PETRIT NIKA: POETIKA JETËSORE DHE POETIKA HISTORIKE NË VEPRËN E MOIKOM ZEQOS

Tiranë, 09. 09. 2013 – Megjithë mungesën e theksuar të kritikës letrare të këtyre viteve në Shqipëri, vepra e Moikom Zeqos ka qenë shpesh në fokus, sigurisht jo aq sa e meriton vëmendjen, por fatmirësisht mund të thuhet pa mëdyshje se ka qenë shpesh pjesë e diskutimeve dhe e analizave letrare nga autorë të ndryshëm shqiptarë dhe jo vetëm. Kjo gjë sigurisht ka ndodhur, ngase e gjithë krijimtaria letrare e Moikom Zeqos është konstrakt i një dije të thelluar në lëmijet e fushës së historisë dhe të filologjisë. Autori zotëron artin e shprehjes, zotëron edhe thelbin e filozofisë së ekzistencës së gjësendeve, vendos raporte të veçanta me kohën reale dhe me kohën historike, evidenton, copëzon e ngjiz në materien e vet pjesë nga kozmosi i madh. Gama e kësaj krijimtarie është e gjerë, por dominantet e saj janë poetika e qenies dhe poetika e historisë. Duke e nisur dhe duke e fokusuar objektin e këtij studimi nga “Centauri i ri”, vepra më e fundit e Moikomit, botuar para pak muajsh në Tiranë, do ndalemi ngapak dhe në mënyrë të veçantë tek këto dy lloje të poetikës së këtij autori, ndofta edhe duke përshkuar ndonjë tangente në vepra të mëparshme të cilat kanë shërbyer si derivate për ngjizjen e veprës poetike më të fundit.

“Centauri i ri” i Moikom Zeqos është një përmbledhje poetike, e cila ngërthen në materien e saj një kohë ngjizjeje njëzet vjeçare (1993-2013), kohë gjatë së cilës autori, ndër të tjera, ka botuar dhe një numër të madh veprash në zhanrin e poezisë. Për këtë mjafton të kujtojmë shtatë Miscellanea-t e tij poetike, por mesa duket krahas botimit, përgjatë këtyre njëzet viteve, autori ka lënë mënjanë herë pas here poezi të ndryshme pa botuar, të cilat tashmë i ka botuar në një përmbledhje, ku poezitë i përbashkon që në shikim të parë stili i veçantë midis klasikes dhe modernes në vargëzim, si dhe karakteristika e një lloj lakonizmi, apo sentencizmi, në shprehjen gjuhësore dhe në numrin e limituar të strofave, i cili shkon deri në marrëdhëniet e vargjeve brenda strofës. Në rrafshin semantik këto poezi janë pasqyra e interesave dhe shqetësimeve intelektuale të poetit përgjatë dy dekadave të shkuara; janë materializimi i vëzhgimeve dhe ideve mbi kahjen e lëvizjes së botës shqiptare dhe të botës së madhe njerëzore në periudhat më kulminante të arritjeve të tyre. Në përgjithësi, ligjërata poetike e Moikomit sjell një gjeografi dhe kohë pa kufij, sjell aspekte historike dhe sociologjike të qenësisë njerëzore, sjell aspekte të etikës dhe moralit, të historisë dhe filozofisë, të religjionit dhe mitologjisë duke krijuar një kuotë enciklopedike brenda tesktit poetik. Si e tillë, poezia e Moikomit, përveç anës psiko-emotive, paraqet dhe një aspekt të dukshëm cerebral, madje erudit. Aty sendërgjohet kultura e një përvoje të gjatë leximore me përvojën konkrete të të jetuarit të jetës dhe me përvoja të tjera të krijimit artistik. Kjo vetëdije e autonomisë së artit, (e cila është në natyrën e tij), tek krijimtaria e Moikomit shfaqet shpejt, madje që në kohën e diktaturës, duke i shpërfilluar paradigmat prevalente të letërsisë triviale të asaj periudhe. Moikomi, që atëherë, me konceptimet e tij të një estetike pluraliste mbi jetën dhe botën i përkiste një mënyre të re mendimi, e cila binte ndesh me demagogjinë e njeriut të bindur verbërisht dhe pa tentuar t’i hedhë sytë vetë se çfarë ka më thellë, përtej horizontit. Ata që pajtoheshin me obskurantizmin ktheheshin në “fantazma” të bindura të diktaturës, ndërsa ata që shikonin përtej, bëheshin të dukshëm, por mbi ata binte pastaj zemërimi. Këtë gjë e vë re dhe studiuesi i poezisë së Zeqos në anglisht, Piotr Florczyk1, i cili thotë se në një vend të vogël si Shqipëria e bunkerizuar, poeti kthehet në fantazmë dhe vetëm po të shkruaj diçka që bie ndesh me interesat e diktaturës vihet re ekzistenca e tij.2 Por në këtë rast vëmendja paguhej relativisht shtrenjtë, sigurisht në porporcion me shkallën e rebelimit të poetit, matur sipas standardeve të kohës. Kështu ndodhi edhe me Moikomin, vëren përkthyesi i tij në anglisht, poeti Waine Miller3, i cili thotë se në një nga seancat plenare të kohës diktatura e etiketoi krijimtarinë e tij si “hermetike, me ndikime të huaja moderniste”4, madje poeti u shkarkua nga detyra e redaktorit tek gazeta “Drita”, një gazetë jetëgjatë dhe iluministe, të cilën diktatura tashmë e kishte kthyer në një organ të propagandimit të politikave komuniste përmes LSHA-së.
