Detroit, 26 Maj 2020: Refleksione mbi stÑ‘rkalat ulqinake tÑ‘ krijimtarisÑ‘ së GjekÑ‘ Gjonajt nga trevat shqiptare nÑ‘ Mal tÑ‘ Zi!
NjÑ‘ njÑ‘ copÑ‘ tokÑ‘, besa sa njÑ‘ ishull i madh, nÑ‘ njÑ‘ kÑ‘nd tÑ‘ IlyrisÑ‘, thuajse i pÑ‘rpirÑ‘ nga dallgÑ‘t e tradhÑ‘tisÑ‘ sÑ‘ madhe Europiane, çdo shqiptar qÑ‘ ka njÑ‘ zmÑ‘r patrioti, tÑ‘ trashÑ‘guar nga avulli i rrÑ‘njÑ‘ve tÑ‘ lisave tÑ‘ drejtÑ‘ me rrÑ‘një tÑ‘ thella, aty ku kalanÑ‘ e ngriti Teuta e UlqinakÑ‘t marinarÑ‘, qÑ‘ tokÑ‘s e bregut i dhanÑ‘ namÑ‘, e ka pÑ‘r nder qÑ‘ syri i tij e gjuha e fjalÑ‘s tÑ‘ jetÑ‘ dritÑ‘ mbrojtje e trojeve tÑ‘ veta. Pragu mbrohet me pushkÑ‘ qÑ‘ kurrÑ‘ nuk iu ndryshk shqiptarit, por tapia e dheut tÑ‘nd shkruhet me gjak dhe firmoset me penÑ‘.
BijtÑ‘ e penÑ‘s edhe nÑ‘ kushte tÑ‘ vështita si marinarÑ‘t nga çmenduaria e dallgÑ‘ve tÑ‘ detit kur terbohet, i dolÑ‘n zot vendit. Mundem tÑ‘ them se GjekÑ‘ Gjonaj, shpirtbardhi nÑ‘ Mal tÑ‘ Zi me njÑ‘ zÑ‘ shqip prej tÑ‘ naltit vend prej fjalÑ‘s e ngriti njÑ‘ kuvend! Piramidat e kulturÑ‘s se njÑ‘ kombi janÑ‘ librat. KÑ‘tÑ‘ mendoj se ka synuar GjekÑ‘ Gjonaj me libat e tij. NjÑ‘ trevÑ‘ patriotike e zakonore, ku ka lind dhe Ñ‘shtÑ‘ brumuar autori i disa librave, studimeve, reportazheve dhe hulumtimeve, tregon se edhe nÑ‘ shpirtin e tij ndodhet ndezur njÑ‘ zjarr atdhetar, kur u jep dritÑ‘n e syve tÑ‘ vet, pÑ‘r tÑ‘ çarÑ‘ perden e Ñ‘rrÑ‘sirÑ‘s dhe tÑ‘ mohimit, siç ka ndodhur me figurÑ‘n e Prek Calit nga MalÑ‘sia e Kelmendit, një nga figurat madhore e madhështore të patriotizmit shqiptar, të cilit ai do t’i kushtonte librin e tij të rëndësishëm monografik “Prekë Cali-Piramidë e kufijve të Shqipërisë”.
Njeriu qÑ‘ gjurmëve tÑ‘ kohÑ‘s u fal jetÑ‘ dhe i bÑ‘n tÑ‘ flasÑ‘.
Po nuk Ñ‘shtÑ‘ i vetmi personazh, ai gjurmët e kÑ‘rkimit i ndesh nÑ‘ gurin e parÑ‘ tÑ‘ librit shqip tek Buzuku, pÑ‘r tÑ‘ ardhur tek Nana Tereze, Baca Kurti, DedÑ‘ Gjo’luli, Fishta e meshtarÑ‘ tÑ‘ MalÑ‘sisÑ‘. Madje nuk i harron shkrimtarÑ‘t dhe gjuhëtarÑ‘t e deri tek Presidenti Rugova. E Gjeka me njÑ‘ pÑ‘rkushtim kÑ‘rkon qÑ‘ anija e shqiptarit tÑ‘ mos lundrojÑ‘ me e vela tÑ‘ grisura nga shtÑ‘rngatat, nÑ‘ mÑ‘nyrÑ‘ qÑ‘ bregu ynÑ‘ tÑ‘ jetÑ‘ i lirÑ‘!
