Vlorë, 17 mars 2021: Nderim heroinës popullore
Në rrjedhat e kohës, fakti historik dhe e vërteta historike i ka regjistruar gratë sikurse burrat, të barabarta me ta dhe shpesh herë kanë sfiduar historinë me heroikën burrërore. Një nga ato të fillimit është edhe Trimëresha e Tërbaçit, Legjenda Miro Tërbaçi. Ç’dimë nga historia për Miron? Si ka ardhur historia e saj në kujtesën sociale? Po kënga ç’gjurmë folklorike ka lënë brezave, që na vjen me tingëllimë kaq të bukur, të pranueshme dhe të pëlqyeshme dhe sot e kësaj dite? Gjykojmë se, sikurse popujt e tjerë, krahas burrave, kanë patur edhe gra (vajza e nëna) me emër në histori, si përshembëll, Franca Zhan D’Arkën, Shqipëria, në rrjedhat e kohës, ka patur edhe një Miro Tërbaçe. Në luftërat e vazhdueshme për liri, pavarësi e drejtësi shoqërore, krahas trimave kordhëtarë të kryengritjeve popullore, bij të shpatës shqipëtare, kanë luftuar edhe gratë, trashëgimi kjo e përcjellë nga gruaja ilire, që, siç thotë historiografia shqiptare, ajo “shkonte me burrin jo vetëm në punë e gosti, por edhe në luftë, ku tregonte heroizma, madje të pashembullt”.
Po shtrydh substancën e artikullit tim: Jemi në kohën para kryengritjeve të Tanzimatit, kur perandoria osmane kërkonte detyrime e taksa shfrytësuese, që në gjuhën popullore quheshin haraçe, me synim nënshtrimin ndaj banorëve të thjeshtë, popullit tonë në troje e prona të tij.
Historia e Miro Tërbaçes
Në analet e rrjedhat e historisë, midis fshatrave të tjera të Labërisë e Shqipërisë, përmendet edhe Tërbaçi për pjesëmarrjen në luftërat e vazhdueshme për liri, pavarësi e drejtësi shoqërore. Në këto luftëra është udhëhequr nga trima kordhëtarë, si Lab Ali Leka, Lulo Abaz Mehmeti, Dule Koka, Beqir Selim Merkoselimaj, Zenel Qendro, Sinan Abazi, Malo Mico, Murat Miftari, Halim Xhelo, Hysni Kapo etj. Përkrah këtyre prijësave kanë luftuar edhe gratë tërbaçiote, trashëgimi kjo e përcjellë nga gruaja ilire dhe përgjatë historisë në rrjedhat e kohës. Shembulli legjendar i gruas tërbaçiote është akti i vajzës Miro Kostë Strati më 1764, kur ajo u vesh si djalë dhe shkoi e vrau administratorin xhelat, te shkallët e sarajeve të tij, i cili, për shkak të kundërshtimit të taksës, i kishte marrë jetën vëllait të saj, Skëndos. Akti i saj u kthye në legjendë, dhe, si pasojë, u mbiquajt “MiroTërbaçja”, e njohur në krahinë e më gjerë. Banorët e Tërbaçit, sikurse dhe banorët e tjerë të kraninës së Lumit të Vlorës, nuk pranonin të paguanin taksa për ahengje e në funksion të interesave të ulta të osmanlinjve. Tërbaçiotët u shfaqën dhe u evidentuan më rebelët dhe, sipas sanxhaktarit të Vlorës, duheshin ndërmarrë ekspedita ndëshkimore ndaj këtij shpirti kryengritës në buzë të lumit e në gjoks të