Pashtriku.org, 18. 07. 2013 – Komuna e Petrelës është njësi administrative e Qarkut të Tiranës dhe ndodhet në një largësi prej 12 km në juglindje të saj. Kjo komunë shtrihet përgjatë rrugës nacionale Tiranë – Elbasan dhe në luginën piktoreske të lumit Erzen. Territori i komunës kufizohet nga lindja me komunën e Dajtit, në jug me komunën e Bërzhitës, në perëndim me komunën e Baldushkut dhe në veri me komunën e Farkës. (Daniela Hasmema Kupi: Komuna e Petrelës (Guidë turistike – Guidebook, Maj 2011, fq.12) Komuna e Petrelës numëron një popullsi prej 6 425 banorësh, të shpërndarë në 17 fshatra. Fshatrat më të mëdhenj dhe më të zhvilluar të komunës janë Mulleti dhe Petrela ku është përqëndruar 30% e popullsisë së komunës. (po aty, f.33) Petrela shtrihet përgjatë luginës piktoreske të Erzenit, e cila dallohet për diveristet të lartë biologjik. Bimësia natyrore, nga ndikimi i lumit Erzen si dhe nga faktorët e klimës Mesdhetare, është e larmishme dhe përbëhet nga pyje me mjaft bimësi. Të shumta në këtë zonë janë edhe bimët mjekësore. Aktiviteti kryesor i zonës është bujqësia dhe blegtoria. (po aty, f.44-40)
* * *
Petrela njihet si vendbanim i hershëm 2000 vjet p.e.s me emrin Persqop (qytezë ilire në malin e Petrelës). Petrela dhe banorët e saj ishin pjesë e fisit të Taulantëve. Për herë të parë, ky vend thirret Petrela nga Ana Komnena. (po aty, f.30) Objekti më i rëndësishëm historik në këtë anë është Kalaja e Petrelës.
Kalaja e Petrelës: http://www.youtube.com/watch?v=a6qfROEkuL4
Kalaja e Petrelës nga zbulimet e bëra, është kala mesjetare e ndërtuar në kohën e sundimit të Perandorit Bizantin Justianit të I, në shekullin e VI pas Krishtit. Kjo qe një prej kalave të ngritura prej tij në sistemin mbrojtës së Perandorisë. (Historia e Tiranës – tirana-online.de/historia)
Kalaja e Petrelës është ndërtuar mbi një kodër shkëmbore 400 m të lartë që ndodhet në juglindje të qytetit të Tiranës. Kjo kodër është vazhdim i malësisë së Krrabës, dhe ndahet nga fusha e Tiranës nga një sërë valëzimesh si dhe nga gryka të shumta të përshtatshme për kalim. (Kalaja e Petrelës: drkkt.com)
– Kalaja e Petrelës –
Pra është kala e ngritur mbi një terren me shpate mjaft të pjerrëta, madje nga ana jugore dhe juglindore të thepisura, të cilat e kanë bërë atë shumë të mbrojtur. Muret rrethojnë një shesh të vogël në formë trekëndëshi, perimetri i të cilit nuk i kalon të 100 metrat. (A. Baçe, Gj. Karaiskaj. Kështjella e Petrelës. Monumentet 5-6, 1973, 146) Ajo u ngrit në momentin kur Kalaja e Vilës, kala antike, e cila ndodhet përballë Kalasë së Petrelës, e humbi rëndësinë e saj. Ajo u ngrit kryesisht për qëllime ushtarake, pasi nga Petrela mund të shihej Kruja si dhe sistemi i fortifikimeve mbrojtëse përreth Durrësit, pjesë e të cilës ishte dhe vet Petrela. Kalaja e Petrelës kontrollonte rrugën Egnatia, dega Durrës-Tiranë-Elbasan, e cila për kohën kishte rëndësi të veçantë. Kjo kala mori formën e një kështjelle të vërtetë feudali, në kohën e sundimit të familjes feudale të topiasve dhe më vonë. Në këtë kohë u ndërtua një kullë gjysmërrethore, dhe në një faqe të murit ruhet dhe emblema e parë e Topiajve. (po aty, D. H. Kupi: Komuna e Petrelës (Guidë turistike – Guidebook, Maj 2011, fq.12 dhe Historia e Tiranës – tirana-online.de/historia)