E kam ndjekur disa herÑ‘ krijimtarinë publicistike tÑ‘ GjekÑ‘ Gjonajt, e cila edhe pse ka prekur tÑ‘ gjithÑ‘ brigjet dhe ka depÑ‘rtuar në të gjitha shtigjet e tokÑ‘s tonÑ‘ ka mbÑ‘rritur edhe kÑ‘tu nÑ‘ Amerikë, jo thjeshtÑ‘ si pÑ‘rvojÑ‘, por edhe si gjurmÑ‘ e frymë e parÑ‘ bashkimi e komunikimi qÑ‘ zgjon njÑ‘ histori, kÑ‘ndellÑ‘t nÑ‘ njÑ‘ betejÑ‘, lajmëron me njÑ‘ kandil tÑ‘ ndezur, kur tÑ‘ tjerÑ‘t mendojnÑ‘ se Ñ‘shtÑ‘ fikur, pÑ‘rpush hirin qÑ‘ ka mbuluar legjÑ‘ndat dhe mirÑ‘t e MalÑ‘sisÑ‘ dhe tÑ‘ trevÑ‘s sÑ‘ tij, i krip me kripÑ‘n e lotit tÑ‘ dhimbjes nÑ‘n lÑ‘kurÑ‘ dhe me varkÑ‘n e peshkatarit tÑ‘ regjur nga furtunat na i sjellÑ‘ tÑ‘ gjalla nÑ‘ bregun tonÑ‘. NÑ‘ kÑ‘tÑ‘ kuptim ai Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ misonar me kÑ‘mbÑ‘ nÑ‘ tokÑ‘. Gjeka e plotÑ‘soi ditÑ‘n e banorit tÑ‘ trevave shqiptare nÑ‘ Mal tÑ‘ Zi, në “Kronika JavÑ‘s!” 1986-1992 , kohë kur ai ka punuar si gazetar në Radion e Malit të Zi, duke e lidh kohÑ‘n me kohën si dorÑ‘zat me kallÑ‘za, ku piqet buka e historisÑ‘ kombÑ‘tare…
Si njё bletё punёtore nё hoje e me nektar ai me thesare e mbushi atё hambar!
“GjurmÑ‘ve të kohës”, Enti Botues “Gjergj Fishta” Ñ‘shtÑ‘ libri i parÑ‘ i Gjonajt qÑ‘ mÑ‘ ka rÑ‘nÑ‘ nÑ‘ dorÑ‘, në të cilin ai shkruan për figura të shquara kombëtare si:
“Dom Gjon Buzuku, autor ilibrit të parë shqip”,
“Vepra e Gjon Buzukut dhe rëndësia e saj shkencore”,
“At Gjergj Fishta, figurë madhore e kulturës dhe e historisë sonë kombëtare”;
“Nëna Tereze – shenjtore misionare e dashurisë”,
“Nëna Tereze është shqiptare”,
“Shtatorja e Nënës Tereze edhe në Ulqin, por edhe neë grigjen e kishes se Shna Ndout në Tuz”.
Autori tÑ‘ bie nÑ‘ sy menjÑ‘herÑ‘ edhe pa e njohur se Ñ‘shtÑ‘ i lidhur si flaka me lisin nÑ‘ votrÑ‘n e shqiptarit me dheun e tÑ‘ parÑ‘ve dhe besimin, me lahutÑ‘n dhe traditÑ‘n, koron e krojÑ‘ve dhe ansamblin e zanave. Në kreun e titulluar “Personalitete historike”, janë tubuar shkrimet: “Ded Gjo’Luli, figurë historike e Malësisë”, ”Shtëpia muze e Ded Gjo’Lulit”, Baca Kurti-krenaria e Malësisë”, “Tringë Smajlja Ivezaj-heroinë e Malësisë, “Pretash Zeka, luftëtar për mbrojtjen e trojeve shqiptare”, “Epopeja e lavdishme e Oso Kukës”.Kjo Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ aurorÑ‘ e shenjtÑ‘ qÑ‘ vlon nÑ‘ndheun tonÑ‘.