malit. Mytesarifi i Vlorës nisi një dërgatë me taborë të armatosur e kasnecë të Osmanllisë. Kur ekspedita arriti në fushën e Tërbaçit, aty takuan të parin Skëndo Stratin dhe, për të parë pulsin e gjendjes, përdorën një nga nëpunësit e mytesarifit, që siç thonë, me logjikën e legjendës, “i kërkuan ujë për të pirë dhe ky si zot vendi e me respekt, plotësoi kërkesën, u solli një bucelë me ujë për të shuar etjen”. Në këtë moment, administratori osman doli tek qëllimi, e pyeti Skëndon: “Pse nuk paguajnë tërbeçët taksat, por tregohen kokëfortë e të pabindur ndaj ligjeve të perandorisë?”. Skëndua, me gjakftohtësi e çiltërsi, por me një burrëri të prerë ia kthen: “A a a, për këtë paskeni ardhur?! Ju, bej mundoheni kot nga këto anë. Ne jemi fukarenj, ushqehemi me lakra dhe nuk mund të paguajmë haraçet që kërkoni. Ne kurdoherë presim miq dhe jo njerëzit që na rrjepin lëkurën!” . Funksionari u revoltua nga ky qëndrim burrëror i këtij djali tërbaçiot, sepse as nuk e mendonte dhe as e imagjinonte që t’i jepej kjo përgjigje e paparashikuar. I inatosur, jashtë çdo kodi etik, u largua pa e përshëndetur sipas zakonit dhe përdori një formë tinzare: iu hakërrua barbarisht, u bëri shenjë që ta vrisnin njerëzve të tij të armatosur, të cilët qenë fshehur mbrapa shkurreve, bezgave rrotull. Ata e qëlluan tinëzisht dhe u larguan si hafije e me hafijet, ashtu siç ishin. Skëndua nuk vdiq në moment, por plaga qe e rëndë. Nuk pati dot shërim për jetën. Urrejtja për sunduesit arriti kulmin, nuk durohej më. Ngjarjet e mëtejshme i transmenton në mënyrë lakonike shumë saktë kënga. Mexhit Kokalari shkruan: “Thuhet për Miron se shquhej në mbarë krahinën si një këngëtare e këngëve të bukura labe. Miros i pëlqenin shumë këngët e hershme popullore, që bukurinë e stolinë e vajzës shqiptare nuk e krahasonin me lulen, por me pallën me gajtanë dhe me pisqollën e larë. Ajo, Miro kënga u bë Miro zeza… Miro Zeza, sepse i qenë shuar krejt meshkujt e familjes. Nderi i shtëpisë, i gjakut, i fshatit mikpritës por jo gjunjëulur, i kërkoi të shndërrohej në Miro Legjenda. Legjenda Miro Tërbaçja është heroinë popullore, që doli nga gjiri i Labërisë, u vesh si djalë, u ngjesh me jatagan si burrat, i hipi kalit të bardhë, dhe vrau mytesarifin e Vlorës, atje ku qe strukur te Pashai në Berat, sepse, mbeti e vetme në familje, pa nënë, pa baba, pa vëlla. Babai i saj Kostë Strati u vra nizam në hapësirat e shkreta të Perandorisë Osmane, ndërsa vëllain, Skëndon ia vranë në Bramyshnjë të Tërbaçit administratorët shërbëtorë të Perandorisë së Murme Osmane. Vajza u betua se do të mirrte hak, të çonte nderin e familjes në vend. Kjo bijë nga Tërbaçi i Vlorës fluturon si këngë epike në krahët e legjendës për bëmat e saj trimërore.