Në përkthimin në anglisht poeti bashkëkohor amerikan ka përzgjedhur gjashtëdhjetë e shtatë poezi nga autori, të cilat kanë zgjuar interesimin e mjaft autoriteteve bashkëkohore të letërsisë në botë, duke përfshirë edhe poetin postmodern amerikan Charles Simic5, i cili duke qenë tashmë pjesë e integruar e kulturës bashkëkohore amerikane, i ka kapërcyer me kohë komplekset e inferioritetit ndëretnik ballkanas. Pra, poeti Moikom Zeqo me letërsinë e tij i ka kapërcyer kufijtë e kontinentit të vjetër duke i shtuar edhe një poet shqiptar më shumë lexuesit të sotëm amerikan. Kjo nuk është pak për poetin, madje nuk është për të mos u vlerësuar edhe nga elita e studiuesve shqiptarë, ngase çdo kapërcim që bën letërsia jonë jashtë kufijve të gjuhës së saj, duhet të merret si një ngjarje kulturore. Gjuhëve të vogla si shqipja u bën nder integrimi i letërsisë së tyre në gjuhët e mëdha të botës moderne. Por gjithësesi ky është dhe mbetet një prej aspekteve social-kulturore të integrimit.
Duke u rikthyer përsëri tek poetika e krijimtarisë së Moikomit, dhe në veçanti tek libri i tij më i fundit me poezi “Centauri i ri”, mund të themi se kjo poetikë ka me plot kuptimin e fjalës vulën e origjinalitetit të vet, që e bën të dallueshëm tekstin. E themi disi me druajtje fjalën “origjinalitet”, për shkak të konsumimit të skajshëm të këtij termi në ligjëratat dhe studimet panegjirike të këtyre dy dekadave të fundit, por nëse kjo fjalë në fushën e studimeve letrare vlen të përdoret ende, këtu padyshim rrezaton. Origjinaliteti i poezisë së Moikomit në planin përmbajtësor ka si prerogativa prevalente, nga njëra anë kulturën e thellë të autorit në mitologji, religjion, histori, pikturë, arte, filozofi, sociologji, etj., ndërsa nga ana tjetër ndjenjën, emocionin, rebelimin madje shpesh herë me pasthirrma dhe shpërthime. Në planin stilistik gjuhësor origjinaliteti i kësaj poetike dallon për leksikun specifik që bëhet bartës semiotik i kësaj materie kulturore dhe idesh. Tek “Centauri i ri” duket se alegoria e jetës moderne në botën kibernetike me kriza të pafundme morale dhe ekzistenciale ka arritur në pika kulmore. Asnjë autor tjetër në letërsinë shqipe nuk e ka trajtuar këtë aspekt të tokës së djerrë me një konceptim të tillë si Moikomi. Edhe vetë leksema e titullit bashkë me përcktimin e saj “i ri”, janë përzgjedhur nga autori në funksion të evokimit të përmasës demoniake të këtij qytetërimi që po shkon në kufijtë e barbarisë. Vetëm poetët modernë amerikanë të gjysmës së parë të shekullit njëzet kanë qenë konsekuentë kaq të vendosur për të evokuar dramën e madhe të shoqërisë njerëzore në epokën industrialiste. Në pamje të parë pakënaqësia e pamjes së të tashmes dhe hipotetizmi i së ardhmes krijojnë konotacionin e një lloj neoromantizmi tek kjo poetikë, por nuk është krejt ashtu, sadoqë tregues ngjashmërie ekzistojnë. Më shumë sesa nga ndjenja intuitive e ndryshimit, poezia e Moikomit buron nga vetëdija e kahjes katastrofike të ndryshimit, e shndërruar në ndjenjë. Romantizmi ka meritat e tij se dha sinjalet e para të kahjes që po merrte shoqëria njerëzore që në shekullin e XVIII, dhe pikërisht për këtë këndvështrim është keqinterpretuar shpesh nga entuziastët e industrializmit. Njeriu po shkëputej nga natyra gjithnjë e më shumë duke u bërë armik i saj, duke e shëmtuar gjithnjë e më tepër pamjen e saj deri në tokë të djerrë6. Gjithësesi vetëdija e romantikëve ishte më tepër intuitive dhe kjo mbase u jep dorë më shumë kritikëve të tyre. Në letërsinë moderne të gjysmës së parë të shekullit XX, sidomos në atë amerikane, kjo frymë u rishfaq në një formë të re, me mjete të reja shprehëse dhe me një vetëdije më të thelluar etike dhe sociale. Poezia moderne mendimin e ngre mbi ndjenjën. Pikërisht në këtë lloj vetëdije inkuadrohet “Centauri i ri” i Moikom Zeqos. Krahas cerebrales dhe emotives, kjo përmbledhje poetike është një nxitje e tërthortë për ekologji mendore, shpirtërore dhe qytetare tek shoqëria dhe individi i kohës sonë.