Autori nuk menjanon figurat e kohÑ‘s me tÑ‘ cilat Ñ‘shtÑ‘ shkruar koha. Kreu i tretë më titullin “Lamtumirë, President” përfshin shkrime rreth kalimit në jetën tjeter të presidentit të Kosoëvës, Dr. Ibrahim Rugova. Kreu i katërt ka dy shkrime për dy figura të mëdha nga radhët e klerit shqiptar të anëve të Malësisë: Dom Simon Filipajt, njeriut që realizoi botimin e plotë të Biblës në gjuhën letrare shqipe dhe at Vinçenc Malaj, figurë poliedrike e kulturës dhe e historisë shqiptare. Në kreun e pestë pëmblidhen shkrime kushtuar arsimtarëve, gazetarëve dhe artistëve të njohur të anëve të Malit të Zi, si Gjergj Gjoka, Mark Ujkiqi, Zake Prelvukaj, Seida Belgoviq etj. Në kreun e gjashtë përmblidhen intervista të ndryshme, si me aktoren Ema Andrea dhe aktorin Timo Flloko, me poetin Xhevahir Spahiu dhe me shkrimtarin Besnik Mustafaj. Kreu i shtatë u është lënë opinioneve dhe vështrimeve për figura të mëdha të kombit shqiptar, si dhe mjaft dukurive nga jeta bashkëkohore e shqiptarëve të Malit të Zi. Në kreun e tetë, sillen shkrime me prurje nga fusha e folklorit dhe e etnografisë, si “Muzeumi etnografik i Malësisë”, “Xhubleta-mbretëresha e veshjeve shqiptare” dhe “Veshja popullore e Shestanit”.
Ai pohon: “Përherë jam gëzuar dhe gëzohem që populli im ka pasur, ka dhe do të ketë intelektualë të përmasave universale, të cilët, për mua kanë mbetur dhe janë shembull i punës vetëmohuese për të ngritur kulturën shqiptare në një nivel të lartë!”
…nÑ‘ kuptimin gazetaresk dhe letrar ai i merr nuset nga tÑ‘ gjitha trevat shqiptare, ky shërbestar deri nÑ‘ shenjtëri i kujtesÑ‘s kombÑ‘tare.
Ja si shkruan ai pÑ‘r disa nga personazhet e tij: “NÑ‘se do ti besojmÑ‘ Justin RotÑ‘s dhe tÑ‘ tjerÑ‘ve qÑ‘ janÑ‘ marrÑ‘ me Buzukun, mund tÑ‘ kuptojmÑ‘ qÑ‘ autori i librit tÑ‘ parÑ‘ shqip deri mÑ‘ tani Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ prift shqiptar nga gegenia, nje prift shqiptar nga Kraja …njÑ‘ zonÑ‘ e papushtuar nga turqit…!
“Nane Tereza, nÑ‘nÑ‘ e mbarÑ‘ njerÑ‘zimit, figurÑ‘ e ndritshme qÑ‘ me fisnikÑ‘rinÑ‘ e shpirtit shqiptar, pushtoi zemrat e njerÑ‘zimit, pa dallim race, kombi apo besimi!”
“DedÑ‘ Gjo” luli, …I pari nÑ‘ kuvend, i pari nÑ‘ betejÑ‘, i pari pÑ‘r mbrojtjen e dheut tÑ‘ tÑ‘ parÑ‘ve. KÑ‘shtu mbÑ‘ti nÑ‘ zemrat dhe kujtesÑ‘n e shqiptarit!’’