Vajza e thjeshtë e guximtare labe, (vendlindjen e ka në Tërbaç të Lumit të Vlorës, sot Bashkia Himarë, prefektura e Vlorës; për vitlindjen ka disa mendime. Përderisa sa ngjarja vihet në vitin 1764, ajo mund të ketë lindur në vitet 1740-1750. Është dhe një hamendësim tjetër që i shënon si vitlindje vitin 1803 dhe si vitvdekje 1869-ën, në moshën 66 vjeçe. Ndërkohë, që të gjithë studiuesit dhe kujtesa sociale, e ardhur në breza njëmendjesohen me faktin që koshadhet osmane nuk e kapën dot Shqiponjën e Tërbaçit, sepse ajo gjeti strehë tek dajallarët e saj, në Meçaj, Dhemblan, Tepelenë). Nga person u kthye në personazh epik, në faqet e historisë dhe në gjirin e këngës epike, të epikës historike. Ajo tregoi një akt të lartë në shërbim të atdhetarizmit. Mirua u betua se do të merrte hak. Preu flokët si djalë, hodhi pallën e argjendtë mbi supe, e veshur si burrë, u vu në ndjekje të gjurmëve të vetë sundimtarit, hipur mbi kalin e saj të shpejtë si era e vetë vetëtimë mbi të, e shoqëruar me kalorës të tjerë tërbeç. Në Vlorë s’e gjeti. U hodh në Mallakastër, kaptoi qafën e Sinjës e zbriti në sarajet e rënda, e ballëpërballë me pallatin e Pashait, ky qe strukur sanxaktari i Vlorës. Rrufeshëm këtu funksionoi intuita e Miros Kapedane. U kërkoi rojave të sigurisë një takim me sundimtarin e Vlorës, mbasi do t’i dorëzonte një letër shumë sekrete dhe koha nuk priste. Ata e hëngrën (e besuan). Sundimtari po zbriste. Dy plumba në ballë i nisi Mirua dhe ai ra në vend i vdekur. Kjo shqiponjë mali i shoqëroi krismat e kobures me fjalët: “Po të kthejmë borxhin, o sanxhaktar, se shumë ta kemi vonuar!”. Dhe u kthye si suferinë, bashkë me trimat e saj për në Labëri. Në Dhemblan ndodhet varri i kësaj atdhetarje. Në Tërbaç, Flamur Lushaj, si një nga pinjollët e sotëm të mëhallës së Strate, ka mundësuar ngritjen e një shtatorje të Miros në sheshin qendror, në ballkon të fshatit, si dhe ka bërë një varr simbolik me dhè, marrë atje ku mendohet se prehet Mirua, në varret e fisit Meçaj, te dajorit e saj, në Dhëmblan. Një krua i këtij fshati të Labërisë quhet “Kroi i Miros”, në nderim të kësaj heroine popullore, emër që ruhet dhe sot e kësaj dite .
Emri i saj përmendet në botimet e nivelit akademik, si “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, botim i Akademisë së Shkencave, viti 1985, nga ku po citoj: “Tërbaçi është fshat me tradita patriotike. Banorët kanë marrë pjesë gjallërisht në kryengritjet kundër Tanzimatit, ku u shqua Lulo Abazi dhe Miro Tërbaçi”. Ky fakt historik përmendet edhe në botimin më të ri të nivelit më të lartë shkencor “Fjalori Enciklopedik Shqiptar” i vitit 2009 . Emri i Miros është i nderuar në Historikun e vendlindjes “Tërbaçi në rrjedhat e kohës”, Tiranë, Toena, 1998, në monografitë e shkrimet e Mexhit Kokalarit, Llazar Siliqit, Bardhosh Gaçes, Halo Abazit, Selim Beqirit, Tofik Dedës, Zenepe Lukës në poemat e Odhise Kristo Grillos , në poezitë e Zhaneta Lazrit, të Lefter e Kristo Çipës, të Eqerem Canajt e Ruzhdi Bajramit, të Flora Gjondedajt e Albert Habazajt, në esetë e Idajet Jahajt, etj. Si gjithë të tjerët, edhe fshatarët e Tërbaçit u ngritën në revolta kundër taksave (haraçeve) të tagrambledhësve, i kundërshtuan dhe u përleshën me ta. Kjo ndodhte, sepse, nëpërmjet dhjetarëve, osmanët kërkonin taksa e detyrime arbitrare kundrejt fshatarësisë. Përballë shtypjes së egër të osmanëve, u ngritën e luftuan fshatërët e Tërbaçit. “Në përleshje me nëpunësit turq, – shkruan prof. Gaçe, – u vra Skëndo Kosta Strati, vëllai i luftëtares Miro Tërbaçi. Kjo ka ndodhur kur pashai i Beratit Mehmet Pashë Qytabiu lëshoi urdhër që krahina e Lumit të Vlorës të paguante taksa të larta. Pasi u dha ujë për të pirë, Skëndo Strati nuk pranoi t’u paguante taksa osmanëve. Ata pabesisht e vranë” . Akretipi i këngëve për Miron i shfaq gjurmët, aty nga fundi i gjysmës së parë të shek. XIX, kur bashkëkohësit e bashkëfshatarët e saj, si Sinan Abazi me Mico Skëndaj, Hyso Salati etj., që u bëri përshtypje të lartë akti i saj historik, i kënduan këngë bëmave të trimreshës Miro.
