Shpalime historie
EVROPA PELLAZGE DHE SHTRIRJA E BESËVE ILIRË TË TRAKISË, POPULLI MË I MADH I EVROPËS NË SHEK. I – VII TË ERËS SË RE
Nga POrof.Dr.Abdulla Mehmeti, Tetovë 05. 10. 2022
Masivet malore më të mëdha në Evropë i kanë pasur ndër shekuj këto emra: “ALPET ALBANE”, “ALPET PAJONE”, “ALPET BESIANE” …
Edhe shovinisti më i madh serb, Jovan Cvijiq, gjeograf dhe etnolog i shquar nga fillimi i shek. XX, ndër të tjera ka shkruar:
“Nyja qendrore topografike, Mali Sharr, është quajtur Scardus. Kurora që shkon prej andej në Detin e Zi u quajt Orbelus, Rodope dhe Hemus. Ajo nga Sharri e deri në Alpe quhet Rebii Montes, Albanus Mons, Peone Alpes.”
– Jovan Cvijiq, “Gadishulli Ballkanik dhe vendet sllave të jugut”, Beograd, 1922.
* * *
Së paku dy popujt e sotëm, Baskët dhe Boshnjakët (Bosnianët) kanë lidhje të drejtpërdrejtë gjenetike me popullin Besian të Trakisë, Iliriku Lindor (Orienti, Lindja e Mesme* Veriore):
“Baskët që jetojnë në kufirin mes Spanjës dhe Francës janë gjenetikisht të ndryshëm nga popujt e tjerë që jetojnë në rajon dhe gjuha e tyre nuk lidhet me gjuhët gjermanike apo romane.
Një studim nga ekspertët e gjenetikës të Universitetit Uppsala në Suedi tregoi se paraardhësit e largët të baskëve ishin fermerë të hershëm nga Lindja e Mesme (Trakia, Ilirku Lindor. Shënimi ynë), raporton Ancient Origins.
Në të kaluarën mendohej gabimisht se baskët e kishin prejardhjen nga gjuetarët e epokës së gurit që jetonin në Gadishullin Iberik përpara se të fillonte bujqësia atje, 7000 vjet më parë.”
– Inna-Katrin Hein, studiuese nga Estonia
* * *
(Malet Beskide)
ALPET BESIANE
Alpet Besiane, apo Malet Beskide (polonisht: Beskidy, çekisht: Beskydy, sllovakisht: Beskydy, Rusyn: Бескиды (Beskydŷ), ukrainisht: Бескиди (Beskydy) janë një seri vargmalesh në Karpate, që shtrihen nga Republika e Çekisë në perëndim. përgjatë kufirit të Polonisë me Sllovakinë deri në Ukrainë në lindje. Mali më i lartë në Beskide është Hoverla, me lartësi 2.061 metra.
Etimologjia
Origjina e emrit Beskydy nuk është vërtetuar përfundimisht. Është sugjeruar një origjinë trake ose ilire, megjithatë, ende, asnjë teori nuk ka mbështetjen e shumicës midis gjuhëtarëve evropianë, për arsye të njohura për ne shqiptarët. Fjala shfaqet në emra të shumtë malesh nëpër Karpatet dhe krahinat fqinje të Ballkanit, si në shqip bjeshkë. Sipas gjuhëtarëve Çabej dhe Orel, ndoshta rrjedh nga protoshqipja “beškāi tāi” (që do të thotë kullotat malore).
Emri sllovak Beskydy u referohet maleve polake Bieszczady, që nuk është sinonim për të gjithë Beskidet, por një varg i vetëm, që i përket Beskideve Lindore. Sipas një teorie tjetër gjuhësore, mund të lidhet me gjermanishten e mesme të ulët beshêt, beskēt, që do të thotë pellg ujëmbledhës (kjo tezë nuk ka bazë shkencore, por është vetëm një supozim).
Historikisht, termi është përdorur për qindra vjet për të përshkruar vargun malor që ndan Mbretërinë e vjetër të Hungarisë nga Mbretëria e vjetër e Polonisë. Në vitin 1269, Beskidët njiheshin me emrin latin “Beschad Alpes Poloniae” (përkthyer si: Malet Beskide të Polonisë).
Përkufizimi
Beskidet janë afërsisht 600 km në gjatësi dhe 50 -70 km në gjerësi. Ato ndodhen kryesisht përgjatë kufirit jugor të Polonisë së Vogël me Sllovakinë veriore, duke u shtrirë në rajonet e Moravisë dhe Silesisë të Republikës së Çekisë lindore dhe në Ruteni, Karpatet në Ukrainën perëndimore. Pjesët formojnë pellgun ujëmbledhës evropian, duke ndarë pellgjet Odër dhe Vislla në veri nga Ultësira Sllovake Lindore, pjesë e Rrafshit të Madh Hungarez nga lumi Danub.
Gjeologjikisht, të gjithë Beskidet ndodhen në Karpatet Perëndimore dhe Karpatet Lindore. Në perëndim ato fillojnë në kalimin natyror të Portës së Moravisë, që i ndan ato nga Sudetet Lindore, vazhdojnë në lindje në një brez në veri të malit Tatra dhe përfundojnë në Ukrainë. Përfundimi lindor i Beskideve është i diskutueshëm. Sipas burimeve të vjetra, Beskidet përfundojnë në burimin e lumit Tisa, ndërsa burimet më të reja thonë se Beskidet përfundojnë në Qafën Uzhok në kufirin mes Polonisë dhe Ukrainës.
*Shkrimi është bazuar në tezat e disa autorëve të huaj dhe nuk paraqet tezë të re. Ne vetëm i kemi lidhur dhe shpjeguar ato më qartë e më saktë.
(28 shtator 2022)
____________________
RASIA E DARDANISË …