“Baca Kurit…njÑ‘ ndÑ‘r pÑ‘rsonalitete mÑ‘ tÑ‘ shqura tÑ‘ MalÑ‘sisÑ‘. Luftëtar i paepur kundra vendimeve tÑ‘ Fuqive tÑ‘ MÑ‘dha pÑ‘r coptimin e trojeve shqiptare!
“TringÑ‘ Smalja heroina e MalÑ‘sisÑ‘..S’e fal Zoti mashkullin mÑ‘ tÑ‘ mirÑ‘ se kjo vajzÑ‘!”
“Heroizmi i pÑ‘rjetshëm i Oso KukÑ‘s me 24 luftÑ‘tarÑ‘ tÑ‘ tij, u bÑ‘ objekt frymÑ‘zimi pÑ‘r poetin e LahutÑ‘s sÑ‘ MalÑ‘sisÑ‘ Gjergj Fishta, i cili i kushton katÑ‘r prej tridhjetÑ‘ kÑ‘ngÑ‘ve…!”
Dom Simon Filipaj, ky njeri i Zotit dhe i popullit, i cili duke pёrkthyer Biblen bёri tё mundur qё edhe nё gjuhёn tonё tё flitet pёr dashirinё e madhe qё ka zoti dhe njeriu!
“At Vincenc Malaj, kishte njÑ‘ kulturÑ‘ tÑ‘ gjÑ‘rÑ‘ dhe prodhuese…I ka dashur njerÑ‘zit, pÑ‘r kÑ‘tÑ‘ arsye Zoti ia dhuroj talentin me çka ai krijoi vepra tÑ‘ bukura!”
NJË LIBËR PËR PIRAMINDËN E KUFIRIT PREKË CALI
NjÑ‘ nga librat me vlera tÑ‘ larta historike tÑ‘ autorit Gjekë Gjonaj është edhe ai qi i kushtohet piramidÑ‘s sÑ‘ kufijve tÑ‘ ShqipÑ‘risÑ‘, Preke Cali. Libri botohet me rastin e 60 vjetorit tÑ‘ pushkatimit nga diktatura komuniste. Enti botues “Gjergj Fishta” TiranÑ‘, 2005, me 275 faqe, ku pÑ‘rshkruhet jeta e tij me dokumente origjinale dhe nÑ‘ gjuhÑ‘n e gjallÑ‘ tÑ‘ popullit, sidomos tÑ‘ Kemendit. Rreth kÑ‘saj vepre Romeo Gurakuqi shkruan: “…Vepra e GjekÑ‘ Gjonajt vjen nÑ‘ njÑ‘ moment shumÑ‘ tÑ‘ rÑ‘ndÑ‘sishÑ‘m pÑ‘r MalÑ‘sinÑ‘ nÑ‘ pÑ‘rgjithÑ‘si dhe Kelmendin nÑ‘ veçanti. Sot mÑ‘ shumÑ‘ se kurrÑ‘ veriperendimi i trojeve etnike shqiptare ka nevojÑ‘ pÑ‘r vemendje mÑ‘ tÑ‘ madhe, nÑ‘ radhÑ‘ tÑ‘ parÑ‘ nga bijtÑ‘ e tij mÑ‘ tÑ‘ mirÑ‘. KÑ‘tÑ‘ e them sepse MalÑ‘sia kreshnike qÑ‘ e ruajti tÑ‘ pastÑ‘r etninÑ‘ shqiptare po zbrazet me njÑ‘ shpejtÑ‘si tÑ‘ frikshme. Òªdo ditÑ‘ stÑ‘rnipÑ‘rit e LekÑ‘ve nÑ‘ MalÑ‘si largohen nga vendlindja me njÑ‘ nxitim tÑ‘ pamatshÑ‘m…AsnjÑ‘ kullÑ‘ malÑ‘sore tÑ‘ mos mbetet e braktisur, ky duhet tÑ‘ jetÑ‘ qÑ‘llimi ynÑ‘ i madh, sepse ky Ñ‘shtÑ‘ amaneti i DedÑ‘ Gj’lulit, Preke Calit dhe heronjÑ‘ve tÑ‘ tjerÑ‘ tÑ‘ MalÑ‘sisÑ‘. Eshte koha sot qÑ‘ malÑ‘sorÑ‘t tÑ‘ mbajnÑ‘ piramidat qÑ‘ mbrojti PrekÑ‘ Cali…!”