______________
1Piotr Florczyk (1984), poet, eseist dhe përkthyes amerikan me kombësi polake. Profesor në Universitetin e Pensilvanisë.
2Florczyk, Piotr: Readings from the Other Europe:Recent Eastern European Poetry: http://www.bucknell.edu/x63145.xml
3Wayne Miller, poet dhe përkthyes amerikan, profesor i letërsisë botërore në Universitetin e Missurit, jeton në Kansas City, ku drejton dhe revistën kulturore “Pleiades”. Në vitin 2007 ka përkthyer dhe botuar në anglisht një përmbledhje me poezi të Moikom Zeqos nën titullin “Unë nuk besoj në fantazma” (“I Don’t Believe in Ghosts”; BOA Editions, Ltd., NY), i cili është mirëpritur nga lexuesi anglofon.
4Miller, Waine: Translating Moikom Zeqo’s Meduza; (in) Translation Review, The University of Texas at Dallas, Number seventy-six (76), 2008, p.35: http://www.utdallas.edu/alta/pdf/TR76.pdf
5Charles Simic, (1938), poet i njohur i postmodernizmit amerikan. Simic është me kombësi serbe. Ka emigruar në USA në vitin 1953. Në vitin 1990 ka marrë çmimin e madh “Pulitzer” për përmbledhjen “The World Doesen’t End” (Bota nuk mbaron).
6Në të dy rastet që përdoret në korsive kjo shprehje, përmes saj nënkuptohet poema “Toka e djerrë” e T. Eliotit.

*  *  *
Zanafilla e centaurëve dhe Cantauri si mit në legjenda e në letërsi

Prania e centaurëve në legjendat e lashta shfaqet të paktën që para 3000 vitesh p.e.s në fillim në Indi dhe më pas rreth viteve 2000 p.e.s edhe në Asiri.1 Në këto kultura të lashta ata kishin emra të tjerë, por përfytyrimi i njeriut të bashkuar herë me kalin, apo herë me demin është pothuaj i njëjtë me atë që u zhillua për centaurët gjerësisht në epokën e lulëzimit të kulturës së lashtë greke. Një hyjni interesante asiriane, e ngjashme me centaurin ishte Hea Bani, emri i të cilës, sipas asiriologut të famshëm William St Chad Boscawen (1854-1913) do të thotë Hea bën.2 Në qoftëse ky pohim është i vërtetë, mund të shërbejë si një e dhënë interesante edhe për studimet e mëtejshme historike të origjinës së shqipes si gjuhë e lashtë indoevropiane.

Në mitologjinë e lashtë asiriane Hea Bani përfytyrohej në formë pjesërisht njerëzore dhe pjesërisht kafshërore, krijesë e shthurur, me trupin të njeriut, me brirë dhe me këmbë si të dhisë ose të demit. Në fakt në Greqinë e lashtë, më shumë sesa Centauri, kësaj hyjnie i përgjigjej Pani, edhe ky hyjni baritore dhe e botës së kafshëve me karakteristika të njeriut dhe të kafshës.3 Të gjitha këto mite të çojnë në përfundimin se ato e kanë zanafillën në kohën kur njeriu luftonte të distancohej nga kafsha parahistorike, ndoshta Naendertali, dhe ndaj ato në të gjitha kulturat e lashta shpërfaqnin element antropomorf-zoomorf, duke variuar nga një qytetërim tek tjetri, nga një traditë tek tjetra deri sa u zhytën në errësirën e Mesjetës. Emrat, struktura trupore e tyre dhe karakteri – të gjitha të dyzuara midis njeriut dhe kafshës – edhe në rrafshin e ars signata, përbëjnë një tërësi elementesh që i përgjigjen njëri-tjetrit. Është koha kur forca dhe dhuna janë predominante në marrëdhëniet njerëzore. Centaurët përbëjnë një aspekt interesant në tërësinë e këtij mozaiku fantastik. Ata ishin një tribu e egër qeniesh mitologjike me një pamje të çuditshme prej gjysëm njeriu dhe gjysëm kali. Sipas miteve të lashta greke ata ishin një specie primitive që banonin në shpellat malore të Magnezisë4, ose ndryshe në malin Pelion të Thesalisë5; ushqeheshin me kafshë të egra të cilat i vrisnin duke i gjuajtur me gurë dhe me degë drurësh dhe u sillnin mjaft probleme njerëzve në habitatet përreth tyre, ngase vinin rrotull të dehur, shkretonin të mbjellat dhe dhunonin femrat seksualisht. Për shkak të gjithë këtyre paudhësive që bënin ata ishin gjithmonë në armiqësi dhe në grindje të vazhdueshme me racën njerëzore, madje autorët e lashtë grekë i përmendin centaurët pothuaj përherë vetëm për bëma e prapësi anticivilizuese dhe antihumane. Në botën e lashtë greke ata janë