Marin Barleti jep të dhëna për kohën e ndërtimit të kalasë. Sipas tij kalaja është ndërtuar nga të parët e familjes së madhe Topiaj. Më vonë kjo kala do të meremetohet nga osmanët në shek. XVI. Të dhëna për këtë na i jep një autor anonim, i cili e konsideron Petrelën të fortë në krahasim me Ndroqin e dobët. Ndërtimet që janë bërë gjatë fazës së fundit duhet ti përkasin shek. XVII-XIX. Petrela ka një sistem të dyfishtë fortifikues. Ai përbëhet nga vet kalaja dhe nga një mur rrethues që ndodhet jashtë saj. Ky mur fillon në lindje të kalasë dhe vashdon në drejtim të perëndimit. Në fillim të tij gjendet dhe rruga që të çon në kështjellë, e cila kurorëzon pjesën e sipërme të shkëmbit. Siç u theksua më lartë, ana lindore dhe jugore e shkëmbit bie thikë, kurse ana veriore e tij ka një pjerrtësi prej 30-350. Pikërisht këtu nga ishte më e lehtë për të depërtuar në kala, është përqëndruar dhe fortifikimi i saj. Në këtë anë janë ndërtuar dhe dy kulla të fuqishme që lidhen midis tyre po nga një kurtinë fortë. Hyrja e vetme e kështjellës përbëhet nga një korridor i ngushtë dhe i shkurtër. (Kalaja e Petrelës: d rkkt.com)
Pranë portës ndodhen rrënojat e një kulle vëzhgimi, ndërsa afër kullës lindore janë indetifikuar gjurmët e dy ambienteve që mund të kenë shërbyer për banim. Pjesë e sistemit fortifikues të kalasë janë dhe tre stera uji. Në brendësi të murit të periudhës antike që përmendëm më lartë, ndodhet dhe një nymfe i po të njëjtës periudhë. Nga ai na është ruajtur vetëm baseni ujëmbledhës. Për ndërtimin e tij janë përdorur tulla të pjekura mirë, si dhe llaç hidroizolues që ka shërbyer për suvatim si dhe për ndërtimin e plotë të sterës. (po aty)
* * *
Ndërtimet në kështjellë u përkasin 6 periudhave të ndryshme ndërtimi që dallohen qartë nga teknika e ndërtimit.
Fazës së parë i përket kulla 1, e cila në formë cilindrike është ndërtuar me tulla dhe ka pasur dikur tri kate, duke arritur një lartësi të përgjithshme prej rreth 20 m. Kati i parë shërbente si sterë për ujë, ndërsa dy katet e sipërme si ambiente luftimi dhe banimi për rojet. (A. Baçe, Gj. Karaiskaj. Kështjella e Petrelës. Monumentet 5-6 1973, fq. 43-57.)
Muret e kullës janë ndërtuar sipas teknikës së njohur “opus testaceum”, ndërsa frengjitë, qemeret dhe muret në pjesën më të madhe të tyre janë të ndërtuara me tulla. Gjurmët e suvasë të vrejtura në katin e dytë të kullës tregojnë se ky kat ka qënë i suvatuar. (Kalaja e Petrelës: d rkkt.com)
Planimetria e Kalasë së Petrelës
Stera që ndodhet në katin e parë të kullës, ka një diametër prej 2.90 m dhe është e mbuluar me kupolë sferike. Nga brenda ajo është e izoluar me llaç hidroizolues me pluhur tulle. Për furnizimin e saj me ujë shërbente një sistem tubash prej qeramike, të cilët kalonin nga tarraca e kullës në faqen e murit, që më pas e çonin ujin në sterë. Kati i dytë i kullës ka diametër të brendshëm 4.15 m dhe trashësi muresh që shkojnë deri në 2.70 m. Ngjitja në kullë realizohej me shkallë të jashtme të heqshme, duke e rritur kështu aftësinë mbrojtëse të saj në raste rrethimi. (A. Baçe, Gj. Karaiskaj. Kështjella e Petrelës… fq. 43-57.)