GjekÑ‘ Gjonaj, duke ecur gjurmÑ‘ve tÑ‘ historisÑ‘ si njÑ‘ eksplorues nÑ‘ nÑ‘n detin e saj i hedh njÑ‘ veshtrim historik gjithÑ‘ Kelemendit, qÑ‘ sipas Edith Durham janÑ‘ nga mÑ‘ trimat midis gjithÑ‘ fiseve dhe njÑ‘ i tillÑ‘ ishte Preke Cali. Luftrat pÑ‘r pavarÑ‘sinÑ‘ e ShqipÑ‘risÑ‘, dy kryengritjet e MalÑ‘sisÑ‘ se Madhe, Prek Cali Ñ‘shtÑ‘ nÑ‘ ballet e tÑ‘ kryengritÑ‘sve Lelmendas. LuftÑ‘tarÑ‘t e Kelmendit dhanÑ‘ kontribut nÑ‘ organizmin e Kuvendit tÑ‘ Greçes i mbajtur nÑ‘ qÑ‘rshor tÑ‘ vitit 1913. NÑ‘ kÑ‘tÑ‘ kohÑ‘ Prek Cali Ñ‘shtÑ‘ anÑ‘tar i komisonit shqiptar pÑ‘r pÑ‘rcaktimin e kufirit verior tÑ‘ ShqipÑ‘risÑ‘ e ai u tha coptuesve: “Ato janÑ‘ BjeshkÑ‘t e Kuqe dhe jo tÑ‘ Kuçit, sepse ato janÑ‘ tÑ‘ lara me gjakun e malÑ‘sorÑ‘ve pÑ‘r tÑ‘ mbrojtur tokat shqiptare!”
Prof. Gjovalin Shkurtaj: “…Gjekë Gjonaj, krahas dhe përtej vlerësimeve si gazetar e autor reportazhesh shumë të pëlqyera, është edhe gjurmues e hulumtues i zellshëm i historisë shqiptare, duke gjakuar të ndriçojë e të bëjë të njohura figura të mëdha të kombit shqiptar, si Prekë Calin e Kelmendit, një nga figurat madhore e madhështore të patriotizmit shqiptar, të cilit ai do t’i kushtonte librin e tij të rëndësishëm monografik “Prekë Cali-Piramidë e kufijve të Shqipërisë” (Tiranë, 2005, 273 faqe). Një vepër madhore e me vlera të shënueshme historike e dokumentuese!”
Alfred Òªapaliku e vlerÑ‘son kÑ‘shtu veprÑ‘n e GjekÑ‘ Gjonajt: “Hulumtuesi dhe publicist i palodhur, sa gazetar aq folklorist, GjekÑ‘ Gjonaj me botimin e sistemuar tÑ‘ krijimtarisë gojore pÑ‘r Prek Calin, s’po bÑ‘n gjÑ‘ tjetÑ‘r, veçse po i nge atij monomentin e dytÑ‘, prej bashkÑ‘tingÑ‘llorÑ‘sh qÑ‘ ndrisin si bronzi dhe zanorÑ‘s qÑ‘ tingÑ‘llojnÑ‘ si bronzi!”