njohur përherë si simbol i dhunës dhe i epshit të dhunshëm, i pabesisë, brutalitetit dhe primitivizmit të papajtueshëm me normat e jetës njerëzore. Në një kontekst më psiko-social ata përfaqësojnë dhe luftën e brendshme të çdo individi, papajtueshmërinë midis të mirës dhe të keqes, parakes dhe modernes, faljes dhe hakmarrjes, besimit dhe pabesisë, humanes dhe kafshërores etj.6 Si subjekte mitologjike të tillë centaurët ishin të pranishëm shpesh në artin antik dhe ndoshta pikërisht kjo prani e dendur e tyre si subjekte të artit, solli dhe zhvillimin e përfytyrimit mbi format e tyre7, gjë që solli shpesh dhe transformimin e mitit duke i përshkruar ndonjëherë edhe si njerëz me kokë luani dhe me gjysmën e trupit prej kali me katër këmbë dhe me bisht.8 Pas rënies së Greqisë së lashtë nën patronatin e perandorisë romake, kujtimi i tyre nuk u shua, mbeti i gjallë dhe centaurët tashmë vazhduan të shfaqen gjerësisht në format letrare të mitologjisë romake.9 Në periudhën e Rilindjes, duke qenë se arti i Rilindjes Europiane i kushtoi vëmendje të veçantë mitologjisë antike greke dhe artit antik grek, centaurët kthehen përsëri në botën e artit nga piktorët e famshëm si Pjer Paul Rubensi (1577-1640) dhe Françesko Solimena (1657-1747)10 dhe që atëherë e deri në ditët e sotme ata kanë qenë përherë të pranishëm në forma të ndryshme pothuajse në të gjitha format e artit botëror. Centaurët janë shfaqur shumë herë dhe në shumë vende në letërsinë gojore dhe në letërsinë e shkruar.11 Në letërsinë e shekullit XX centaurët fillojnë të shfaqen përsëri në shumë vende të botës. Sikurse është i larmishëm miti i tyre në vlerësimin e karakterit dhe të rolit të tyre në lashtësi, ashtu dhe në letërsinë botërore moderne këto krijesa mitike bartin simbolika dhe trajta të larmishme, herë negative e herë pozitive. Gjithësesi në letërsinë moderne prirja e përgjithshme letrare i karakterizon tashmë ata si pjesë vitale e qytetërimit, si mbështetës të së vërtetës dhe mirësisë.12 Disa autorë të njohur të shekullit XX, që e kanë përfshirë fuqishëm mitin e këtyre krijesave gjysëm njerëzore, gjysëm shtazore në letërsinë moderne, janë emra si; C. S. Lewis,13 M. Ende,14 R. A. Salvatore,15 E. Cofler,16 M. Swenson,17 J. Updike18 etj. Në vazhdën e këtyre miteve të lashta e të reja, të fantazuara dhe të vërteta vjen dhe “Centauri i Ri” (Hegla’s Secrets, 2013) i Moikom Zeqos, i cili në rrafshin horizontal është një artes poetriae dhe në rrafshin vertikal është thellë-thellë një artes dictandi, me harta e sinopse të një gjeografie dhe kulture të gjerë të akumuluar nga autori në harkun kohor të shumë viteve, përgjatë punës së tij studimore dhe marrëdhënieve jetësore të drejtpërdrejta me tekstin, njerëzit dhe realitetin. Para se të thellohem në analizën e centaurit moikomian, me qëllim për ta qartësuar sadopak sfondin e mitit në funksion të kontekstit ideor, i hyra një përshkrimi historik të shfaqjes dhe evoluimit të mitit mbi centaurët, duke u munduar t’i bie sa më shkurt dhe të jem sa më lakonik në përshkrimin e trajektores së këtij evoluimi. Në fakt ajo që i përgjigjet materialisht titullit është vetëm një poezi e vetme19, por semantika e këtij titulli varion ku më shumë dhe ku më pak pothuaj në tërësinë ideore të librit. Centauri i poezisë së Moikomit nuk vjen më nga shpellat e Thesalisë, por nga Bjeshkët e Namuna dhe nga deti e muzgu, nga bota konkrete dhe abstrakte; sodoqoftë njëra pamje e tij supozohet se mund të jetë miti i lashtësisë shqiptare, i qëndresës dhe i vijimësisë, e po aq në dyzimin e tij prej algjebre enigmash të kohëve moderne, mund të faktohet se ai bart të panjohurën e dyshimtë të së ardhmes, të parë nga konteksti dehuman i së sotmes. Nëse e marrim në këtë kontekst ideor, Centauri i ri i Moikom Zeqos është një ringjallje e mitit, ai është përsëri një qenie demoniake që mbjell vetëm fatkeqësi. Ngjizja e tij vjen nga thellësia e maleve dhe thellësia e deteve, që