhe statuja e Sellenës u emërtua “Perëndesha e Fitores”. Ky rol magjik i Hënës ishte i njohur edhe në mesjetë nga të gjitha popullsitë euro-aziatike. Marin Barleti, duke përshkruar rrethimin e Shkodrës, pohon se “Turqit, sipas urdhërit të sulltanit, ishin rradhitur për sulm; vetëm ata prisnin, sipas zakonit të vet, që të dilte Hëna e re. (34) Edhe Shqiponja, është përdorur në formacionet ushtarake, si simbol i forcës dhe fitores hyjnore. Pra Shqiponja me një kokë, për shumë mijëvjeçarë ka përfaqësuar Dritën-hënore, besimin e Pellazgëve hyjnorë (“sellenizmin”), shumë më përpara se të çfaqej shqiponja me dy kokë. Të gjitha Perënditë më të lashta janë hënore dhe kanë, në objektet arkeologjike, krahë shqiponje, duke përfshirë edhe Zeusin vetë, që dëshmonte përkatësinë e tyre ndaj besimit hënor.
Këtu paraqitet Kairos, me krahë. Sipas Ione prej Chio, Kairos ishte fëmija e fundit e Zeusit. (http://www.miti3000)
Përse besimi i parë ka qënë hënor dhe jo diellor ?
Sipas Marija Gimbutas, në gjetjet e shumta arkeologjike, Hyjnesha zanafillore në besimin e njeriut primitiv, nuk ishte shprehje e femrës riprodhuese, siç ndodhi pas fillimit të bujqësisë, dhe as ai i mëmësisë. Duket më bindës trajtimi i Hyjneshës (Dea) si të plotfuqishme mbi Jetën, Vdekjen dhe Rigjenerimin (rilindjen), tre fazat e kudo-ndodhura të Natyrës. (35) Faktori kryesor që ndikoi në lindjen e kultit të adhurimit të Hënës dhe lindjes së besimit të parë-atij hënor (sellenizmit)- qe ndryshimi ciklik i formës së saj. Sipas studiuesit M.Eliade, njeriu primitiv vërente se Dielli nuk pësonte ndryshim në pamjen e tij, pra ishte statik, ndërkohë që Hëna çfaqej herë e plotë, herë e përgjysmuar apo vetullore dhe kishte netë kur nuk dukej fare, për t’u çfaqur naten tjetër përsëri e përsëri… Pra ishte diçka që ndryshonte përjetësisht, ishte një objekt i “gjallë”, në lëvizje . Kjo lëvizje e formës së Hënës në tre faza, ishte e ngjashme me jetën e njeriut (lindja-maturia-vdekja) dhe përfaqesonte botën e pavdekshme sepse rilindte në vazhdimsi. (36) Në traditën e popullit tonë gjejmë këtë “rilindjen” mbas vdekjes, të pasqyruar tek figura e shqiponjës (shpendit kultik i Hënës): “Në një festival folklorik zonal, një i moshuar nga Mërturi i Gurit (Pukë) paraqiti një valle që imitonte shqiponjën në momentin e mbarimit të jetës. Me levizjet e valltarit, duke dridhur gjithë trupin dhe krahët hapur, tregohej se si shqiponja vdes dhe ringjallet përsëri…” (37)
Ndryshimet që pësonte Hëna, sollën lindjen e mitit të saj: Njeriu primitiv kur vinte nata, vëzhgonte i mbërthyer nga kurreshtja, Hënën ngjyrë argjendi rrethuar nga dritëzat e shumta e të vogla (yjet) në qiellin e natës. Ajo ishte gjithëmonë aty lart, shoqëruesja e tyre e pandarë, dhe me driten e saj të zbehtë, nuk linte të zhdukej njeriu dhe natyra përreth tij nga terri i natës. Prandaj ajo ishte mikeshë e tyre dhe kur përgjysmohej apo hollohej shumë, ata shqetësoheshin dhe mendonin se mos e hante ndonjë përbindësh (gjarpri-bolla) kur largohej dhe shkonte nën tokë, sipas imagjinatës së tyre. Emri i Hënës, vjen nga rrënja shqipe “ha” (ajo së cilës i hanë anën-Hana). Shqiponja, përfaqësuesja e Krijueses-Dritë, i sulej gjarapërit për të mbrojtur fëmijën e vet (Hënën). Shqiponja-vëren Jaho Brahaj- sipas mitollogjisë përfaqëson fuqinë e Dritës, që lufton kundër fuqive të errësirës nëntoksore, e simbolizuar me gjarpërin…në monumentet e lashta të arkeologjisë, të dokumentuara në të gjithë truallin Ilir e më gjerë, paraqitet lufta e shqiponjës me gjarpërin“. (38)
Mendoj se emri “Sellena” është i më vonshëm se sa “Hëna”. Siç dihet, në zanafillë të miteve pellazge, hyjnitë ishin dukuri të natyrës (Qielli, Uji, Toka, Dita, Nata etj) por të pa pasqyruara si figura. Shumë më vonë, forcat dhe dukuritë natyrore morrën pamjen njerëzore, duke u emërtuar Hyjni dhe Hyjnesha. Këtë e dëshmon edhe fakti, se në gjuhën pellazgo-shqipe, emri mbeti në formën e tij mitike zanafillore, kurse në greqisht e ka emërtimin nga Perëndesha “Sellena” (Seleni), i vënë nga shkruesit e lashtë fetarë, që hartuan gjuhën priftërore greke dhe shpreh një fazë më të vonshme të besimit.
Ky fakt dëshmon se gjuha pellazgo-shqipe është gjuhë zanafillore, që studiuesit i emërtojnë “gjuhë natyrale” dhe është më e lashtë se greqishtja dhe latinishtja, që nuk përcaktohen si të tilla. Edhe emri i Diellit e ka burimin nga ai i Hënës. Studiuesi M.Eliade pohon se në Rodi, “gjatë festimit kushtuar Halieia-s (Diellit) është afruar një karrocë me katër kuaj… ky emër vjen nga “halios”, që është forma dorike e emërtimit Helios (Diellit)”. (Holmberg “Die religiösen Vorstellurgen der altoischen Völkern” (39) Rrënja “ha” e kuptueshme nga mitet mbi Hënën, ndërton emërtimin e Diellit, por nuk ka lidhje me ndonjë mit. Perëndesha e Henës në mite, kishte kultet e veta më të rëndësishme: shqiponjën, yllin, gjarpërin dhe demin, që simbolizonin forcën e saj magjike rigjeneruese. Si simbole mbrojtëse hënore, në mburojën e Akilit ndodheshin: katër yje-rozeta, të cilat i rinin si kurorë shqiponjës (gjetur në një pjatë të pikturuar në qytetin Vulçi të Etrurisë) (40)
( VIJON… )
…………………………………………..
– PJESA E DYTË –
FATBARDHA DEMI:
HËNA DHE DIELLI, SIMBOLE KULTIKE NË DY KOKAT E SHQIPONJËS PELLAZGE(II)
KLIKONI: https://pashtriku.org/?kat=45&shkrimi=1744