Hapësirat folkorike për shqiponjën e historisë
Ishin Sinan Habazaj, Mico Skëndaj e Hyso Salataj me shokë, këngëtarë luftëtarë të kohës së jehonës së bëmave të Miros, që shënojnë dhe fillesën krijuese individuale të këtij krijimi folklorik, që është përfshirë në qarkullim folklorik të bashkësisë së caktuar (Tërbaç, Vranisht, Dukat, Mesaplik, Dhemblan). Kënga bëhet bartëse e historisë, si një histori e kënduar, sepse operon me ndërgjegjen poetike historike. Një variant i këngës është: “O Miro, qajmë, mirë,/ qaj për mua derëzinë,/ që të ngrërë si fëmijë,/ u dhashë ujë për të pirë,/ më dhanë plumbin në brinjë”. Nga kjo këngë kaq prekëse marrim informacionin se si ndodhi ngjarja, momentet se si u shfaq pabesia, por njëkohësisht edhe faktin se tërbaçioti, labi, shqiptari, kur jep jetën për një çështje me interesa të shquara, nuk shpreh dhimbje apo pakënaqësi se vdiq, por jep mesazhe të mos cenohet rruga e nderit. Mexhit Kokalari ka regjistruar këtë variant: “E shkreta Miro Tërbaçi, / Qaj Miro qaje mirë,/ Vlla e babë derëzinë,/ Moj e rritura bonjake,/ me lakëra burdullake” . Kënga e ka përjetësuar veprën e saj në shërbim të Atdheut: “Do të vë dyyfek e kamë,/ do marr hakë për vëllanë,/ për vëllan’ e për babanë,/ do shtie mbi pashallarë,/ do t’i vras se m’i kan’ vrarë” . Një tjetër variant i këngës së Tërbaçit këndohet: “E zeza Miro Tërbaçe,/ moj Miro, qajmë mirë!/ Moj e rritura bonjake,/ me lakëra burdullake, /nëpër dyer të Tërbaçe;/ ike, te berberi vajte:/ “O berber, o sha vëllamë,/ premi çepetë si djalë,/ se do vë dyfek e kamë, / do marr hakë për babanë,/ për baban’ e për vëllanë! / dhe për kushurin’ e parë,/ për të gjithë shqipëtarë./ Qëllove mbi pashallarë,/ Tërbaçit se ç’i le namë”. Këtë variant, i cili është botuar edhe në vëllimin “Këngë popullore historike”, të vitit 1956, (botim i nivelit akademik, klasifikuar te cikli “Këngë kundër shfrytëzimit”, në të cilin mungojnë tre vargjet e fundit që cituam), e gjejmë të regjistruar në Tërbaç, nga punonjësit e Institutit të Shkencave të Tiranës. Edhe në botimin e Akademisë së Shkencave “Epika Historike”, vëll. 2, në të cilin janë përfshirë këngët e ngjarjeve të periudhës 1831-1912, gjendet e klasifikuar tek kapitulli II me “Këngë kundër shfrytëzimit ekonomik shoqëror”, pikërisht kjo këngë e Miro Tërbaçes, pa asnjë ndryshim, si duket, sepse është regjistrim i vitit 1952 (sipas shënimit poshtë tekstit). Aty është edhe ky sqarim për këtë vajzë nga Tërbaçi: “Sipas kujtimeve që ruhen në popull, bejlerët e Vlorës i kishin vrarë të jatin dhe të vëllanë” . Kënga e Miro Tërbaçit është e llojit të epikës historike, dhe ky grup këngësh i epikës historike, sipas Prof. Xhagollit, klasifikohet në “Këngë të pushtimit Osman”, të cilat, për “nga struktura e tyre, mjetet shprehëse, figuracioni, ndërtimi artistik etj., janë në shtratin e mirëfilltë folkorik dhe nuk lejojnë hapësirë diskutimesh rreth autenticitetit të tyre folklorik në përgjithësi” .