janë vlerat dhe traditat e bjerra e të lëna në harresë në emër të pragmatizmit të modernes, është mizëria e popullit dhe e popujve (rasti i detit mund të lexohet edhe si një shumësi apo matricë e ndryshimit), që evoluon në kahje të panjohura, për rastin konkret në kahjen e dehumanizmit dhe demonizimit. Kjo, jo se poeti nuk është bashkëkohor dhe nuk e njeh sfondin e kulturës perëndimore të kontinentit, por përkundrazi, pikërisht ndoshta ngase ai e njeh më mirë vetë origjinën e mitit të centaurit dhe burimin e kësaj kulture e cila nuk i ka prodhuar mitet e Ballkanit, por i ka përshtatur si ka dashur dhe është frymëzuar prej sish. Ndaj miti i centaurit, nëse për një perëndimor është drejt zbutjes dhe humanizimit, në Ballkanin prej nga ka dalë (apo ka ardhur të banojë) ai mbetet ende kafshëror, armiqësor dhe në papajtueshmëri të plotë me njeriun. Në fund të fundit ai ka lindur nga kontradikta e njeriut me barbarinë dhe si i tillë ai është i predestinuar për ta bartur këtë kontradiktë nëpër shekuj. Ai mishëron një kontradiktë të dukshme midis zhvillimit dhe regresit, apo regresit në emër të zhvillimit. Centauri i ri tashmë mishërohet në jetën e përditshme përmes protagonistëve të krimit, grabitjeve, mashtrimit, ryshfetit, padrejtësive njerëzore e shoqërore, keqqeverisjes nga pushteti dhe legjitimimit të së keqes si normë mbijetese në kushtet e pamundësisë. Ky sfond, në fakt është dhe hapësira ku gjendet e shpërndarë materia e këtij centauri. Po ta mbledhësh këtë materie, Centauri i ri beh përpara lexuesit me përmasat e tij të frikshme të një demoni kontradiktor që po përvijohet në konturet e shekullit që po jetojmë dhe diku thellë brenda qenies sonë. Për ta luftuar atë duhet më parë ta njohësh atë; anatominë e tij dhe mentalitetin e tij prej krijese plot epsh të pafrenuar, shkatërruese, dinake dhe gjithësesi e pandreqshme.
_____________________________
1 Mythological monstrs-monstrous: http://monsters.monstrous.com/centaurs.htm
2 Notes on the Religion and Mythology of the Assyrian: http://www.masseiana.org/boscawen2.htm
3Po aty.
4Kentauroi Thessalioi: http://www.theoi.com/Georgikos/KentauroiThessalioi.html
5Centaurs in ancient Greek mythology: http://www.greek-gods.info/monsters/centaurs/
6 Mythological monstrs- monstrous: http://monsters.monstrous.com/centaurs.htm
7 Kentauroi Thessalioi: http://www.theoi.com/Georgikos/KentauroiThessalioi.html
8Po aty.
9Dommermuth-Gudrich, Gerold; 50 të pashmangshmit; mitet më të famshme të lashtësisë, botimet Max&Spektër, Tiranë 2006, fq. 293
10Centaur: http://en.wikipedia.org/wiki/Centaur
11New World Encyclopedia: http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Centaur
12Po aty
13 Clive Staples Lewis (1898-1963), personalitet i njohur i kultures irlandeze, i realizuar kryesisht në fushën e letërsisë. Në romanin e tij “Kronika nga Narnia” centaurët shfaqen të portretizuar pozitivisht.
14 Michael Ende (1929-1995) shkrimtar gjerman i njohur për romanet e tij fantastiko-shkencorë dhe letërsinë për fëmijë.
15 Robert Anthony Salvatore (1950), shkrimtar bashkëkohor amerikan, autor romanesh shkencore dhe fantastiko shkencore.
16 Eoin Cofler (1965), shkrimtar bashkëkohor irlandez i njohur kryesisht për romane fantastiko- shkencore. Në një nga veprat e tij fiction ai e portretizon centaurin si qenie shumë inteligjente.
17 May Swenson (1913-1989), poete e njohur amerikane, në vitin 1958 botoi poemën epike “Centauri”, në qendër të së cilës vihet një vajzë 10 vjeçare e cila dëshiron të kalërojë mbi një centaur të imagjinuar.
18 John Updike (1932-2009), tregimtar amerikan, romancier dhe kritik letrar i njohur. Në vitin 1963 botoi romanin “Centauri”, ngjarjet e të cilit vihen në rrethinat e Pensilvanisë.
19Shiko: Zeqo, Moikom; Centauri i ri, (poezi 1993-2013), Hegla’s Secrets, Tiranë 2013, fq. 29.

Tiranë, 22 gusht 2013: Në një takim me Moikom Zeqon, Gjokë Dabajn, Besim Cengun dhe Demir Reshitin.

