TRE „ORIGJINAT“ E KËNGËS LABE (I)
Shqipetarët i ruajnë me përkushtim traditat e atdheut të tyre të lashtë. Nikoll Ketta (1)
Nga Fatbardha Demi
Mund ta quajmë një ngjarje të shënuar të shkencës gjuhësore, muzikore dhe historike, përballjen e mendimeve rreth emërtimit të këngës Labe dhe tipareve të sajë me dy qëllime të ligjshme:
1. Për të zbuluar origjinën;
2. Për të ruajtur historinë e lashtë të saj.
***
Kënga Labe
https://www.youtube.com/shorts/9b5cmdbXY-4
Me interes janë tezat e paraqitura nga dy figura me emër të artit muzikor të Akademisë shqipetare: Vasil Tole, me dy botime: Odisea dhe Sirenat, grishje drejt viseve iso-polifonike të Epirit një temë homerike me variazione. (2005); Pse qajnë kuajt e Akilit. E qara me bote dhe prejardhja e iso-polifonisë popullore shqiptare. (2011), dhe Eno Koço, A Journey of the Vocal Iso (n), (2015) Albanian Identity in History and Traditional Performance; This book first published 2021 Cambridge Scholars Publishing ISBN (10): 1-5275-6999-3; ISBN (13): 978-1-5275-6999-7, studime, pjesë e bibliotekës së Universitetit të Oxfordit (2). Po me aq interes ishin shkrimet e specialisteve të folklorit muzikor dhe intelektualeve të shquar, me analizën mbi traditën e kësaj gjinie tipike për Kombin Shqipetaro-Arbër.
Meqenëse Akademia ballafaqimin mbi Origjinën e Këngës me shume zera të përfaqësuar nga kënga Labe ja la “polifonisë” mediatike, vendosa të marr pjesë me një këndvështrim më të zgjeruar të shkencave (historike, mitike, gjuhësore, arkeollogjike, muzikore, etj). Për të ndjekur llogjkën e tezave të reja, do t’i trajtojmë librat e autorëve sipas viteve të botimit dhe të disa shkrimeve në kohën më të favorshme (për fatin tonë), të Festivalit Folklorik të Gjirokastrës (qershor 2023), për të gjykuar mbi këtë gjini të veçantë arbërore.
Libri i parë Odisea dhe Sirenat (2005) shpreh idenë tematike me këtë skemë lidhjesh: SIRENAT ↔ VAJTIMI ↔ HADI që zbulojnë origjinën e → ISOPOLIFONISË. Siç pohon edhe vetë autori V.Tole, ky përfundim bazohet tek fakti se «…vend ndodhjen e Sirenave mund ta lokalizojmë pranë brigjeve të sotme shqipetare; kjo për shkak të lidhjes që kanë në përmbajtje Sirenat vajtore me gjithë lëminë dhe rolin e tyre si paraportë e Hadit, e aq më shumë të kënduarën e tyre polifonike (…) lokalizimi i tyre ka lidhje konceptuale edhe me dukurinë muzikore të isopolifonisë, si dukuri që lind prej vajtimit të të vdekurve. (3)
Nga këndvështrimi historik, autori shpreh lidhjen e një miti të veprës së Homerit (Odisea), me mitet dhe besimin dodonas të pellazgëve, me traditën e vajtimit dhe origjinën historike të këngës me shumë zëra të Kombit Arbër. Meqënëse nga titulli kuptohet se kemi të bëjmë me tre teza të reja që pëfshijnë një histori mijëravjeçare, po i marrim me rradhë.
Sipas botkuptimit të lashtësisë dhe metodës së hulumtimit mbi mitet, emri ka rëndësinë e dokumentit, sepse shprehte karakteristikat e figurës që e mbante.
- Çfarë kuptimi mitik dhe gjuhësor shpreh emri Sirena?