Edhe kati i dytë i kullës ashtu si dhe stera, ishte i mbuluar me kupol. Kati i dytë i kullës kishte në përbërje të vetë edhe tre frengji, të cilat ishin të orientuar në jugperëndim dhe juglindje, aty ku dhe sulmi ishte më i thjeshtë. Nga forma të kujtojnë frengjitë e kullave të kalasë së Durrësit. (po aty) Frengjitë mbuloheshin me qemer, dhe kishin një hapsirë që shkonte deri në 40 cm. Duke parë se mungonin rampat e shkallëve, autorët mendojnë se ngjitja dhe zbritja në kullë bëhej nëpërmjet shkallëve të lëvizshme, edhe komunikimi midis ambjenteve të brendshme bëhej po nëpërmjet shkallëve të lehta. (Kalaja e Petrelës: drkkt.com)
Pra, në këtë fazë të parë kemi të bëjmë me një kullë të fuqishme, e pajisur dhe me rezerva të mjaftueshme uji, e aftë për ti rezistuar edhe rrethimeve të gjata.
Fazes së 2 të fortifikimit i përket muri që autorët e kanë indetifikuar si muri “K L A B C D G”. Ky mur është ndërtuar në anën veriore të kalasë, dhe pjesërisht nga lindja dhe perëndimi, pasi këtu mbrojten e siguronte terreni që është mjaft i pjerrët. Ky mur ka një gjatësi prej 37 m, gjerësi 1.05 m që në disa raste shkon dhe 1.30, si dhe ruhet në një lartësi prej 5 m. Për ndërtimin e murit janë përdorur gurë që janë vendosur në mënyrë të çrrregullt, dhe të lidhur midis tyre me llaç të një cilësie të mirë. Për ta bërë këtë mur sa më të qëndrueshëm, është përdorur dhe lënda drusore. Brenda zonës së këtij muri ruhet dhe një sterë me planimetri të rregullt katërkëndore. Për hidroizolimin e saj është përdorur llaçi me pluhur tulle. (po aty)
Fazës së 3 i përket kulla lindore, pjesa e brendshme e murit ballor, dhe sipas autorëve, ndoshta të njëjtës fazë i përket dhe hyrja. Për ndërtimin e mureve të kësaj faze janë përdorur gurë të papunuar gëlqerorë, që kanë vendosje pak a shumë të rregullt. Gurët lidhen midis tyre me llaç të një cilësie të mirë, ndërsa në mur shpesh janë përdorur copa tullash e tjegullash. Kulla numër 3 ka një trashësi muresh prej 2.70 m dhe një lartësi të përgjithshme prej 12.80 m. Katet e kullës ndahen nga njëri tjetri me dysheme druri të vendosur mbi trarë. Kati i 2 i saj mbulohet nga një kupolë sferike. Në përbërje të katit të dytë janë dhe 2 frëngji, që kanë ngjashmëri me frëngjitë e kullës perëndimore. Ndërsa për të hyrë brenda murit të sipërpërmëndur, kalohej në një hyrje që kishte formën e shkronjë L. Hyrja ishte e mbuluar me qemer të punuar me gurë çmërsi. (po aty)
Ndërsa fazes së 4 të kalasë i përket muri rrethues i jashtëm. Muri i jashtëm është ndërtuar me gurë të vegjël të lidhur midis tyre me llaç të një cilësie mjaft të mirë. Në brendësi të tij janë përdorur fragmente të shumta tjegullash për nivelimin e murit. Megjithse muri i jashtëm ka një mbroitje të mirë natyrore, ai është i pajisur me 3 frengji. Ky mur ka një gjerësi prerj 1.30 m. Ai ruhet në një lartësi që shkon deri në 4 m, si dhe një gjatësi prej 80 m. (po aty)