*   *   *

Urbem mortem – mortuus civilitatem*

Tek “Centauri i ri”, individi dhe qytetërimi ndodhen përpara një rreziku të ri; “Shpura alienësh nisin florudhat,/ njerëzimi nuk e njeh vetveten./ Në terr Fati ka zbathur këpucët,/ fshehtas vjen të na vjedhi jetën.” (Hani i botës së çudirave fq. 8.) A mos shfaqja e alienëve është një rrezik demoniak si ai në epokën e centaurëve? A mos alienët janë mitet moderne të botëve të panjohura që rrinë akoma të pazbuluara nga mendja njerëzore? A mos vetë alienët janë centaurët e rinj? Për këto pyetje në rastin konkret nuk mund të spekullohet duke dhënë përgjigje hipotetike, veçse mund të thuhet me bindje se shfaqja e prezencës së tyre, përbën një pjesë të enigmës kozmike për njerëzimin sot kudo në botë. Interpretimet janë të ndryshme. Po ashtu varion dhe besimi i njerëzve në ekzistencën e tyre. Gjithashtu mund të thuhet me bindje se për autorin ata janë një shqetësim kalimtar, i parëndësishëm në krahasim me atë proces vetëshkatërrues që po ndodh brenda vetë qenies njerëzore dhe njerëzimit në epokën moderne. Fundja alienët nuk kanë prishur asgjë që ka ndërtuar njeriu. Është vetë njeriu ai që ndërton dhe shkatërron në tokë. Në fillim të poezisë alienët shfaqen më shumë si soditës që vijnë për të bërë sehir me qytetin që po vdes dalngadalë nga vdekja e vetë qytetërimit dhe zëvendësimi i tij me beton e me grataçiela të mëdha. “O, grataçielat e larta betonojnë dhe hënën,/ epoka e robotëve në humbëtira kohore, /dhe parqet me statuja idiote më çmendin-/ rezervate mërzie dhe trullosje.” (Hani i botës së çudirave fq. 8.) Alienët në këto kondita vetëm sa bëhen dëshmitarë të shuarjes së Homo Sapiensit nga robotët ose Homo Kibernetika. Nga zhvillimi i teknologjisë moderne sot mlijona njerëz në botë vuajnë për vende pune. Kompjuteri, makina dhe roboti e kanë zëvendësuar punën njerëzore. Ata punojnë pa u lodhur dhe për hesap të poseduesve të tyre duke anashkaluar njeriun, duke e lënë pa punë, pa të ardhme dhe duke e zilepsur me perfeksionin dhe shkëlqimin e tyre pa jetë. Gjithësesi homokibernetika nuk ka ndjenjë për asgjë. Është veçse një programim perfekt dhe nuk i intereson, as njeriu, as historia e tij e lashtë dhe tragjike. “Metafizikat shprishen në agun e zi/ e idetë kanë lëvozhga akulli./ Njerëz me sy qelqi, s’keni ndjeshmëri,/ aty ku lindin drurë me botanikë metali! (Katrahura, fq. 22.) Në universin modern ka dhe ithtarë të këtij ndryshimi. Simpatia e tyre, të paktën në dukje, konsiston në shpresën se kjo erë kibernetike do të sjellë një botë më të mirë, por unë jam ende i mendimit se kjo është më tepër një alegori e stilit postmodern në poezinë botërore. Dhe alegoria për poetin mbetet arma e fundit në konditat e pamundësisë. Richard Brautigan (1935-1984) tregimtar, romancier dhe poet postmodern amerikan, në vitin 1968 botoi në 1500 kopje një përmbledhje poetike, e cila u shpërnda falas për lexuesit. Poezia që i përgjigjet titullit evokon prognozën e një bote ku kibernetika ka avancuar në një fazë ku vihet në balancë me vetë natyrën dhe eleminon nevojën e përjetshme të njeriut për të punuar. “Më pëlqen të mendoj/ (dhe sa më shpejt aq më mirë!)/ nga lëndinat e kibernetikës/ ku gjitarë dhe kompjuterë/ jetojnë së bashku në mënyrë reciproke.”1 Dhe më poshtë poeti shprehet duke e zgjeruar imazhin e një flore të pasur kibernetike paqësore me vargjet; “Më pëlqen të mendoj/ (tani për tani veç lutem!)/ një pyll kibernetik/ mbushur me pisha dhe aparatura elektronike.”2 Duket gati e pabesueshme sesi Homo Sapiensi i dalë dikur diku nga Afrika aty nga fundi i erës paleolitike me destin për të zëvendësuar në trojet e Europës nanendertalët3, të arrijë të zëvendësohet tashmë nga krijesat homokibernetike të krijuara prej vetë atij. “Shpirti im po vdes tani në çdo germë/ dhe Zarathustra i Niçes ka vdekur i gjori!” (Sizifi i gurëzuar, fq. 23) – shprehet poeti tek “Centauri i ri”, duke aluduar vdekjen e shpirtit të individit në epokën moderne. Kështu dalngadalë shuhet individi, qyteti dhe qytetërimi nga bashkimi pasionant me makinat kibernetike të informacionit dhe të veprimtarisë njerëzore në epokën dominimit të teknologjisë elektronike. Interaksioni i njeriut tashmë nga biblioteka është zhvendosur tek kiberkafetë. “Biblioteka të braktisura! O, librat s’lexohen!