Ka patur shumë hamendësime lidhur me emrin Sirena, por mendohet se nuk janë të sakta. (Giulio Giannelli – Enciclopedia Italiana (1936) (4) Disa, si studiuesi i lashtësisë greko-romake Robert S. P. Beekes, pohon se emri është me origjinë para- Greke, (5) dhe kishte të drejtë. Sipas mitit, Sirenat me këngët e tyre i magjepsin udhëtarët e varkave duke i ftuar të zbrisnin në breg nga nuk ktheheshin kurrë. Pra nuk shoqëronin të vdekurit, por përdornin këngën, si mjet gënjeshtre- të çlodhjes dhe kënaqësive që i prisnin udhëtarët në breg. Në gjuhën shqipe përdoret edhe sot akuza « si ren kështu? », që dëshmon se Homeri apo homerikët e kanë përdorur këto fjalë si emërtim, nga fjalori popullor që e përcaktojnë saktësisht “profesionin” e këtyre figurave letrare (të imagjinuara). Sipas studiuesve modern, Sirenat e mitollogjisë greke (pellazge-shën im) u çfaqën për herë të parë në veprën Odisea të Homerit, por pa u përshkruar pamja e tyre. Ishte Apolloni i Rodit (Apollonius of Rhodes), i cili në veprën e tij Argonautica (shk.3 p.e.r.), i përshkroi si gjysëm femra/zogj, edhe në shekujt pasues u pasqyruan në këtë formë prej autorëve të tjerë. (6)
Kështu p.sh. Romakët tregonin se sirenat ishin femra të zakonshme që shoqëronin perëndeshën Kore (Persefone), të cilat e lanë Hadesin ta çonte në botën e përtejme. (7) Sigurisht që Apolloni i Rodit nuk e shpiku nga mendja pamjen e jashtme të Sirenave, dhe as shkruesit e tjerë. Studiuesit modern mendojnë se modeli mund të jetë huazuar prej besimit Egjiptian. (8)
Përdorimi i gjuhës së simboleve, ishte arritja më e rëndësishme e Lashtësisë për t´iu percjellë dhe sqaruar njerëzve të thjeshtë besimin e atllantido-pellazgëve. Simbolet besimtare, të shprehura me gjysëm njeri dhe pjesë të kafshëve, siç ishin edhe Kentaurët Lap (njeri dhe gjysëm ka/kal) apo i shumë perëndive të Egjiptit, me krahë, këmbë apo kokën e shqiponjës, tregojnë lidhjen me hyjnoren d.m.th. Krijuesin– ZOTIN (F. Demi Sellenizmi…2016 f.94). Por duhet të ritheksojmë faktin më të rëndësishëm në Historinë e Besimit, se Shqiponja ka qenë një nga simbolet më të lashta. (9)
Ajo që ka rëndësi të nënvizohet lidhur me faktin ku mbështetet V.Tole (Odisea dhe Sirenat) është se, Sirenat nuk përfaqësonin ndonjë personazh mitik, por ishin figura imagjinare të përdorura nga autorët e lashtë, por edhe tek përallat apo bestytnit popullore, siç e vë në dukje edhe autori “ Ende në traditën gojore, e veçanërisht në atë të Himarës, ndeshim përshkrimin e qënjeve të ngjashme me Sirenat…”. (10)
Kërkimi shkencor i origjinës së këngës me shumë zëra, shtron nevojën e paisjes me njohuri të fushës së Besimit, Mitologjisë, Muzikës dhe Gjuhësisë, mungesa e së cilës ka sjellë trajtime të pasakta mbi Lashtesinë. Kështu p.sh. autori në këtë shkrim fillimisht duhej të ndryshonte origjinën “greke” të Sirenave, sepse emri i tyre sikurse edhe emërtimet e artit muzikor (F.Demi Sa e lashtë është kënga Labe?) janë të gjuhës shqipe, që dëshmojnë vazhdimësinë e artit folklorik të Lashtësisë edhe në ditët e sotme, e pranuar nga vetë autori : “Pavarësisht se na ndajnë mijëra vjet, nga koha e Homerit dhe homerikëve, në fillim të shk.XX, shkrimtari dhe studiuesi Ernest Koloqi (1903-1975), gjatë udhëtimeve të tij në Shqiperinë e Veriut, në Krasniqe, përmend vllazninë e quajtur Qorrat e Kolgjecajve, të cilët ishin një fabrikë e vërtetë popullore , natyrisht asnjë prej tyre nuk ishte qorr as i verbër, quheshin ashtu mbas prirjes që ka populli, që prej Homerit e mbrapa, t´i pandehë poetët lypsa e të verbër. (11)
Ky fakt është përmendur edhe nga studiuesit e tjerë të folklorit, si tipar i veçant i Kombit Arbër. “Shqiptarët gjatë gjithë vazhdimit të pushtimit turk, pohon studiuesi Aristidh Kola, edhe më analfabetët dinin gjithshka për Aleksandrin e Madh, Thjemistokliun, Pindarin, Epaminonden, të Urtët, perënditë e vjetra, Orakujt e lashtë (…) përgjithësisht gjithshka që ruhet në legjendat dhe gojëdhënat”. (12) Duke mos njohur simbolet besimtare të objekteve arkeologjike dhe nisur nga Euripidi, i cili i përmend sirenat në veprën e tij (Hélène 4) (13), arkeologët shqipetarë i emërtojnë SIRENA të gjitha figurinat e femrave-shqiponja që ndodhen mbi pllakat e vareve apo me krahë shqiponje (siç dëgjova edhe në muzeun e Durrësit).