Kujtesa sociale na sjell të dhëna se vrasja e djalit të pafajshëm e mirëpritës tërbaçiot, zemëroi popullin e gjithë krahinës. Sipas vargjeve të këngës dhe shumë gojëdhënave popullore, Miro Tërbaçja e shprehu urrejtjen e saj duke vrarë mytesafirin e Beratit (kështu quhej Kryetar i administratës së një sanxhaku në kohën e perandorisë osmane). Kështu, Trimëresha e Tërbaçit, si labëreshë vetëtimë, u fut në histori, fluturon në krahët e legjendës, duke u bërë një simbol i femrës shqiptare në këngët e epikës historike.
Kohë pas kohe, kënga e ka përjetësuar dhe e përcjell gojë më gojë e brez pas brezi aktin e saj heroik. Ajo këndohet edhe sot në Tërbaç, në Labëri, edhe në muzikën e kultivuar shqiptare, nga Maja. Ja teksti origjinal i këngës së thurur nga i madhi Kujtim Mici, që është kënduar, së pari nga grupi polifonik i Tërbaçit, në vitet ’70 të shek. XX dhe që është regjistruar më vitin 1978, Kjo këngë pëlqehet, këndohet dhe ka përhapje edhe sot në fise, mëhallë e lagje e fshat. Është një këngë që këndohet në vendlindjen time, sipas këtij varianti: “Tërbeçtë haraçe s’dhanë,/ e shporrën Pashanë,/ i tund’jataganë,/ – Qërrohu – i thanë./ Miro, të vranë vëllanë/ turqit pashallarë/ se tërbeçt’ haraçet/ hasmit nuk ia dhanë./ Për Berat hipur mbi kale/ Mirua nis revan – ë,/ e stolisur djalë,/ ngjeshur – ë dogranë./ Mirua ormisi Pashanë/ dy dogra në ballë,/ trondit dynjanë/ tërbaçjotja vajzë./ Moj trimja Miro Tërbaçe,/ – Refreni – / O Miro, Trimja Mirë, / moj e rritura bonjake, / nëpër dyert e tërbaçe, / me lakëra burdullake, / i hipe kalit e vajte, / vrapin në Berat e mbajte…”, që vjen si një dukuri novatore e cilësuar e kohës. Poeti dhe studiuesi Llazar Siliqi ka shkruar: “Heronjtë parakalojnë përpara syve tanë të gjallë, konkretë. Ne marrin vesh për trupin e tyre e për veshjen e tyre, dëgjojmë fjalët e tyre kur hidhen në sulm e kur janë përpara vdekjes, i pyesim e kuvendojmë me ta: “Për Berat hipur mbi kalë/ Mirua nis revanë/ e stolisur djalë,/ ngjeshur dogranë”.
Në fshatrat e Labërisë, sidomos në krahinën e Mesapkilut nënat bënin një komunikim të këngëzuar me fëmijët e djepit edhe me ninulla për Donika Kastriotin apo Miro Tërbaçin, si psh; “Nina, moj Labikë, nina/ Mjalt i mjaltit nga Kanina/ të na bëhesh si Donika,/ Si Donika të na bëhesh/ trime në kala të gjendesh” apo “Suferinë në majë të kalit/ T’i ngjash Miros së Tërbaçit”, të cilat portretizojnë këto figura të shquara historike dhe nënat edukojnë me ringjalljen e imazheve trimërore të tyre nëpërmjet këngës për edukimin atdhetar të brezave në vijimësi.