/ Dantja dhe Servantesi të balsamosur si mumje!/ Dhe lexuesit shenjtorë pa mëshirë torturohen,/ në Ferrin Virtual të face-book-ëve!” (Ferri virtual, fq. 46.) Ergonomia konjitive nuk e llogarit dot këtë kolaps. Ne qoftëse ergonomia konjitive e ka për tagër t’i përcaktojë mjetet e përpunimit dhe të ruajtjes së informacionit si objekte konjitive4, a është në gjendje vallë kjo disiplinë të parashikojë me llogaritjet e saj se këto objekte konjitive sot po projektojnë gradualisht ftohtësinë dhe cektësinë e tyre në trurin e vetë qenieve konjitive përdoruese? Këtë e thotë vetë poeti në vargjet e tij; “Interneti s’e ka as gjeografinë, as mbërritjen,/ lëvizje në vend, kuturu, pa rrebesh,/ trupin tim e braktis si detari anijen/ e bëhem Robinson në një ishull idesh!” ( Arti në ajër, fq. 75), ose: “Të jesh a të mos jesh është sa një klik!/ Si kompjuteri që ndizet dhe fiket kjo botë!/ Nga sarkofagu bosh i Lazarit biblik/ si alibi e Njeriut del një robot!” (Requiem, fq. 92.) Mbret është virtualiteti. Në këto kushte ngjarjet ikin shpejt dhe e kaluara harrohet po aq shpejt, ngase njeriut tashmë i intereson vetëm efektiviteti e së sotmes dhe nuk ka kohë të mendojë për afektivitetin e së djeshmes. “Në përmasat e ditës realiteti ikën/ e vendoset befas një tjetër realitet!” (Një realitet tjetër, fq. 101) dhe “Zoti njerëzimin handikapat e sheh,/ në karrocën prej invalidi të planetit!” (Njerëzimi, fq. 86.) Në këtë lloj skepticizmi ndaj gjithë kësaj performance kibernetike përherë e më tepër në evoluim, Moikom Zeqo nuk është i vetëm. Duke e vënë re fenomenin dhe prirjen dominante të tij kohë më parë edhe filozofi i shquar J. F. Lyotard5 vëren jo pa shqetësim se kibernetika pas Luftës së Dytë Botërore ka ardhur gjithnjë e më tepër duke e dominuar shoqërinë, madje pretendon se kjo ka sjellë dhe humbjen e aftësisë për të besuar tek letërsia.6 “TV-të e planetit, kibernetika e krimeve/ e bëjnë kaq virtuale dhe fantazmë epokën!/ Na kërcënon, na tmerron plogështia e ditëve/ si pushtimet barbare Konstandinopojën!” (Përjetësia së prapthi, fq. 30.) Fjala “plogështi” në këtë rast konvergon me pritjen e unit lirik për një realitet tjetër që nuk vjen, ndoshta një realitet që në këto kushte mbetet utopik. Gjthësesi referentët e këtij miti kibernetik, shpesh në caqet e fantastikes, janë pjesërisht të saktë dhe një pjesë e qenies së tyre ekziston vetëm në realitetin e imagjinatës së njerëzve të thjeshtë, të keqinformuar nga mjetet e papërgjegjshme dhe të pakontrollueshme të fluksit të informacionit.7 Ky është krimi i ekraneve, të cilit pak kush sot i vë emër. Si figurat në një ekran të madh, çdo gjë në këtë realitet shfaqet dhe zhduket me një dinamikë të përshpejtuar (siç e pohojnë vargjet nga “Një realitet tjetër”), përveçse e pritshmja, e cila vazhdon të mbetet pritshmëri, soditje, mërzi, zhgënjim, nervozizëm dhe bohemi. Ndërsa koha ikën dhe pritshmëria mbetet po ashtu një ëndërr utopike. “Rrjedh dhe ikën koha tek lavamani me vrimë,/ katarsin s’e ka asnjë apokalips.” (Koha, fq. 100) – thotë poeti në vargjet e një poezie tjetër duke zbuluar ndoshta njërin prej komponentëve utilitar të pritshmërisë – katarsin, si shpresë për të vënë pak rregull në këtë kaos material, social dhe ideologjik të njerëzimit. Apokalisi i poezisë është vetë kaosi, porse ky “apokalips” parsheh vetëm shkatërrimin dhe jo katarsin. Hakmarrja apokaliptike e shkaktuar nga vetë njerëzimi bie mbi të gjithë. E gjithë kjo situatë e shpërndarë në vargje të poezive të ndryshme të këtij libri bart kuintesencën e një prologu vdekësor – në fillim të ndjeshmërive tona njerëzore, për të çuar më pas në atë që mund ta quajmë vdekja e përgjithshme e qytetërimit, kthimi i njeriut thjeshtë në një konsumator me ndjesi vetëm shqisore. “Dielli dhe hëna si kopje dixhitale,/ qeniet si mund t’i kthehen të vërtetës?