Në fotot e mëposhtme paraqiten disa figurina të objekteve arkeollogjike nga hapësira të ndryshme gjeografike, me krahë dhe këmbë zogu (të shqiponjës), që pretendohen si Sirena.
1. Objekt i Antigonesë (gjysëm grua dhe zog) i shk 3 p.e.r. Muzeu Historik Tiranë. 2. Moaning siren statuette from Myrina, first century BC. Siç e shikojmë figurat kanë krahë dhe këmbë të shqiponjës. 3. Perendia shumere Inanna. (14)
Një shëmbull të ngjashëm me autorin na sjell Timo Mërkuri (Sirenat nuk kanë pasaportë) i cili sqaron se në ”gjetjet e arkeomuzikës shqiptare, ka evidentuar shumë gjetje sirenash në Shqipërinë e Jugut, për ne janë modele të vajtoreve pa vegla shoqëruese dhe me sjellje karakteristike vajtuese”. (15) Baza ”shkencore” e këtij perfundimi është studiuesja Prof. ruse Ostrova:“Sëpari, ato (sirenat shën.im.T.M.) kanë një origjinë. Zëri i sirens ishte trashëguar nga nëna-muza dhe në fillim nuk ndryshonte nga gratë e zakonshme. Por muzat-tezet, nga frika për pozicionin e tyre në Parnassus, shpërfytyruan zogjtë këngëtarë të sapo formuar, duke i kthyer në një hibrid njeriu dhe zogu”.(16)
Autori i lidh femrat/shqiponja me mitin e vëllait të Zeusit Lap (lat. Laprius) – Hadin. Ashtu si vetë Hadi (Ferri), edhe vendi i Sirenave është në breg të detit: « varkë s´ka kaluar, sado e shpejtë, përpara këtij kepi pa ua vënë veshin mirë këngëve tona …vendndodhja e tyre, ka mjaft gjasa të jetë në të njejtin hapësirë gjeografike dhe simbolike që përshkruan Homeri për Hadin… (Tuqididi, 460-400 p.e.r.)». (17)
Hadi dhe mbretëria e tij (Ferri), janë pjesë e miteve të shqip-folësve. Mitollogu dhe gjuhëtari i shquar Aristidh Kola pohon se “ Në këto male të Ballkanit Veriperëndimor është qendra e botës Pellazgjike dhe epiqëndra e saj FETARE”. (18)
Pranimi i çdo teze e të huajve, pa syrin e kritikës historike, në shumicën e rasteve përdoret si garanci e së Vërtetës. Johann Gustav Droysen (1808 – 1884) një nga revolucionarizuesit e historiografisë gjermane pohonte se, Thelbi i metodës në shkencën historike është të kuptosh duke kërkuar (19), që do të thotë: Të kërkosh fakte, për të vërtetuar drejtësinë apo pavërtetsinë e tezave të studiuesve të mëparshëm. Keshtu “Artemisi themeluesja e shoqërisë së Amazonave (murgeshave hënore), në paraqitjet e herëshme ishte me krahë”. (20) mos duhet ta emertojme “sirena vajtuese”?
Dëshmitë e mësiperme tregojnë se teza e Sirenave “greke” për këngën Labe, nuk është shkencore. Për të qartësuar përdorimin e shqiponjës në ritet e vdekjes, po përdor objektet arkeologjike të dinastive të para faraonike Atllantido-Pellazge që lidhen me Zotin (Hëna) dhe botën e pertejme.