Gazetar, publicist dhe studiues Gjekë Gjonaj ka lindur më 20 mars 1958 në Triesh -Malësi e Madhe, Komuna e Podgoricës, Mal i Zi. Librat e tij janë pëlqyer, përhapur e vlerësuar nga studiues dhe personalitete të mirënjohura të letrave shqipe në Mal të Zi, në Shqipëri, në Kosovë e në diasporën shqipare, sidomos në Amerikë, ku ai ka edhe aq shumë farefis e miq që e duan dhe e ndjekin veprimtarinë e tij të lëvdueshme publicistike e studimore. Përmendim, ndër të tjera, vlerësimet e recensionet e përgëzimet për veprat e tij nga nga Prof.dr.Simë Dobreci, prof.dr.Bahri Brisku, prof.dr.Hamit Boriçi, prof.dr.Hysni Hoxha, prof.dr.Romeo Gurakuqi, prof.dr.Alfred Çapaliku e shumë të tjerë.
Mё 14 shkrut tё vitit 1945 regjimi komunist pushkatoi kundёrshtarin e vet Prek Calin nё Zallё tё Kirit.
Rush Dragu me cilÑ‘sinÑ‘ e kryetarit tÑ‘ KomunÑ‘s Kelmend, kontriboi qÑ‘ nÑ‘ qytetin e ShkodrÑ‘s tÑ‘ ngrihej madhÑ‘risht përmendorja e Prek Calit, Martir i DemokracisÑ‘, mÑ‘ 15 qershor 2000, vepÑ‘r e skulptorit Muntaz Dhrami.
NÑ‘ njÑ‘ pragraf nÑ‘ hyrje tÑ‘ kÑ‘tij libri Gjonaj shkruan: “Figura e Preke Calit më Ñ‘shtÑ‘ ngulitur nÑ‘ mendjen dhe shpirtin tim qÑ‘ i vogÑ‘l, nga rrÑ‘fimet e nÑ‘nÑ‘s time, Nocit, sÑ‘ cilÑ‘s ia kushtoj kÑ‘tÑ‘ libÑ‘r. Prandaj e çmoj pa masÑ‘ kÑ‘tÑ‘ burrÑ‘ gjigand, trim dhe atdhetar, prijÑ‘s popullor tÑ‘ MalÑ‘sisÑ‘ sÑ‘ Madhe, shpëtuesin e Vërmoshit dhe tÑ‘ BjeshkÑ‘ve tÑ‘ Kelmendit nga synimet serbo-malazeze. Ky bir i dashur nga populli, pa arsim dhe pa njÑ‘ steme princi nÑ‘ gjoks, pÑ‘rveç atÑ‘ tÑ‘ gjashtÑ‘ Krajlave tÑ‘ Fuqive tÑ‘ Medha qe gjithmonÑ‘ luftÑ‘tar nÑ‘ mbrojtje tÑ‘ tokave shqiptare dhe pÑ‘r njÑ‘ ShqipÑ‘ri dhe njÑ‘ kundÑ‘rshtar i komunizmit. E kam pÑ‘r nder qÑ‘ jam stÑ‘rnipi i tij!”
E kÑ‘shtu pra nipat e stÑ‘rnipat shkojnÑ‘ nÑ‘ gjurmÑ‘ tÑ‘ piramidave. Nderi u qoftÑ‘ atyre dhe autorit. GjekÑ‘ Gjonaj me veprat e tij Ñ‘shtÑ‘ njÑ‘ flurudhÑ‘ shqipe mbi troje tÑ‘ veta dhe nÑ‘ tÑ‘rÑ‘ botÑ‘n, ku ka shqiptarÑ‘ edhe nÑ‘ vendet e lira nÑ‘ EuropÑ‘ e AmerikÑ‘. E kÑ‘shtu plotÑ‘sohet bibloteka e shqiptarit dhe amaneti i tÑ‘ parit. Libri Ñ‘shtÑ‘ tapia e kombit dhe kush e shkuan atÑ‘ pÑ‘r etninÑ‘ e vet, atÑ‘ dorÑ‘ e ka tÑ‘ shenjtÑ‘. Kemi tÑ‘ drejtÑ‘ ta themi kÑ‘tÑ‘ pÑ‘r GjekÑ‘ Gjonaj, i trishiani…!
Detroit 19. 5. 2020