/ Tiktaku i orës – çekani i një farke/ kalit armët shpaguese të Vdekjes!” (Arti tjetërlloj, fq. 93) E shkuara nuk ekziston më. Historia zhduket. E shkuara dhe e ardhmja janë tani. Ky proçes metamorfik shënon fundin e historisë dhe zanafillën e një epoke të frikshme dixhitale, të kalkuluar për ta zëvendësuar qenien njerëzore me kulturën e ftohtë algjebrike të makinave. Këto makina dhe mjete elektronike personifikohen natyrshëm si konsumatorë energjie, natyrisht siç janë dhe në realitetin faktik. Edhe ato ushqehen. “Abazhuri i kuq si Drakula në dhomë/ Thith gjakun elektrik të freskët!” (Simfonitë e ngjyrave, fq. 110) Në këtë situatë ku mbisundojnë botën vetëm relacionet e bazuara tek reciprociteti thjesht konsumator, uni lirik parasheh edhe prognozën e fundit të vetvetes. “I padukshëm jam në mediat e VIP-ave-sekt/ në kitch-kulturën, mashtrimin hibrid./ Hiqni aureolat o shenjtorë asketë/ si kapelet me respekt në funeralin tim!” (Hiqni aureolat o shenjtorë, fq. 110) Këto janë disa shenja të shfaqjes së centaurit të ri, të atij centauri postmodern, i cili prapë e prapë vjen në mendjen njerëzore, si gjithmonë, për të qenë në armiqësi me të, por kësaj radhe në një mënyrë të re, shumë më dinake dhe të rafinuar. “Askush nuk mund ta parashikojë se kur do të lulëzojë kufoma e mbjellë në kopshtin e modernitetit të vonë dhe çfarë bimësh mund të mugullojnë nga shkëmbi i fortë.”8 – thotë antropologu Roger Bartra9. Epoka moderne ia ofron njeriut fundin e tij, duke ia shitur madje me para; me njërin ilaç i ofron sëmundjen, me tjetrin i ofron shumë shtrenjtë shërimin dhe në kundërshtoftë i ofron vetëm vdekjen duke e bërë të tkurret e spërdridhet nga dhimbjet si një gjarpër. Kush mund të shpëtojë nga ky lloj i centaurit të ri, me fytyrë simpatike që të ngjall besim, me flokët e lyera me brilantinë dhe me bluzën e bardhë të shërbimit shëndetësor? Si mund të shpëtohet njerëzimi i epokës sonë nga bio-gjenetika, nga etja e superprodhimit, nga etja e klonimit, nga etja për pengimin e riprodhimit dhe vrasja e ngadaltë me kafshatën e bukës së helmuar? Si mund të jetë ndryshe armiku më i rrezikshëm i njerëzimit, veçse si ky armik kaq dinak dhe i rafinuar bio-teknologjik, kibernetik, bakterial dhe atomik? Armiku i njerëzimit s’mund të jetë ndryshe, por është vështirë të dëgjohen poetët. Poetët dëgjohen vetëm në kohën e gjëmave të mëdha. Vetëm pasi të jetë bërë fakt i kryer katastrofa. Në kohën pa kohë kur koha duket se është në rrjedhën e saj normale, asnjeri s’kujtohet për Eliot-in, Williams-in, Pound-in, Whitman-in, aq më pak për poetë e dijetarë të gjuhëve të vogla si shqipja në të cilën shkruan poeti erudit Moikom Zeqo.
_______________
*urbem mortem-mortuus civilitatem (lat.)- vdekja e qytetit-qytetërimi i vdekur
1Brautigan, Richard; All Watched Over by Machines of Loving Grace; Communication Company; United States,1967: http://poetry.rapgenius.com/Richard-brautigan-all-watched-over-by-machines-of-loving-grace-lyrics
2Po aty.
3Martin, Thomas R.; Ancient Greece from Prehistoric to Hellenistic Times, Yale University Press, 1996
4Rizzo, Antonio; L’ergonomia cognitive; In P.G. Gabassi (A cura di) Psicologia, Lavoro Organizzazione. Milano: Franco Angeli. 1995, pp. 206-223. (p. 206)
5 Jean François Lyotard; filozof francez, sociolog dhe teoricien letrar, i njohur për artikulimin e tij të postmodernizmit pas viteve 1970. Lyotard u lind, më 10 gusht, 1924 në Versaje të Francës. Vdiq nga leuçemia në moshën 73 vjeçare, më 21 prill 1998, në Paris.
6Lyotard:The Postmodern Condition: http://userwww.service.emory.edu/~mhalber/Research/Paper/pci-lyotard.html
7Bartra, Roger; Kulturat likuide në “Tokën e Djerrë” (12), Kolana “Dialog”, ISHM & IDK (Instituti Shqiptar i Medias dhe Instituti i Dialogut & Komunikimit), përkthyer nga Bashkim Shehu, 2006, fq. 17
8Po aty, fq. 8
9Roger Bartra (1942), antropolog dhe sociolog i njohur meksikan. Studiues pranë Institutit të Studimeve Sociale në Universitetin Autonom Kombëtar të Meksikës.