Fig.1Pikturë mbi sarkofaget e priftërinjve të Amonit (Zoti i egjiptianëve). Shqiponja me fytyrë femrore dhe lidhesen (diademen) me nyjen simbolike kom -përfaqsuese e Krijuesit. Muzeu i Egjiptit në Firence. Figura 2 pasqyron një shqiponjë/femër e cila përfaqëson shpirtin (BA) te mumjes së faraonit (1300 p.e.r.). (21)
Siç është trajtuar gjërësisht edhe në librin “Sellenizmi…” në botkuptimin besimtar, shqiponja ka qenë mesia (fjalë shqipe: në mes të njeriut tokësor dhe Zotit [priftëreshë]) e cila kryente percjelljen e të vdekurit në botën e përtejme (fig.1poshtë).
1. Shqiponja në gurvar 2. Figurina- shqiponje mbi gurvarr. 3. Prifteresha shoqëruese e të vdekurve. (te treja objektet në Muzeun e Durrësit)
Në fig.2,3 janë të periudhës së mëvonshme historike dhe besimtare, ku “rolin” e shoqërueses e merr femra (periudha e matriarkatit), e paisur me krahë apo trupin e shqiponjës, për t´i treguar popullit natyren e saj hyjnore. Kjo mitollogji besimtare, që mbisundon në objektet arkeollogjike në mbarë botën, por e panjohur për shkencën historike dhe arkeollogjike shqipetare është ruajtur në Muzeun e qytetit që trashëgoi emrin e Shqiponjës (Ipedam [Epidam]-Durrësi). “Zogjtë në objektet e njeriut primitiv, vëren arkeologia Maria Gimbutas, simbolizojnë idenë se vdekja dhe ringjallja janë të lidhura pazgjithshmërisht” (22) Këtë besim para-historik e gjejmë të shprehur edhe sot në folklorin e shqipetarëve. Në një festival folklorik zonal, një i moshuar nga Mërturi i Gurit (Pukë) paraqiti një valle, ku me krahët e hapur dhe duke dridhur gjithë trupin, shprehte shqiponjën që vdes dhe ringjallet përsëri. Banorët e zonës treguan se kjo valle kërcehej në malësi (23)
Në studimet Albanologjike nuk kemi ndonjë dëshmi shkencore për emrin e femrave/shqiponja shoqëruese të mortit, por fatmirësisht është ruajtur tek fiset shqip-folëse që emigruan drejt Perëndimit – Etruskët apo Tuskët/Toskët.
- PERËNDESHA VANTH
Paraardhësit e shqipetaro-arbërve, krahas tempujve dhe shërbenjësve orakuj (fillimisht priftëresha) thurrën edhe Historinë e mbështjellë me petkun besimtar, që njihen me emrin shqip MITHE (mi/më+the/tregove). Aty përshkruhej edhe Hadi me mbretërinë e tij të nëndheshme, rruga që ndiqej për të shkuar dhe se çfarë ndodhte aty. Në mitet etruske, pikturat e Pompeit dhe objektet arkeologjike, perëndesha njihej me emrin- Vanth. (fig.3)
1.Simbole të besimi dodonas: Hëna (majtas) dhe rrethi me topth (djathtas) i ndarë në tre pjesë (tre fazat e Hënës). Muzeu i Durrësit. 2. Perëndesha Sellena e Dodonës me plis dhe krahë shqiponje. 3. Perëndesha Vanth e shk.2 p.e.r. e zbuluar në qytetin arbëresh të Chiusit (Itali). (24)
Fotoja e parë shpreh besimin në një Zot – HËNËN. Arkeollogu amerikan Alexander Marshak arriti të vërtetojë njohjen, në periudhën e Paleolitit të vonshëm, të një praktike të përcaktimit të kohës e bazuar mbi vëzhgimet e fazave të Hënës. Kjo metodë u ruajt gjatë 25000 viteve nga njeriu zanafillor (periudha Aurignaziano dhe Magdaleniano e vonëshme). (25) Pikërisht gjatë kësaj kohe ju ngarkua shqiponjës detyra e ndërlidhëses me Zotin dhe mitollogjia u mbush me figura, fillimisht femrore dhe më vonë edhe mashkullore, që shërbenin njeriut mbi tokë dhe në botën e përtejme, siç dëshmon edhe teollogjia kristiane. (Shqiponja si Profete – Zoti sqaron në Bibël: “Ju e pate atë që bëra me Egjiptianët, se si me krahët e shqiponjës Unë i solla drejt Meje”). (26)
Nga ky historik i objekteve arkeollogjike, shprehet përdorimi i simbolit njeri/shqiponjë në udhëtimin drejt botës së përtejme. Atëhere përse duhej të kërkohej origjinën e këngës me shumë zëra tek figura letrare e Sirenës së vonëshme, kur emri Lap i përket kohës së Titanëve?