Miro Tërbaçja ka qenë një person real, bëmat e shndërruan në personazh historik dhe figurë të dashur të folkorit shqiptar, tej kornizave të epikës historike. Vetëm në vendlindjen e saj, në Tërbaç këndohen sipas stilit muzikor të Tërbaçit disa variante këngësh për heroinën popullore Miro Tërbaçen, këndohen burrërisht nga grupi i madh, grarisht nga “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, djalërisht nga grupi i djemve të Tërbaçit. E këndon aq bukur, gjirokastriçe, me ritëm e patos Juli Çenko me “grupin Ergjëria”, po ashtu grupi polifonik “Lot Kurbeti” në Athinë me tekst të Zaho Balilit, e këndon aq lirshëm me zërin e mrekullueshëm në variant të stilizuar këngëtarja e njohur Maja (Maya Aliçkaj) etj. e gjetkë.
Miro Tërbaçja është simbolika epike e gruas tërbaçiote e labe, e gruas vlonjate e beratase, asaj nga Mitrovica e nga Myzeqeja, nga Gjakova e nga Gjirokastra, nga Kukësi e nga Korça, nga Hoti e Gruda, nga Kelmendi e Prizreni, nga Tetova e Skrapari, nga Shkupi e Janina, nga Tuzi e Librazhdi, nga Elbasani e Mirdita, nga Dukagjini e Himara, nga Ulqini e Përmeti, nga Drenica e Mallakatra, nga Shkodra e Kolonja, nga Presheva e Diaspora, nga Kosova e Çamëria. Miro Tërbaçja është motër e Gjakut Kombëtar, e Shpirtit të Lirë dhe Përparimtar me Teutën e Donikën, me Rugjinën e Shën Angjelinën, me Norën e Kelmendit e Laskarina Bubulinën, me Maro (Mete) Kondin e Norën e Hotit, me Tringë Smajlin e Grudës e Shote Galicën, me Dora d’Istrian (Helena Gjikën) e Marigonë, me Sado Koshenën e Zonja Çurren, me Gego Boben e Zekije Krastën, me Bulen e Persefonin, me Margarita Tutulanin e Qibrije Ciun, me Motrat Qirjazi e Katër Heroinat e Mirditës, me Musine Kokalarin e Ramize Gjebrenë, me Justina Shkupin e Lilo Laben (Ervehe Bazo Gorishtin), me Ganimet Tërbeshin e Fato Berberin, me Nënë Duzen e Hava Gjoliken, me Mine Pezën e Bije Vokshin, me Qeriba Derrin e Antigona Fazliun, me Aishe Kalemen dhe Teferrinë e Vranishtit, me Lejla Malon e Nimete Progonatin, me Tazen e Anifenë. Miro Tërbaçja, si shqiponjë e historisë së popullit shqiptar fluturon në hapësirat folklorike, ngarkuar me këngë dhe legjenda.
Nuk e quaj të gjykueshme, ta cilësoj Miro Tërbaçen Zhan d’Arkë Shqiptare apo Amazonë e Trimërisë. Kur kemi thënë Miro Tërbaçe, kuptojmë që Ajo është Sinonimi Trimëror i Femrës Shqiptare nëpër shekuj, si Mbrojtëse e Pragut, e Zjarrit të Ndezur, e Vatrës, e Tymit, e në se na lejohet të përdorim shprehjen jo thjeshtë metaforike të antropologut Nebi Bardhoshi, të “Gurit të Kufinit”, të Ujit Shqiptar të Pashkelur. Miro Tërbaçi është imazhi i Luftëtares për Lirinë e Atdheut.
_______________
*) Drejtor i Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë, ALBANIA