Fazës së 5 i përket veshja e kullës lindore, murit të jashtëm, si dhe rindërtimet që i janë bërë kullës perëndimore. Për ndërtimet që janë bërë gjatë kësaj faze janë përdorur gurë të vegjël të papunuar, si dhe fragmente tjegullash të hedhura në mënyrë të çrregullt. Në sipërfaqet e murit duken qartë gjurmë të trarëve që janë përdorur si breza, por dhe gjurmët e skelerive. (po aty)
Gjatë fazës së 6 dhe të fundit të saj, janë ndërtuar gjoksmburojat në jug dhe në lindje të kalasë. Muri i kësaj faze mbështetet mbi fazën e 5. Ndërtimet e kësaj faze kanë një muraturë mjaf të çrregullt, dhe për ndërtimin e saj janë përdorur gurë të vegjël. (po aty)
Duke u nisur nga teknika e ndërtimit “opus testaceum” të kullës 1, autorët mendojnë se ajo i përket antikitetit të vonë romak. Pra kulla numër 1 që i përket fazës së parë duhet të jetë ndërtuar midis shekujve IV-VI, datim ky që mbështetet edhe nga qeramika e gjetur. Ndërsa muri i fazës së 2 (i identifikuar si muri “K L A B C D G”) i përforcuar dhe me lëndë drusore duhet të jetë ndërtuar gjatë mesjetës së hershme. Ky mur mund të ketë shërbyer dhe si vënd strehimi për banorët e Petrelës gjatë mesjetës së hershme.
Ndërtimet e fazës së 3 duhet të jenë bërë nga gjysma e dytë e shek. XII, ku në burime ajo na shfaqet si kështjellë, pas përfundimit të luftrave midis normanëve dhe bizantinëve. Ky datim përkon edhe me teknikën e ndërtimit si dhe me materialin e gjetur. Në shekullin e XV kala e Petrelës ishte kthyer në një kala e vogël por dhe mjaftë të fuqishme. Barleti na lë të kuptojmë një gjë të tillë. Ai e cilësonte kalanë e Petrelës si të papushtueshme, madje për të marrë atë Skënderbeu dërgoi një ushtri tepër të fuqishme. Në kalanë e Petrelës ka jetuar Mamica, motra e Sëknderbeut e cila e mbrojti Kështjellën, por më pas ajo u kap dhe u vra nga ushtarët osman. (po aty)
Roli i Petrelës si qendër e fortifikuar do të rritet gjatë mesjetës së hershme, pas braktisjes së qytetit antik të Kalasë së Persqopit. Në mesjetën e hershme qendra e banuar do të shpërngulet në Petrelë pasi ajo ofronte siguri më të madhe.
* * *
Kalaja e Persqopit, që gjindet në malin e Vilës, pranë Petrelës, u themelua në shek. IV-III p.e.s. dhe si i tillë ishte qyteti më i rëndësishëm i Taulantëve (fis ilir). Në verilindje të kalasë së Persqopit, në buzë të rrafshnaltës së Metalljes, ndodhet varri antik, i ndërtuar me gure ciklopike. Rrugës për në Kalanë e Persqopit ndodhet edhe kroi i Bajzës. (D.H. Kupi: vepër e cituar…, fq.52)
________________
Literatura e shfrytëzuar:
1. A. Baçe, Gj. Karaiskaj. Kështjella e Petrelës. Monumentet 5-6 1973, fq. 43-57.)
2. Daniela Hasmema Kupi: Komuna e Petrelës (Guidë turistike – Guidebook, Maj 2011)
3. Historia e Tiranës http://www.tirana-online.de/historia.shtml)
4. Kalaja e Petrelës: http://www.drkkt.com/)
………………………………………
NË KALANË E PETRELËS – JANAR 2013