Në Fjalori Shqip emrin e perëndeshës Vanth e gjejmë në formën Vathina / Vath (vëndi ku grumbullohet bagëtia kur kthehet nga kullota). (27) Po çfarë e lidh ky emërtim me perëndeshën etruske? Pikërisht hapësira tokësore e kufizuar me gardh e pakalushme për dhëntë. Kjo pengesë e përdorur nga blegtori, u shërbeu homerikëve për të imagjinuar botën e kufizuar të parajsës. I gjith ky përshkrim, i fundit të jetës së njeriut që sot emërtohet ”vdekja” i përdorur në studim, i përket Historisë së Atllantido-Pellazgëve. Faraonët, pohon H. Blavatsky, ishin Titano – Arianë. (28)
Problematik është këmbëngulja e V.Toles për ta lidhur origjinën e këngës me shumë zëra me VAJTIMIN e të vdekurve , siç e dëshmon vepra “Pse qajnë kuajt e Akilit. E qara me bote dhe prejardhja e iso-polifonisë popullore shqiptare. (2011).
Sipas V. Toles: Reagimi i shqipetarit ndaj vdekjes është i njejtë, pasi për popullin “…si tosket ashtu dhe gegët janë degë nga e njejta pemë” (Fjale te urta te popullit shqipetar, Tiranë, 1983, nr. 270, f.47) (29)
Filozofi romak Severino Boezio, (shk.5) autor i veprës De institutione musica, e cila pati një ndikim të madh në teorinë dhe ushtrimin e muzikës mesjetare, pohonte se “njeriu është një Botë në miniaturë”. (30) Për rrjedhojë, duhej marrë parasysh Bota e Arbërve (bashkësitë fisnore të kohës së Titanëve), që nënkupton:
- Zbulimin e botkuptimit besimtar mbi VDEKJEN në hapësirën Euro-Afro-Aziatike ku kanë qarkulluar fiset shqip-folëse, të përmendura dhe të dokumentuara nga shkencat (e Gjuhësisë, Historisë, Muzikollogjisë, Besimit, Folklorit, Mitollogjise, etj.)
- Zbulimi i origjines se artit muzikor parahistorik.
Fatkeqsisht, asnjë të dhënë në këtë drejtim, nuk na afrohet prej autorit.
Prof. Laura Gasbarrone (Prolusione, Il culto della morte nei secoli: ieri, oggi e forse domani.) pohon se idea e vijushmërisë së jetës së njeriut edhe mbas vdekjes tokësore, njihej që në periudhën paleolitike (⁓ 100 000 vjet p.e.r.) kur filluan dhe ritualet e para, si lënja e ushqimeve dhe armëve për të vijuar luftën apo bimë mjekësore. Përdorimi i varreve nisi afërsisht në v.12 000 p.e.r. (31) Botkuptimi besimtar i periudhave kaq të herëshme “lexohet” në objektet arkeollogjike. Materialet e varrimeve -pohon Maria Gimbutas (Il linguaggio della Dea, 2008) – nuk errësojnë ekzistencën e JETËS, por ndërthuren me simbolet e RILINDJES. (32)
Njeriu i lashtë duke krahasuar natyrën me veten, mendonte se, sikurse Hëna dhe bimësia në tokë rishfaqeshin pafundësisht, edhe i vdekuri “do të rilindte”. Prandaj Pellazget ia kthenin trupin “mëmës Tokë” (Demitrës) që “ta lindëte” përsëri. Këtë e dëshmojnë varret në formën e mitrës së gruas me një dalje të zgjatur dhe figurat njerezore me duar në pozicionin e notarëve.
- Një varrezë e periudhës Paleolitike, neolitike. 2. Festa “e martesës hyjnore”, (HENOU) pas vdekjes të Faraonit Horos dhe gruas së tij, perëndeshës Hathor. (fig.2) (33) Varret apo piramidat e Egjiptit, japin një panoramë të “pajës” së pasur dhe të shoqëruesve, që recitonjnë lutjet nën tingujt e veglave muzikore.
Studiuesi Mehmet Elezi (Kush i nëmi “Bjeshkët e Nemuna?) nënvizon se në botkuptimin popullor i vdekuri trajtohet si njeriu i gjallë: “Amaneti mundt´i lihet drejtperdrejt edhe një të vdekuri. I lëshohet si gur varri. Amanetin ty ta pata lanë! I thotë Ali Bukurisë me shtatin e dejun (e tretur) në dhe që kishte bujtur te shtëpia e së motrës”. (34) Ky botkuptim mbi lidhjen midis dy botëve (të gjallëve dhe të vdekurve) dëshmonte pavdeksinë e njeriut, e shprehur me ritet që zhvilloheshin në tempullin e ndërtuar nga Titanët – DODONA.
Siç pohon Dhimitër Pilika (…) “mjaft shkrime tregojnë se priftërinjtë e Dodonës kishin aftësi që të vendosnin kontakte midis të gjallëve dhe të vdekurve. Ata ishin në gjëndje të shkrinin kufijtë midis dy botëve. është hedhur mendimi se Dodona është një ndërtim nën tokë që i shërbente takimit misterioz të të gjallëve dhe të vdekurve dhe që realizohej me mjaft mjeshtëri, nëpërmjet hipnotizimit dhe ilaçeve që pregatiteshin, me disa barëra të shenjta të cilat i njihnin mjaft mirë vetëm këta priftërinj të Orakullit të Dodonës. A nuk na kujtojnë këto labirinthet e shumta pranë shpellave të Sulovës dhe vet tradita e banorëve të zonës perreth Tomorrit për përgatitjen e mjaft barnave dhe mjekimin e shumë sëmundjeve. (35)
Deri në periudhat e vonëshme në veprat e autorëve të lashtë, figurat mitike vdisnin dhe ringjalleshin ose shkonin dhe dilnin nga Ferri. Sipas esoteristes Helena Blavatsky, kjo dukuri në mitollogjinë e Lashtësisë ka një kuptim esoterik dhe filozofik. “Bacchus vritet dhe nëna e tij mbledh gjymtyrët e trupit të tij të coptuar, siç bën Isis për ato të Osirisit, Dionysius Iacchus i copëtuar nga Titanët, Osiris, Krishna, të gjithë zbritën në Hades dhe u kthyen përsëri.” (36)
Nermin Vlora Falaski (Pellazgët Ilirët Etruskët Shqipetarët) vëren: “Në po të njejtën varrezë Vend-Kahrun, përball hyrjes është stolisur një mbishkrim mural në vargje të dyfishta ku duken dafinat e përdredhura të gërshetuara me një rryp të kuq të mbyllur. I tërë vizatimi paraqitet si një 8 horizontale. Është e njohur se numri tetë, gjithmonë ka qenë simbol i pakufishmërisë dhe ky vizatim mund të ketë domethenjen e rrugës që duhet të ndjekin të vdekurit (…) drejt tërësisë universale të fundme.” Numri 8 është simbol i infinitit, dhe pellazgo-etruskët e kishin hyjnizuar me emrin ALTHEA (Al/Zoti+the/foli/fjala→fjala e Zotit, e Vërteta). Ky simbol në pragun e varrezës shpreh rrugën e meitit drejt pavdeksisë. Autorja sjell fjalë nga gurvarret të gjuhës shqipe si: me fe (it.con fede), lus– (it. prego), ati (it.il padre), etj. që dëshmojnë se banorët shqipfolës besonin në Jetën e përtejme të njeriut. (37)
Filozofi Plotinus (204/5-270 p.e.r.) i njohur si themelues i Platonizmit modern pohonte se “Jeta e vërtetë është vetëm ajo lart (pranë Zotit-shën im) … prej jetës qiellore buron bukuria, buron drejtësia, buron virtyti”. (Enneadi, VI, 9, 9). (38)
Gjatë mijërera vitesh, njeriu e ka parë VDEKJEN si rrugën drejt PAVDEKSISË, një ngushëllim apo shpërblim hyjnor ndaj sakrificave dhe vuajtjeve tokësore, e njohur edhe në teollogjinë e sotme fetare. Siç është pohuar edhe nga studiues të shkencës së Besimit, teollogjia kristiane huazoi shumë nga teollogjia e lashtë Atllantido-Pellazge. Në shkrimet biografike të besimtarëve kristian, në vend të fjalës “vdiq” përdorej fjala “fjetje” në kuptimin e një rizgjimi në botën e pavdeksisë: “Shën Nifoni, patriark i Kostandinopojës, vëllami i Skenderbeut (…) fjeti në 11 gusht të vitit 1508; Shën Angjelina, shqiptare. Ishte e bija e princit shqiptar Gjergj Arianitit dhe motra e Donikës, gruas së Gjergj Kastriotit Skënderbeut. (…) Fjeti në fillimet e shekullit të XVI-të në Manastirin e Krushedolit, ku ruhen edhe sot lipsanet e saj mrekullibërës”. (39)
E pashë të nevojshme paraqitjen e shumë fakteve që lidhen me kohën parahistorike të Muzikës nën këndvështrimin besimtar, si domosdoshmëri për botimet e institucioneve Albanologjike, mbi të cilat mbështeten edhe studiuesit e huaj, si garanci shkencore. Filosofi i Rilindjes, Naim Frashëri na meson: “Ç´vlerë t´i vërë vehtes Kombi, atë i vënë edhe të huajtë!” (40)
Si përfundim
Përpjekja e zbulimit të ORIGJINËS së këngës me shumë zëra, e përfaqësuar nga kënga LABE, si dukuri që lind prej vajtimit të të vdekurve (V. S. Tole Odisea dhe Sirenat, f.41), është jashtë llogjikës së fakteve historike dhe besimtare. Duke mos njohur kuptimin gjuhësor të fjalës shqipe logos autori, pa e kuptuar, kundërshton tezën e tij: “Prof. Çabej- logori f. “vaje”; logoris “vajtoj një të vdekur”. Këtë fjalë, që e merr nga Mitkos, (G. Meyri 245) e bashkon me ligje “vargje që numeron një grua kur vajton një të vdekur në mort”. Siç pohoet, “vaji”nuk është art muzikor. Por autori i sqaron lexuesin se: “Te Fjalori i Gjuhës Shqipe, gjejmë këto fjalë që përdoren të formuara me këtë rrenjë: vajës, vajmedet, vajshëm, vajtimor, vajtimtar, etj. rrënja vaj përshkruhet si britma a ulurima e zgjatur që lëshon dikush në rast fatkeqsie”. (41)
Në dy veprat e tij, duke kërkuar origjinën e këngës me shumë zëra, V.Tole e zbulon tek vaji i të vdekurve (“E qara me botë” dhe prejardhja e iso-polifonisë popullore shqiptare). Mos vallë këngëtarët Labë dhe të krahinave të tjera, që e kanë këtë art të traditës së tyre të stërlashtë, lëshojnë britma dhe ulërima? A janë trajtuar këto teza të reja në tryezat shkencore të Institutit Folklorik në Akademinë e RP të Shqiperisë?
Në Festivalin e Gjirokastrës (2023) vetë populli shpalosi historinë e Origjinës së këngës “vëndçe” apo “Labe”, e cila lindi si instikt i njeriut për të mbijetuar pafundësisht, e shprehur nëpërmjet riteve drejtuar Perëndive, e fosilizuar tek arti Muzikor i Kombit Arbër, si një KËNGË e JETËS. Të ngjeshur pranë njeri-tjetrit, Shqipetarët nëpërmjet këngës kanë shkruar HISTORINË e tyre mijëravjeçare, duke mbajtur “gjallë” edhe HERONJTË që me dëshirë e lanë këtë Botë në emër të Jetës së popullit të tyre, dukuri e botkuptimit të popujve historik.
Mu te Borshi, më të dalë/ Lule Sofo, lule djalë! /Sofua dolli vullnetarë, /shkoi në vijë të parë; seç i ra murtaja pranë; (…) edhe nënës kur i thanë /- ty Sofon ta kan´vrarë, /-Mirë bënë që e vranë, /se dha jetën për vatanë! (42)
Fatbardha Demi [email protected]
© Pashtriku.org
—————————-
SA E LASHTË ËSHTË KËNGA LABE?
